Министрлігінде тіркелген. Куәлік №2988-ж 2008 жылдың 25 наурызы

 
96 
Литература: 
 
1. http://foreign.slovaronline.com 
2. http://efremova.slovaronline.com 
3. Кунин А.В. Фразеология современного английского языка. – М., 1972. 
4. Виноградов В.С. Введение в переводоведение (общие и лексические вопросы). - М., 2001. 
5.  Крупнов  В.Н.  Курс  перевода.  Английский  язык:  общественно-политическая  лексика.  –  М., 
1972. 
6. Интерпретация текста (на материале английских пословиц и поговорок). – М., 1991. 
7. Казакова Т.А. Практические основы перевода. - Санкт-Петербург, 2004. 
8. Кунин А.В. Англо-русский фразеологический словарь. – М., 1984. 
9. Слепович В.С. Курс перевода. - Минск, 2004. 
10.  Федоров  А.В.  Основы  общей  теории  перевода  (лингвистические  проблемы).  -  Санкт-
Петербург, 2002. 
11. http://audaru.kz/ 
 
Шодорова З.С. 
 
СПЕЦИФИКА МЕЖКУЛЬТУРНОЙ КОММУНИКАЦИИ В ТЕКСТАХ СМИ 
 
Межкультурная  коммуникация,  являясь  не  только  формой  опосредованной 
коммуникации,  предполагает  связь  между  индивидами,  принадлежащими  к 
различным  культурам.  В  данном  случае  язык  выступает  в  роли  средства 
коммуникации.  Неся  в  себе  видение  мира,  менталитет,  формируя  личность  носителя 
языка,  он  не  может  существовать  вне  культуры.  Картина  мира,  созданная 
определенным языком и культурой, всегда уникальна для каждого народа. 
Средствами  же  массовой  информации  у  национальных  языков  формируются 
межнациональные  качества.  Здесь,  на  уровне  «картины  мира»,  в  результате 
получаемой  информации,  сознательно  происходит  оценка  представителей  другой 
культуры. Создавая диалог культур, медиа тексты сообщают о реалиях других социо-
культурных  общностей  достаточно  широкой  аудитории,  с  определенной  силой 
коммуникативного воздействия. Данный процесс может так же быть охарактеризован 
как  «Массовая  коммуникация,  что  подразумевает  под  собой  систематическое 
распространение сообщений среди численно больших, рассредоточенных аудиторий с 
целью воздействия на оценки, мнения и поведение людей». В.Б. Кашкин же указывает 
на  условность  этого  термина  «массовая  коммуникация»:  «'все'  не  общаются,  на  деле 
происходит общение между социальными группами».  
Рассматривая тексты массовой информации не сложно заметить наличие в них 
коммуникативно-побудительной  интенции,  другими  словами  «инициатор»  текста 
работает  не  над  не  смысловой  информацией  вообще,  а  над  смысловой  информацией, 
цементируемой конкретным замыслом, коммуникативно-познавательным намерением, 
учитывая  при  этом  специфику  аудитории,  фоновые  знания  (“background”) 
реципиентов, являющихся носителями определенной культуры.  
Управление  такими  сложными  процессами  немыслимо  без  существования 
многочисленных и самых разных знаковых систем. Имеются в виду, прежде всего: 
вербальный язык; 
элементарный язык мимики и жеста; 
научные языки (химических или физических) символов; 
множество  вариаций  «языка  эстетики»  –  музыка,  изобразительное  искусство, 
архитектура; 

 
97 
«языки» политических символов, политических ритуалов; 
«язык» религиозных литургий и т.д. 
Именно семиотика, занимающаяся изучением знаковых систем и процессов, в 
которых  передающая  сторона  (передатчик)  соотносит  знаки  с  определенными 
объектами  и  тем  самым  вызывает  соответствующее  отношение  к  данным  знакам  у 
принимающей стороны (приемника).  
Говоря об исследовании новых знаков и их применении, необходимо заметить, 
что  семиотика  так  же  занимается  описанием  взаимодействия  различных  знаковых 
кодов, например, музыкального, визуального и вербального в кино и на телевидении. 
В  настоящее  время  изменение  форм  и  видов  коммуникации  непосредственно 
связано  не  только  с  развитием  интерактивных,  управляемых  пользователем 
информационных технологий, но также и с распространением новых средств массовой 
информации. 
Средства массовой информации – пресса, радио, телевидение, кино, Интернет, 
сочетая  в  себе  движущиеся  и  неподвижные  изображения,  звуковую  и  письменную 
речь,  включая  музыку  и  пластику  тела,  составляют  единый  семиотический  ансамбль. 
Включая в себя материалы разных семиотических систем, преобразуемых средствами 
фиксации,  характерными  для  СМИ,  семиотический  ансамбль  подразумевает 
кинопленку,  магнитную  пленку  и  иные  формы  видео-  и  звукозаписи,  вместе  с  тем 
компьютерную  технику,  технику  радиовещания,  телевидения,  кинопроката  и  других 
средств передачи и распространения знаков.  
Еще  одним  свойством  СМИ  является,  не  всегда  осознаваемое,  создание 
текстов  по  стереотипам.  Оно  заключается  в  использовании  определенного  жанра  или 
вида  информации,  а  через  них  и  в  постижении  дела,  новости,  ситуации.  Автору 
достаточно  лишь  научиться  управлять  стереотипами,  делая  упор  на  ценности 
культуры реципиента. 
Поликультурный  профессионал  СМИ  должен  развить  в  себе  способность 
ставить  себя  на  место  представителя  другой  культуры  и  тем  самым  разделять  и 
понимать  его  отношение  к  миру.  Специалисту  в  области  средств  массовой 
информации  весьма  сложно  не  допустить  коммуникативного  разрыва  в  общении  с 
носителями разных культур. Необходимость встать на точку зрения другой культуры 
требует серьезной подготовки – глубокий сравнительный анализ жизненных взглядов, 
базовых убеждений, основных культурных установок различных национальностей. 
 
Литература: 
 
1. Тер-Минасова С. «Язык и межкультурная коммуникация»; 
2. Комова Т.А. «Концепты языка и культуры в контексте СМИ»; 
3. А.А. Негрышев «О роли СМИ в межкультурной коммуникации»; 
4. Философский энциклопедический словарь. M., 1989. С. 344; 
5. Кашкин В.Б. Указ. соч. С.161.; 
6.  Володина  M.H.  «Язык  СМИ  –  Основное  средство  воздействия  на  массовое 
сознание» 
7.  Качалкин  А.Н.  «Роль  СМИ  в  межнациональном  общении.  Менталитет  и  речевой 
этикет нации» 

 
98 
ФИЛОЛОГИЯ МЕН АУДАРМАТАНУДЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ 
АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ ФИЛОЛОГИИ И ПЕРЕВОДОВЕДЕНИЯ 
 
Утанова А.Қ. 
 
Ә.КЕКІЛБАЕВ РОМАНДАРЫНДА КЕЗДЕСЕТІН  
КӨРІКТЕУІШ АМАЛДАР 
 
 
В  данной  статье  рассмотрены  выразительные  средства  языка,  встречающиеся  в 
романах Абиша Кекильбаева. 
 
This  article  examines  the  expressive  means  of  the  language  found  in  the  novels  of  Abish 
Kekilbaev. 
 
Белгiлi  бiр  стилистикалық  тәсiлдiң  немесе  фигураның  жазушының  дара  стилi 
арқылы  көркем  әдебиет  стилiнде  орнығуы  –  табиғи  процесс.  Бұл  туралы  ғалым 
М.Серғалиев  былай  дейдi:  “Жазушының  сөз  қолдануындағы  жаңалық  алғашқыда 
жаттай көрiнуi де әбден мүмкiн, алайда өнердiң қай саласындағы да әр түрлiлiк пен әр 
мамандық сияқты, көркем шығармадағы сөздердiң де орайы келгенде жаңаша түрiмен, 
мазмұнымен  қолданылмағы  жөн”.  Жеке  жазушының  бейнелеуiш  құралдары,  дара 
стиль арқылы көркем әдебиет  стилiнде тұрақтай алады. Қайталамалар, әсiресе поэзия 
жанрында жиi қолданылады. Ал прозада бұл тәсiл поэзиядағыдан өзгеше сипат алады. 
Қазiргi  қазақ  тiлi  бiлiмiнде  фоникалық  құрылым  -  музыкалық  оркестрировка, 
дыбыстық (фонетикалық) қайталамалар туралы мәлiмет жоқтың қасы.  
Ә.Кекiлбайұлының  романдарында  жиi  қолданылатын  көрiктеуiш  амалдардың 
бiрi-  қайталама,  соның  iшiнде  дыбыстық  қайталамалар.  Мысалы:  «Даңқтың 
астындағы  дүлдүлi  –дақпырт.  Парасаттының  аузындағы  керенау  ақиқат  қашан 
үзеңгiге аяғын салғанша, дарақының аузындағы далаңбай дақпырт екi етек боп елден 
бұрын жетпей ме?  
Дақпырт  тарататын  дарақы  тек  дабырайғанды  көредi.  Дабырлап  iс  қылмаған 
даңқтың жылы жұмсағынан дәметiп, құр бекерге тамағын iсiрмесе де болады”./Ә.К.2, 
267 б/.  
 Үзiндiде  келтiрiлген  екi  сөйлемнiң  iшiнде  36  сөз  болса,  соның  10  сөзi  да 
буындыдан, бiр сөзi дүл, бiр сөзi дә буындыдан тұрады. Математикалық тiлмен айтсақ, 
бас-аяғы  екi-ақ  сөйлемнен  тұратын  үзiндiнiң  үштен  бiрi  бiрдей  дыбыстан  келетiн 
сөздерден  жасалған.  Даңқ-дарақы-дақпырт-дабырлау  сөздерi  бiрнеше  реттен 
қайталанған.  Автордың  даңқ  деген  поэтикалы  сөзге  контекстiк  қарама-қарсы  мәндегi 
дақпырт сөзiн алуы дыбыстардың бiрдей үйлесiп келуiн /д,а,қ/ көздегендiк қана емес, 
мағыналық  қарама-қарсылықты  да  барынша  ашу.  Даңқ  сөзi  құрамындағы  жуан 
дауыстыа  және  қатаң  қ  дыбысының  әсерiнен  құлаққа  асқақ  естiледi.  Сонымен  қатар 
“Кейде  сөздiң  эмоционалдық  мәндiлiгi,  мәнерлiлiк,  суреттiлiк  белгiлерi,  бейнелiлiк, 
әсерлiлiк  бояуы  жаратылысынан  деуге  болады.  Бұл  Гомердiң  шығармашылық 
өнерiнде  жанды  құбылыс,  муза,  тәңiрi  ретiнде  қолданылады.  Даңқ  деген  сөздiң 
дыбысы  көпке  жетедi,  яғни  аспанның  өзi”  -  /3,45/  деп  те  бағалауға  болады. 
Ә.Кекiлбайұлы  сондай  асқақтыққа  яғни  даңққа  қарама-қарсы  тұрушы  күштiң  де 
«қорғанысы мықты, тегеурiнi күштi« болатынын өз танымымен түйсiнедi де, сөздердi 
де  сондай  қарама-қарсылықта  таңдайды.  Дақпырт  сөзiнiң  алдыңғы  буыны  даңққа 
үйлеседi.  Әрi  мығым  естiледi  /оқылады/.  Сондай-ақ  дақпырт  сөзiнiң  эмоциональды 
бояуы жағымсыз реңк тудырады. Эмоциональды бояу дегенiмiз «Психикалық процесс 
қана  емес,  адам  өмiрiндегi  әлеуметтiк-қоғамдық  және  рухани  мәнi  зор  табиғи 
құбылыс,… сөздiң қызметi болып табылады“. /3,36/ 

 
99 
“Даңқ”  сөзiнiң  ертеректегi  мағынасын  О.М.Фрейденберг  былай  түсiндiредi: 
“Даңқтың  “даңқ  көктi  жарады”,  “мәңгi  тiрi”  деген  түрлерi  бар.  Әуелде  бұл  сөз  иенiң 
/тотемнiң/  өзi  және  аты  мен  заты  болатын.  Құдайдың  атын  атау  оның  өзiн 
шақырғанмен бiрдей болатын. Сондықтан да осынау образдың грек поэзиясында мән-
маңызы айрықша”. /4,58/ 
“Даңққа“  “дақпырт“  сөзiнiң  мағынасы  қаншалықты  алыс,  сәйкес  емес  болса, 
адам мiнез-құлқының нашар, дөрекiлiгiн бiлдiретiн “дарақы” сөзi контекстiк мағынасы 
жағынан  “дақпыртқа”  орайласады.  Қазақ  тiлiнде  көп  ұшыраса  бермейтiн,  жазушы 
қаламына  iлiккен  “далаңбай”  сөзi  жағымсыз  мәнде  қолданылған.  Бұл  сөздiң  түбiрi 
далаң  көбiне:  “етегi  далаңдап  жүгiру”,  екi  етегi  далаңдау“  деген  тiркесте 
қолданылатыны белгiлi. Қаламгердiң сол тiркестегi сөзге өзгерiс енгiзiп, далаң сөзiне -
бай  жұрнағын  қосып,  сөйлем  мазмұнына  дәл  осы  жұрнақтың  әсерiмен  мысқылдау 
реңкiн  қосады.  Дақпырт  сөзiнiң  алдында  келген  бұл  эпитеттi  автор  дыбыс 
үйлесiмдiлiгi  жағынан  сәйкес  келгендiктен  де  таңдағанын  байқауға  болады. 
Дабырайған,  дабырлап  деген  елiктеуiш  сөзден  жасалған  етiстiктер  де  алдыңғы  да 
буынды сөздерге ұқсастырыла алынғанын аңғарамыз. Бұл сөздiң де “бойында” бостан-
бос “кеу-кеулеу,  у-шу”  барлығы белгiлi. Да буынды бiрнеше сөздердiң қайталануына 
қосымша  дүлдүл,  дәметiп  сөздерiн  айтуға  болады.  Екеуi  де  бiрдей  дыбыспен 
басталып,  жiңiшке  буынды  сөз  жасап  тұр.  Бұлар  да  сөйлемдегi  сөздердiң  дыбыстық 
әсер  етуiне  ыңғайласа  алынған.  Өлең  сөзде  ғана  емес,  прозалық  шығармаларда  да 
мұндай  аллитерациялық  тәсiл  құлаққа  жағымды,  мәнерлi  естiлу  қызметiн  атқарады. 
Әрине, поэзияда бiркелкi дыбыспен басталып, не Ә.Кекiлбайұлының шығармаларында 
мұндай дыбыс үйлесiмiн арттыру ниетiмен қолданылған түбiрлерi ұқсас сөздер көптеп 
кездеседi. “Үркер” тарихи дерекке құрылғандықтан да бас кейiпкер Әбiлқайыр ханның 
өткен-кеткенге  көңiл  тоқтататын,  сол  арқылы  қазақ  тарихын  қазбалайтын  тұстары 
романда жиi кездеседi. Айта кетерлiк бiр жайт, жазушы аталған романның өн бойында 
“дүние  жүзi”,  “күллi  әлем”,  “жер-жиһан”,  “байтақ  өлке”  деген  синонимдерiне 
қарағанда  “шар  тарап”  сөзiн  жиi  қолданған.  Бұл  сөздiң  көп  қолданылуы  жазушыға 
бiрнеше мақсатта керек болғанын аңғаруға болады.  
Қазақтың  үш  жүзiнiң  басын  қосқан  алқалы  жиын  Сайрам  қаласындағы 
Мәртөбеде  өтетiнiн  автор  жан-жақты  баяндайды  да,  ел  басшыларының  төрге  отыру 
ретiне  тоқталады.  Онда  мынандай  үзiндi  бар:  “Шар  тарапты  өзiне  шақырып  тұрған 
шаршы  төбенiң  шырқау  басында  шақырайған  зер  кiлемнiң  үстiнде  алтын 
тақтаалшайып алтын тажды хан отырар-ды”. /Ә.К. 2, 271 б/ 
Мұндағы  алғашқы  сөз  тiркесi  шартарап  болса,  оған  буын  жағынан  үқсас 
келетiн  шақырып,  шаршы,  шырқау,  шақырайған  сөздерiн  әдейi  таңдап  алған  деп 
ойлаймыз.  Себебi  “шаршы  төбе”  деген  ұғым  аса  биiктiктi  бiлдiрмейдi,  оның  есесiне 
“шырқау”  сөзi  биiк,  заңғар  таулардың  ұшар  басына  лайықты  қолданылады.  Авторды 
адам сезiмiнiң қабылдау процесiне қайшы ұғымдағы сөздердi бiр-бiрiне қосақтады деп 
айыптауға  болмайды.  Шаршы  топ  деген  ұғым  -жиналған  көпшiлiктi  бiлдiретiн  сөз 
болса,  шаршы  төбе  –геометриялық  ұғымдағы  эпитеттi  тiркес  болады,  яғни  шаршы 
бұрышты  келген  алаңқай  жер.  Оның  төрт  бұрышты  екенiн  төрге  төселген  кiлемге 
байланысты  пайымдауға  болады.  Төбенiң  шар  тарапты  шақырып  тұруы-  биiктiгiнен 
емес,  жазық  жердегi  көзге  бiрден  түсетiн  ерекшелiгiнен.  Шырқаубасында  деген 
ұғымды  автордың  баяндауындағы  мағынамен  емес,  қара-құрым  болып  жиналған 
көпшiлiктiң арт жағында тұрған бала Әбiлқайыр сұлтанның көзiмен көрiнген бейнеде 
қабылдаған  дұрыс  болар.  Сонымен  бiрге  шақырайып  сөзi  де  күнге  шағылысып, 
алтындаған  жiптерi  көз  қарықтырған  кiлемнiң  ашық  түстiлiгiне  меңзеу  деуге  болады. 
Сондағы  шар-шыр-шақ  буындарынан  басталатын  сөздердiң  үндестiгiне  лайықталып 

 
100 
алшайып  сөзi  қолданылады.  Бұл  сөздiң  алғашқы  буынындағы  а, л, ш  дыбыстарының 
естiлуi  алдыңғы  сөздерге  ұқсайды.  Бұл  сөйлемдегi  алтын  тақта  деген  тiркеске 
алшайып  алтын  тажды  деген  тiркес  дыбыстық  үйлесiммен  әрi  алтын  сөзiнiң 
қайталануымен  ырғақ  қосады.  Салыстырыңыз:  алтын-алшайып-алтын;  алтын  тақ-
алтын таж.  
Сөйлемде  бiрдей  дыбыстардан  келетiн  сөздер,  сөз  тiркестерi  орнымен  жұмсала 
отырып қайталанса, оқырманның эстетикалық қабылдауында мәнерлiлiк пен әсерлiлiк 
пайда болады. Мәнерлiлiк сөзге әр берсе, әсерлiлiк сөйлемге сапа бередi. 
Микромәтiнде,  тұтас  абзацта  бiр-бiрiне  дыбыстық,  мағыналық  үйлесiмдiлiгi 
жақын сөздердi әр сөйлем сайын қайталап келтiру тәсiлiне Ә.Кекiлбайұлы жиi барған. 
Мәтiн  түзiмiнде  кейiпкердiң  ойына,  танымына  орай,  соның  тiптi  кескiн-келбетiндегi 
белгiлерiне қатыстыра отырып, белгiлi бiр сөздердi жиi қайталап жұмсау –жазушының 
стильдiк  амалы.  Мысалы,  «Бәрiн  қойып,  анау  көлкiген  көкжиекке  қарашы!  Көк 
найзасын  самсатып,  жер  қайысқан  қалың  қол  жатқандай  емес  пе!  Иә,иә…  Бiрақ  ол 
қазiр көзден  бiр-бiр ұшып жоғалатын алдамшы сағым ғана. Алайда дәл осы көлгiрдiң 
көз  алдындай  көлкiп  тұрған  көкжиектi  мәңгi  –бақи  бүйтiп  сағым  шалып  қана 
жатпаған.  Оны  талай-талай  көк  найзалар  да  көлкештеген.  Бiрақ  олар  да  артынан 
көзден көк сағымдай бiр-бiр ұшып ғайып болған! Иә, бұл көл-көсiркөкжиектен кiмдер 
келмеген, кiмдер кетпеген. Анау көк мұнардың ортасынан күндей күркiреп, һундер де 
өтiптi, сақтар да,түрiктер де, маңғұлдар да өтiптi. Бәрi де осындай көз алдыңда көлкiп 
тұрған көркем көрiнiстен көңiлiңдегi әншейiн буалдыр  елеске айналып… өткiншi көк 
сағымның кебiн киiптi”./Ә.К.1, 278 б./ 
Ғалым  Р.Сыздықова  “Сөз  құдiретi”  деген  кiтабында  М.Мағауин,  Ә.Кекiлбаев, 
Ш.Мұртаза  шығармаларының  поэтизмiн  талдайды.  Прозадағы  қайталама  әдiсiнiң 
стильдiк реңктерiне тоқталғанда, Ә.Кекiлбаевтың “Үркерiндегi” бiз келтiрген мысалға 
мынадай жауап ұсынады: “Мұнда неге бәрi “көгерiп, көлкiп” кеткен? Автор бұл жерде 
көз  бен  көк  сөздерiне  неге  қызыққан?  Көркем  шығарманың  сыры  сонда,  бұл  жерде 
әрбiр сөз жүк арқалап тұр. Бұл сөздердi алғанда жазушы өзi келе жатқан кең даланың 
тарихына үңiлген дипломат Тевкелевтiң ойы мен көзiн есте ұстаған: оқыған-тоқығаны 
мол Тевкелевке өткен тарихтың өзi көк мұнар сияқты алыстан, көмескi көрiнедi. Келе 
жатқан  жолы  да  әзiрге  немен  бiтерi  белгiсiз  мұнартып  тұр,  осыны  баса  бiлдiру  үшiн 
сол мұнарға тiгiлетiн көз де, көлкiген көкжиек те, көк найза да сапта тұрған” /1,83/.  
 Р.Сыздықтың  пiкiрiмен  келiсе  отырып,  бұл  микромәтiндегi  басқа  қырларды  да 
аша кеткiмiз келедi. Бiрiншiден, көкжиек, көк мұнар, көк найза (бұның көк сүңгi, ала 
найза  деген  де  варианттары  бар)  сөздерiнiң  бойындағы  бояу  реңкi  тiлмаш,  әрi  елшi 
Тевкелевтiң  көзiнiң  түсiне  сәйкес  келуi  -  автордың  негiзгi  мақсаты  емес.  Көкжиек 
сөзiне оның адамға көрiнуiндегi нақты бейнелi сипатына орай көлкiген сөзi эпитетпен 
қолданылғанда,  дыбыстық-аллитерациялық  мәнер  туындаған.  Екi  сөздегi  бес  к 
дыбысының  келуi  бұдан  былайғы  сөздердiң  негiзгi  ырғағы  болуымен  ерекшеленедi. 
Екiншiден,  түбiрi  көл  сөзiнен  жасалынған  көлкiген-көлгiр-көлкiп-көлкештеген-көл-
көсiр сөздерi әр сөйлемде әр түрлi мағынада қолданылған. Бiрiншi сөйлемдегi көлкiген 
сөзiнiң мағынасы сағымданған, мұнартқан ұғымына сай болса, екiншiсiндегi көлгiрдiң 
көз  алдындай  деген  тiркеске  қарап,  көлгiр  адамның  ұнамсыз  қасиетiне  байланысты 
қолданылатын  көлгiрсiмеу  сөзiнiң  түбiрiнен  жасалап,  жанды  бейненi  бiлдiретiн  сөзге 
айналған.  Үшiншiден,  ондай  ұнамсыз  адамның  көзiне  көкжиек  “көлкiп”  көрiнедi. 
Төртiншiден, авторлық қолданыстағы, әдеби нормада кездеспейтiн көлкештеу сөзiнiң 
мағынасын  контекстен  аңғаруға  болады.  Көлкiп  көрiнiп  тұрған  көкжиектiң  мағынасы 
тыныш,  бей-жай  қалыпты  танытады  да,  көлкештену-тербелу,  толқындану,  жандану 
бейнесiн  көзге  елестетедi.  Әрi  сөйлемдегi  оны  талай-талай  көк  найзаллар 

 
101 
көлкештеген деген ойды өзгерте қабылдасақ: «көкжиекте (бұл сөз - көз-ұшында, өткен 
уақыттарда  деген  мағынада  қолданылып  тұр)  әр  заманда  талдай-талай  соғыс  болды, 
онда  талай  сарбаздардың  көк  найзаларының  көптiгi,  ары-берi  сiлтескедерi  соншалық, 
көлдей  көлкештенiп  көрiнген  едi”  деген  мағынада  болар  едi.  Бұндай  ұзақ-сонар 
сөйлемдi  қысқартып,  шағын  ғана  сөздермен  көп  мағына  берген  жазушы  сөйлемдегi 
сөздердi  алдыңғы  көл  түбiрiнен  келетiн  сөздерге  орайластыра  алады.  Жаңа  сөз 
жасайды.  Бесiншiден,  бұл  сөздердiң  мәнерi,  ырғағы,  естiлуiнiң  ерекшелiгiне  орай, 
мәтiнде  кiмдер  келмеген,  кiмдер кетпеген, күндей күркiреп, көркем  көрiнiс,  көңiлiнде, 
кебiн  киiптi  деген  к  дыбысы  көп  қолданылатын  сөздердi  таңдаған.  Бұл  сөздер 
дыбыстық жағынан алдыңғы көл, көк сөздерiмен аллитерация қатарын түзеген. Бұлар 
бiр  қарағанда  көп  сөздi  әсiре  қызыл  болып  көрiнуi  де  мүмкiн,  бiрақ  олар  баяндау 
желiсiне  зиян  келтiрмейдi,  әрi  шығармада  көзделген  негiзгi  идеяны  аша  түсуге 
қосымша жағдай туғызады.  
Осы  тұста  ғалым  Е.Жанпейiсовтың  “Абай  жолы”  эпопеясының  тiлiн  талдаған 
еңбегiндегi мына бiр пiкiрге назар аударған жөн: “АЖ” тiлiнiң көркемдiгiне иштиқоқ 
тәсiлi  де  тiкелей  қатысты.  Рас,  сөз  қолданыстағы  бұл  көне  әдiстiң  iзi  ақын-
жазушылардың жалпы қай-қайсысынан да кездеседi. Бiрақ оқта-текте ғана. Өз алдына 
бiр  стильдiк  әдiс  деп  танырлықтай  дәрежеде  емес.  Жүйелiлiк  жоқ.  Ал  Әуезов 
шығармаларында  олай  емес.  Әсiресе,  эпопеяда.  Автор  сөз  қолданыстағы  көне  әдiстi 
недәуiр пайдаланған. Мысалы, түбiрлес сөздердi жарыстыра қолданудың кейбiр үлгiсi 
мына  тәрiздi  болып  келедi:  Қызықты,  қызуды,  қыздырманы  ғана  айтатын  күлкiшi, 
сауықшыл  Барлас  емес,  Сөз  Базаралы  көңiлiн  жаңағы  кейiстен  алаң  етерлiк  анық, 
ынтық,  ынтазар  сөзi;  Бiрақ  бүгiн  Абай  өзiнiң  сүйiп-сүйсiнiп  берiлетiн  еңбегiнiң 
соңында;  Барлық  күтушi,  қызметшi  атаулының  баршасы  тамашалап  қарап  қалысты; 
Айтқанының  бәрi  көңiлiнiң  бары  емес;  Соның  шарапаты  бүгiн  Россия  патшалығына 
қараған  бар  жаһанның,  бар  төр  түкпiрiнiң  бәрiне  жетедi;  Бар  бейнетқор  баршасы  да 
ендi  жаназаға  имам,  қарилердi  шақырмайтын  бопты;  Көкшенiң  қарт,  қариясы 
Қаратайдiкiне келген”. /3,56/ 
Ғалым  Е.Жанпейiсовтың  иштиқоқ  тәсiлi  деп  отырғаны  -  қазiргi  тiл  бiлiмiндегi 
паранимикалық аттракция, яғни түбiрлерi бiрдей, немесе ұқсас сөздердiң қайталануы. 
Қазақ  тiлi  бiлiмiнде  түбiрлес  сөздердiң  қолданылуын,  әсiресе  поэзияда,  Абай 
өлеңдерiнде  жүйелi  көрiнгенiн  Р.Сыздықтың  “Абайдың  өлең  өрiмi”  деген  еңбегiнен 
жан-жақты  танимыз:  «Түбiрлес  сөздердi  қатар  қолдану-  айтылмақ  ойды,  сөздi  әсерлi 
ететiн  амалдардың  бiрi-дыбыстық  қайталау  тәсiлiне  жатады.  Мұнда  ой  екпiнi  сөздiң 
түбiрiне  түсетiндiктен,  сол  сөздiң  мағынасымен  қатар,  бейнелейтiн  образына  назар 
аударылады.  Түбiрлес  сөздердiң  қайталануы  көбiнесе  сөз  тiркестерiнде  және  өлең 
жолдарында қолданылады. Түбiрлес сөздердiң қолданылуында қайталанып тұрған сөз 
түбiрiнiң  мағынасын  тани  түсу  мақсаты  көзделедi.  Мысалы,  ой  ойлау  дегенде 
басқаның  емес,  ойдың  өзiне  назар  аударылады,  екiншiден,  түбiрлес  сөздер  өлең 
жолдарында қатар келгенде көркемдiк, эстетикалық мүддеден де шығады”. /3,145/. 
Ә.Кекiлбайұлының  тарихи  романында  дыбыстық  үйлесiмi  келiскен  сөздердi 
қолдану жиi кездеседi. Жазушы алдыңғы буын жағынан ұқсас сөздердi тауып, жоғын 
өзi ойлап сөзжасам құрайтынын аңғардық. Мысалы, «Жоңғар… Бiр кезде күллi дүниенi 
қалтыратқан  жойқын  сөз  қазiр  қазақтың  ғана  жүйкесiнде  ойнар  жұлынқұрт  сөзге 
айналды.  Оны  естiгенде  қазақтың қорқақ жағы қалтырап, қайсар  жағы қалшылдап 
қоя беретiндi шығарды. Қазақ қазақ болғалы қақ маңдайынан түйiлген жұдырық боп 
тұрып  алып,  адымын  ашқызбай  келе  жатқан  да  сол.  Бiр-бiрiнiң  қалт  еткенiн қағыс 
жiбермей аңдысулы».  

 
102 
Осы  үзiндiдегi  әр  сөйлемде  бiр  дыбыстан  басталатын  сөздер:  Жоңғар-жойқын-
жүйке-жұлынқұрт;  қазақ-қорқақ-қалтырау-қайсар-қалшылдау;  адымын  ашқызбау-
аңду;  қалт-қағыс  деген  аллитерациялы, ассонансты  тәсiл  бар.  Жұрнақтардың  үйлесiп 
келуi,  сол  арқылы  дыбыстық  эпифора  жасайтын  сөз  қолданыстар  Ә.Кекiлбайұлының 
шығармаларында  аз  кездеседi:  Ондай  сияпаны  аттап,  өкпелеген  балаша  торпаңдап 
тайып  тұруға  қияпатынан  қорқады.  Мысалдағы  сияпа  сөзi  сый-сияпат  деген 
қосарлама қос сөздiң  екiншi  сыңары екенi  белгiлi,  ал қияпат –кесапат сөзiнiң  екiншi, 
яғни  авторлық  синонимi.  Жазушы  бұл  сөздi  алдыңғы  сия  деген  буынға  ұқсастыра 
алғанын  аңғарамыз.  Екi  сөздiң  соңғы  буынындағы  -пат  дыбыс  ұқсастығына  емес, 
бiрдей  жұрнақтың  қайталануына  негiзделген.  Мұндай  тәсiлдер  әзiрше  тiл  бiлiмiнде 
қарастырылмаған. Әдебиет тану  саласында бұларды “ұйқас” деген терминмен  бередi. 
/Ә.К 2, 278 б./ 

жүктеу/скачать 1,51 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: