«Мәдени мұра» м емлекеттік бағдарламасыныц

ғынаға  ие.  Тек  сол  белгісі  үшін  ғана  оның  бізге  қатысты 

болуға қүқы  бар.

Сондай-ақ, өзімізге қажетгі сарқыгі алуға бейімділік, зерт- 

теуге деген қьізығушылықты оятады да зерттеу пәнін елеулі 

түрде  трансформаттайды.  Өз  бетімен  алынған  техникалар 

тарихи мүраның шьшайы мағлүматы немесе адам қажетгілігі 

мен  коршаған  орта  белгілейтін табиғи шектеулер  арасын­

дагы  ымыраға  келудің нәтижесі ретінде  корінеді.  Ал,  олар 

антропология түзуге тырысатын қоғамның бас инвентарь- 

ларына орнатылған кезде, оларға деген козқарас мүлде бас- 

қаша,  себебі  енді  оларга  үзақ  уақыт  бойы  таңцау  мен  өр 

қоғамның егжей-тегжейлі сүраптауынан откен зерттеулердің 

нәтижесі, антропологқа откенді суреттейтін мүмкіндіктердің 

бірі іспетгі (тіл ыңғайлы, тек оны антропоморфизмнен арьипу 

қажет) қараймыз.  Бүған қатысты айтары, балтаның қандай 

да бір түрі: белгілі бір контекстіде оның пайдаланылу ерекше- 

лігін түсінуге  қауқарлы бақылаушы  үшін басқа қоғам сол 

мақсатқа қолданатын басқа қарудың белгісі болуы мүмкін.

Бүл дегеніңіз, қандай да бір примитивті қоғамның қара- 

пайым техникалары жалпыландырылған жүйедегі тілде тал- 

дауға бейімделген жүйелі мінез-қүлы кқа ие деген сөз.  Бүл 

жүйенің белгілі бір элемештерінің қалдырылу,  ал басқала- 

рының  керісінше  алынып  тасталу  төсілдері  —  жергілікті 

жүйені маңызды тандаулар-дың түқтастығы, өр қоғам (не­

месе оз дамуының өр кезеңінде) жасауы тиіс таңдаулардың 

басқа тандаулармен сәйкес келу келмеуі ретінде қабылдауға 

мүмкіндік береді.

*   *   *

Өз объектісінің символдық табиғатының жағдайына баса 

назар аударта отырып әлеуметтік антропология озін realia- 

дан оқшауламайды.  Ол мүны қалай жүзеге асырады, себебі 

баршаға қанықкан онерде белгі матсриаддық делдарға мүқтаж 

болып  қалады  ғой?  Қүдайлардың сыртқы  кейпі  мен  салт- 

сипатын білмей, қызмет етушілер жасаған немесе пайдалан- 

ган  — заттар  мен  нәрселерді;  оларга тиесілі заттарга  қара- 

мас-тан  өлеуметтік  ереж елерді  зерттеу  м үм кін  емес. 

Әлеуметтік антропология этнологияның белгілі бір саласы 

не болігіне түралап қалмайды,  материаддық мәдениетті ру­

хани мөдениеттен боліп жармайды.  Әлеуметтік антрополо- 

гияның олардьщ бәріне бірдей қызығушылық білдіруі оның

516

дамуына (оны дәлелдеп шыгуымыз керек) елеулі эсер етеді. 

Адамдар өз түрмыстық жағдайын рәміздер мен белгілердің 

көмегімен жасап  алады;  Антропология дегеніміз адам  мен 

адамньщ арасындагы қарым-қатынас болғандыктан, ол үшін 

осы екі субъекті арасьш дәнекерлеушінің барлығы рәміз бен 

белгі болып саналады.

Заттар мен техникага деген ерекше ықылас жэне істеген 

ісіміздің  аса  маңызды  екеніне  сенімділігіміз,  біздің  элеу- 

метгік антропология жайлы түжырымымыз бізді елеулі түрде 

Рэдклиф Брауннан алыстата түседі, ол  1955 жыл өзінің соңғы 

күндеріне дейін антропологиялық зерттеулердің тәуелсіз бо­

луына қол жеткізуі үшін көп іс атқарды.

Көзқарасын  өркез  шынайы да  ашық түрде  айтқан  осы 

ағылшындық галымньщ айтынша, әлеуметгік антропология 

дегеніміз  индукгивті ғылым,  озі  типтес  басқа да  гылымдар 

сияқты, деректер қарастырады, гипотезалар қүрастырады, та­

бигат пен қогамга ортақ жаңа зандар ашу үшін оларды тәжіри- 

белік жагьшан бақылуға алады. Осылайша қарапайым қоғам- 

дардьщ откен шагьш қалпьша келтіруге тырысатын энологи- 

ядан  бойын  аулақ үстауга тырысады,  алайда  ол  үшін онша 

сенімді емес қүралдар мен төсілдер қолданатындықтан өлеу- 

метгік антропологияны үйретуші рөлінде бола алмайды.

Шамамен  1920 жылы ол енді ғана қалыптасқан кезде — 

circumfusa мен praeterita* арасындагы дюркгеймдік айырма- 

шылықтан  өсерленген деген  түжырымдама диффузиялық 

мекгептің адасушылықтан айьпъш келе жатқанын білдіретін. 

Одан  бері  “болжам  айтқыш  тарих”  (бүлай  деп  Рэфклиф- 

Браун жиіркенішсіз айта алмайтын)  нақты  стратиграфия- 

лык қазбалар,  археологияға статистиканы енгізу, гүл тоза- 

ңын талдау, коміртегін пайдалануды енгізудің, ең бастысы — 

бірінші жагьшан этнологтар мен әлеуметтанушылар, екінші 

жагынан археололггар мен ежелгі тарих мамандары арасын­

да қалыптасып келе жатқан тьпыз қарым-қатынастың арқа- 

сында өз тәсілдерін дамытып үпггай түсті.  Рэдклиф-Браун- 

ның тарихи  жаңалауга  сенімсіздігіне  қатысты:  ол  ғылым- 

ның жақында аяқталуға жақын калган даму сатысына сэй­

кес болган жоқ па екен деген сүрақ туады.

* 

“Әбден  алып  біткен”  ж эне  “алып  кеткен” ,  (лат.)  —  Аударм. 

түсіндірмесі.

517

Алайда, біз  Рэдклиф-Браунның оған деген ерекше көз- 

қарасымен салыстырғанда, керісінше әлеуметгік антропологи- 

яның  болашағына  қатысты  өз  пікірімізді  тартынып  айта- 

мыз.  Көбі әлеуметгік антропологияны,  XIX ғасырда ойла- 

ғандай индукгавті ғылымдардьщ моделі ретінде емес, түрлерге 

санақ жүргізуді теқдестіру мен қүрастыру, түрлер арасын­

дагы үйлесімділікті белгілеуде олардьщ қүрамдас боліктерін 

сараптауға багытталған қандай да бір жүйе ретінде  қабыл- 

дайды.  Осындай дайындық жүмысынсыз  (оның жаңа ғана 

басталғанын жасыру мүмкін емес)  Рэдклиф-Браун қолдаған 

салыстырмалы  төсіл,  іс  жүзінде  орнында  түралау  болуы 

мүмкін: немесе салыстыруға берліген мәліметтердің жағра- 

пиясы мен тарихы жақын болтаны соншалық, біз бір-бірінен 

ерекшеленетін феномендермен жүмыс істегенімізге сенімсіз 

боламыз; немесе, олардың гетерогендік болганы соншалық, 

салыстыруға келмейтін заттар жақындасатындықтан оларды 

бір-біріне қарсы қою барлық заңдарға қайшы келеді.

Соңғы жылдарға дейін Полинезияның аристократгық инс- 

титуттары  жақында,  бірнеше  жүз  жыл  бүрын  гана  пайда 

болды,  жаулап  алушылардың арқасында  қалыптасқан деп 

келінді. Меланезия мен Полинезия органикалык қалдықта- 

рының радиактивтілік деңгейін олшеу екі аумақтың пайда 

болуының уақыт олшеміндегі алшақтыгы  ойлаганнан коп 

болып  шықты.  Егер  олай  болса,  онда  феодалдық жүйенің 

табигаты  мен  бірлігінің түжырымдамасы  бірден  озгермек; 

себебі,  кем дегенде, жердің осы болігінде,  Гийярдың кере- 

мет зерттеулерінен кейін,  феодалдык жүйе жаулап алушы- 

лар келгенге дейін болганы және феодализмнің белгілі фор­

малары қарапайым бақташылардың қогамында да пайда бо­

луы да  мүмкін  еді.

Африкада ифе онерінің ашылуы — Еуропадагы нәзік те 

коркем Жаңа Заман онерімен пара-пар, бірақ, одан үш-торт 

гасыр бүрын пайда болган,  ал Африкада оган дейін нок деп 

аталатын оркениет түрі болган,  ол біздің Африканың қара 

онері меноган сай мәдениеті жөнінде қальштасқан козқара- 

сымызды озгертеді;  совда да біз ілгерілеген оркниеттердің, 

дамыган  онердің  жүпыны  да  анайы  сипаттамаларының 

түрін  іздеудеміз.

Коне Заманньщ ежелгі тарихын қьісқарту мен оны Жаңа 

үшін  үзарту  жайлы  пікірді  комітректің арақасында жасап 

отырмыз  —  ол  дегеніңіз,  мүмкін,  Тының  мүхиттьщ  екі

518

жағында дамыңған өркениеттер біз ойлағаннан тығызырақ 

туыстық байланыста болған жэне оларды бөлек қарастыру 

кезінде  — әрқайсысын  түрліше  қабылдау  керек деп  санау 

керек дегенге әкеп соғуы мүмкін.

Қандай да бір классификациялау мен салыстыруды бас- 

тамас бүрын  сондай түрдегі деректермен айналысу қажет. 

Себебі,  егер  әлеуметтік  аяның  гомогендігі  жайлы  асығыс 

айтып,  барлық астары мен деңгейлері тікелей салыстыруға 

келеді деген ойлармен өзімізді алдаусыратсақ, ең бастысын 

жіберіп аламыз. Өте үқсас болуы мүмкін екі феноменді са­

лыстыру үшін оған қажетгі олшемдер барлық жагдайда бірдей 

емес және бірдей дәрежеде болмайтыны байқалмай қалып; 

іс жүзінде жанама қасиеттерді суреттеу жөне тавтологияны 

сипаттаумен ғана  шектеліп әлеуметтік мазмүндағы  зандар 

калыптастырдық деп ойлаймыз.

Қаржының жетіспеушілігін алга тартып, салыстырмалы 

түрде  есептеп,  тарихи  санау жүргізуге  немқүрайды  қарау 

салдарынан,  оз  негізінен  алшақ  феномендер  мен  ыдырап 

кеткен  әлеуметке  риза  боламыз.  Регулятивтер  мен  инсти- 

туттар,  қалыптар  мен  процесстер,  ваккумға  кетеді.  Ал  ол 

жерде,  ерекше тырысулар арқасында функционалды қаты- 

настардың  жеңіл торабы калыптасады.  Осы масқатқа басы- 

мен  береліп  кеткендіктен,  бүл  қатынастар  санасына  бекі- 

тілетін адамдар жайлы үмытып, оларга тиесілі модениеттен 

шекгейді, одан кейін олар оздерінің қайдан келгевдерін және 

кім екендерін білмейтін болады.

Шын мөнінде, антропология оларды белгілер ретінде оз 

саласына  енгізуі  үшін  феномендерге  әлеуметтік деп  аталу 

жеткіліксіз.  Эспинас  — біз  үмытып  кете  беретін,  үстаздар 

арасындагылардың  бірі,  —  әлеуметтік  антропологияның 

козімен  қарасақ  негізсіз  емес,  биологиялық  негізі  жоқ 

білімдер, басқалар сияқты нақтылық коэфициентіне ие бо­

лады деген  жагдайды  даулады:  “ 1901  жылы  ол  былай  деп 

жазды — ірі темір жолы компаниясының әкімішілігі,  өскер 

сияқты өлеуметтік нақтылыққа ие емес”*.

Бүл анықтаушылық тым асыра сілтеушілік болып сана- 

лады, себебі, басқару дегеніміз элеуметгану, әлеуметтік пси­

хология  мен  басқа  жеке  гылымдарды  зертетуден  түрады;

* 

Espinas  A.  tre  ou  ne  pas  tre,  ou  du  postulat  de  la  sociologie  / /   Revue 

philosophidue.  1901.  407  6.

519

бірақ,  ол антро-пологияның одан кейінгі ғылымнан айыр- 

машылығын анықтауға көмектеседі. Біз зертгеген элеуметтік 

фактілер қоғамда айқындала бастайды,  олардьщ эрқайсы- 

сына  түтастық,  нақтылық  жөне  араластық  белгілері  төн. 

Қазіргі қоғамдар, жердің белгілі бір түсында және тарихқа 

дейінгі  белгілі кезендерде  адамзат  омірінің бір  түсындағы 

озгерістер нәтижесінде пайда болулардың нөтижесі екенін 

козден таса жібермейміз және бүл факгілер нақты оқигалар- 

дың үзілмес біртүтас тізбегі екенін бақылай аламыз.

Эспианас үсьшьш қоймай қойған (көп жағдайда түсініксіз 

болатын, біздікіне аз үқсас іілде) табиғат тәргіптері мен мэде­

ниет төртіптерінің арасындагы хрологиялық және кеңістіктік 

үзілместік  Баос  тарихтыгының да  негізінде жатыр.  Ол де­

ген,  ашылуы  қандай да  бір  сарандыққа  әкеп  соғатын  фи- 

зикалық антропологиямен олеуметтік антропологияньщ тығыз 

байланыстылығын айтатынын түсіндіреді. Себебі, әлеуметтік 

феномендерді басқаларьшан шетгетіп, оларга басқа деңгейге 

жататындар ретінде  қараса,  салыстырмалы түрде аласақ, 

мэдениет  сана  жетістігінің  өлеуметтік  түрі  жөне  нақты 

нөтижесі ретінде  көрінгенін  адамзат  мидың  қүрлысы  мен 

қызмет ету модификациясы сияқты биологиялық түргьща 

анықтамайынша, мәденисттің нақты жөне заң жүзінде пай­

да  болуы  ол  үшін  қүпия  болып  қала  береді.  Оган  қоса, 

мэдениет,  эрі қарай дамуды жалгастыру үшін итерсубъекгивті 

орта қалыптстырды — индивидке гана коңіл аудара отырып 

оны анатомиялық жэне физиологиялық жагынан  анықтау 

да зарттеу де мүмкін емес.

* *  *

Бүл  тарихи  “сенім  рәмізі”  таңданыс  тудыруы  мүмкін, 

өйткені біздерді кейде тарихқа деген жабыктыгымыз, оган 

оз жүмыстарымызда елеусіз гана орын беретініміз үшін кінэ- 

лайтын еді гой. Біз тарихпен мүлдем айналыспаймыз, бірак, 

оның қүқы озінде деп есептейміз.  Біз тек элеуметгік антро­

пология өзінің калыптасу кезеңінде жэне  осы кезде оган " 

гылымды міндеттер, багдарламаларды араластыру жолымен 

өрнектеліп-қалыптастып біткен сияқты көрсетуге үмтыла- 

тын бейберекет эклектика мейлінше қауіпті деп білеміз.

Алайда, антропологиядагы экспериментшілдік бақылау- 

дың да,  болжамдар айтудын да  алдында түратын  көрінеді.

520

J

5i3 зерттеген  шағын қоғамдардың ерекше сипаты — олар­

дьщ өрқайсь сы өздерінің салыстырмалы түрдегі  карапай- 

ьімдығына  ж эне  олардьщ  қызметін  түсіндіру  үшін  қажет 

өзгермелілік 'ің саны шекгеулілігіне байланысты — жасал­

ган тәжірибе[ болып шығатындығында.  Келесі бір қьірынан 

алғанда, ола{  жанды коғамдар жэне оларға өсер етуге біздің 

уакьп'ымыз i a,  қаржымыз да жоқ. Жаратылыстану ғылым- 

дарына  қать сты  біздің  артыкшылығымыз  бар жөне  бүған 

коса  біз  ың  айсыздықтардан  жапа  шегеміз:  біз  өз  тәжі- 

рибелерімізд ң басталып кеткенін көреміз, бірақ олар баска- 

руга  көнбей ;і.  Сондықтан  да  біз  оларды  үлгілермен,  бас- 

каша айтқаі- ца,  нақты тәжірибелердің ерекше сипаттарын 

сақтайтын, б ірақ, олардан ерекшелігі біздің манипуляцияға 

көнетін рәмі: дер жүйесімен ауыстыруға үмтылуымыз қалып- 

ты жағдай.

Мүндай  цемарштың  екпіні,  бірақ,  антропологиядағы 

қарапайымд .ілық, тіпті бақылаудағы қүлдық жағдаймен ба- 

сылады.  Өз ( лін, оз ошағын үзақ уақытқа тастап,  ашаршы- 

лыққа және  іуруларға, кейде қауіп-қатерге бас тігіп, оз әдет- 

дағдыларыңі ан, нанымдарьщ мен сенімдеріңнен бас тартып, 

ботен  қоғам яың омір формалары ділдік үстанымсыз және 

де қандай дг  бір ботен ойсыз алғанда антрополог интеграл- 

дық бақыла;г жасайды. Бақылаудың мүндай сатысынан әрі 

ештеңе де ж ж , тек бақылаушыны оның бақылау объектісі 

жүтып жібе] уі мүмкін, мүндай кауіп-қатер бар да.

Дедукги: іті және эмпиривті бүл екі әдісті кезек ауысты- 

рып отыру,  жеуін де тазаланған формасыңда үдайы жүзеге 

асырып  оть: ру  өлеуметтік  антропологияға  оны  танымның 

озге барлык  түрлерінен ерекшелендіретін сипат береді:  ең 

қүпия дегег  субьектілікті обьекгивті дәлел қүралы ете алу 

тек соның қ )лынан ғана келетіні созсіз. Өйткені озін төжіри- 

беге берген  және соның әсерінен  озін  үлгілеуге  бағынған 

сана объект: івті түрде ментальды операциялардың театрына 

айналады,  £ үрынғыларды ошірместен  баска да  ментальды 

опреацияла  » жасауға болатьш тәжірибені үлгіге айналдыра- 

ды. Мүньщ  ца логикалық байланысы ақыр аяғында бір мы- 

салда:  “Мег  сол жерде болдым, менімен сондай жагдай бол­

ды.  Бүған  e з  басыңыздан  откендей  сеніңіз”  дейтін  күстай 

айта алатьп дардың шынайылығы мен адалдығына және де 

осы сенімді озгелерге дарыта алатындарға негізделеді.

521

201-34

Алайда теория мен бақылау арасындагы үдайы өзгермелі 

қозғалыс бүл екі планның қашанда да ажыратыла білуін та­

лап етеді. Және де маған  тарихта да статикалық немесе ди- 

намикалық, күрылымдық тәртіп немесе оқиғалыққа байла­

нысты үстанулар болатын сияқты көрінеді. Тарихшылардьщ 

тарихы қорғаштауға зәру емес, егер, қысқамен коса (Бордель 

мойындаған  сияқты)  уақьггтың  үзақ  мерзімі де  бар  екенін 

айту; соңдай-ақ кейбір дерекгер статистикалық қайтарылмай- 

тын уақытка,  ал,  озгелері — қайтарылатын  механикалыққа 

қатыстылығын; және де қүрылымдық тарихында тарихшы- 

ларды шошьггарлықтай ештеңе жоқтығын айту оған шабуыл 

болып  саналмаса керек. Анасы да,  мынасы да қол  үстасып 

бірге  келеді және де рәміздер  мен таңбалар тарихы  — саны 

шектеулі қүрылымдық комбинацияларды әрекетке түсіретініне 

қарамастан — дамудың көз көрмеген формаларын тудыраты- 

нында түрған ешқандай да ішкі қайшылық жоқ.  Белгілі бір 

элементгерден комбинациялау калейдоскопта әдетге жаңа нө- 

тижелер  береді.  Алайда  мүнда  тарихшылардың,  қүрылым- 

ның қайта  жасауын  тудыратын  сыртыл  жүйелі тарихы  бар 

екеніне байланысты бір орнатылымның қайта пайда болуы- 

ның мүмкіндігі іс жүзінде  нолге тең.

Біз  “Жалпы лингвистика  курсымен”  енгізілген  — Сос- 

сюр ілімінің қазіргі структурализм Трубецкой мен Якобсон 

жүмыстарынан кейін шешуші түрде бас тартқан қыры, син- 

хронды және диахронды тәртіптердің арасындагы айырма- 

шылықты алгашқы формасында қайта жасау туралы ойлан- 

баймыз да. Ал, айналымға жуырда түскен қүжаттар “Курс...” 

редакторлары кей жағдайларда ғалымның идеяларын қалай 

бүрмалап, сызбаландырғанын корсетеді.

“Жалпы лингвистика курсы” редакторлары үшін дерек- 

тердің екі категориясында абсолютті қарама-қайшылық бар: 

бір жағынан грамматикалык,  синхрондық, саналық катего- 

риясы, ал, келесі жағьшан — фонетикалық, диахронды, бей- 

саналык.  Байланыстылық тек саналанатьш жүйеге тән; бей- 

саналық инфражүйе динамикалық,  байсалды емес болып 

келеді, ол откеннің мүрасымен де,  болашақтың  әлі жүзеге 

аспаған бағыттарымен де жасалады.

Шыіщығында да Соссюр фонемада дифференциалды эле­

менттер бар деп  білген жоқ.  Оның үстанымы тікелей бол- 

маса да,  бакылау аясынан тыс қүрылымның 

эмпирикалык 

бақылау төртібіне жататыны туралы сенімді 

Рэдклиф-Бра-

522

унның үстанымын,  басқа бір деңгейде болжап  біледі.  Бүл 

зерттеушілердің  көзге  түспес  шындықты  еске  алмаулары 

оларды қарама-қайшы түжырымдарға алып келеді. Соссюр, 

шамасы,  қүрылымды,  егер  ол,  тікелей  берілмеген  болса, 

жоққа шығарады; ал,  Рэдклиф-Браун, мойьшдағанымен де, 

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: