ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА
102
ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА
103
ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА
104
ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА
105
3. РЕСУРСТАРДЫ ҚОЛДАНУДЫҢ НӘТИЖЕЛІЛІГІ
3.1. Білім беру жүйесінің қаржыландыру
Білімге жұмсалған қаржы әлеуметтік даму көрсеткішінің кілті, ол білімге
деген мемлекеттің, азаматтардың бөлетін көрсеткіші.
Білімге қаржы салу
-
мемлекттің экономикалық даму мен болашағының, адам мен мемлекет қазынасын
көбейтудің, оның өзіндік құндылығы бар, себебі білім адамның дүние танымын
кеңейтіп, олардың өзін
-
өзі орнықтыруға, оның материалдық жетістігіне және
салауатты өмір сүруіне септігін тигізеді.
Білім беру жүйесін қаржыландыру оның білім беру бағдарламаларының
көлеміне байланысты барлық деңгейлеріне материалды
-
техникалық қамтамасыз
етілуіне, оқушылар мен оқытушылар контингентіне бірдей таратылуына
бағытталған.
ҚР «Білім туралы» Заңына сәйкес білім беруге жұсалатын шығындарды
қаржыландыру республикалық және жергілікті бюджеттің қатынасының ұстанымы
бойынша жүзеге асады. Білім жүйесін қаржыландырудың негізгі көзі жергілікті
бюджет (ЖБ) есебінен болады, басқару органдарының жұмыстарының бөліп
тастауымен байланысты.
Мемлекет қорларының негізгі көрсеткіш көзін ЖІӨ шығынының үлесі
құрайды. 2008 жылдан 2012 жыл аралығында білімге мемлекет тарапынан
жұмсалған қаражат саны 2 есеге өсті (2008 –
641
060 млн.тг.,
2012
–
1
311 993 млн.тг.). Сонда осы көрсеткіштердің ЖІӨ
-
қа қатынасының
өзгерісі, сол кезеңге,
0,2%
есе көбейгенін көрсетеді
.
Сонымен қатар алдыңғы
жылмен салыстырғанда білімге деген ЖІӨ
0,4%
өсті
,
ал мемлекеттік бюджет –
311
708 миллион теңгеге өскен (
3.1.1
сурет
).
3.1.1 сурет. Білім беру жүйесіне деген мемлекеттік бюджет шығындарының өзгерісі
Дереккөз
:
ҚРСА
мәліметтері
641 060
746 477
797 414
1 000 285
1 311 993
4%
4,4%
4,1%
3,8%
4,2%
2008
2009
2010
2011
2012
млн.теңге
%ЖІӨ
ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА
106
2012 жылы республикалық білім жүйесіне бөлінген мемлекеттік бюджет
саны 1 311 993 миллион
теңгені құрады
(
ЖІӨ
- 4,2%).
3.1.2 сурет. Мемлекет бюджетінің білім жүйесіне бөлінетін үлесі
Дереккөз: ҚР БҒМ мәліметтері
Айта кететін бір жайт, жергілікті бюджетке республикалық бюджетпен
салыстырғанда 2,7 есе көп қаржыландырады. Осылайша, РБ
-
ке
27%
үлес бөлінсе
(354
235 млн.тг.), ЖБ –
73%
құрады
(957
758 млн.тг.) (3.1.2
сурет
).
ЖБ
-
тен дәстүрлі түрде жоғарғы мен ЖОО
-
нан кейінгі білімнен басқа барлық
білім деңгейлері қаржыландырылады.
Жергілікті бюджет негізі мектептердің
шығынын өз мойнына алады. РБ
-
тен жалпы және
орта білім беру орталықтарына
тек дамыту бағдарламалары кезінде ғана қаржыландырады.
РБ пен ЖБ шығындарына талдау жасай отырып, білім беру деңгейлерінің
тепе
-
тең емес қаржыландыруын байқатады. Мысалға, жалпы орта білім мекемесі
негізінен ЖБ
-
тен қаржыландырылады –
59,15%, онда РБ
-
тен тек
11,4%
келеді
.
ТжКБ жүйесі жергілікті және республикалық бюджеттерден де бірдей
қаржыландырылады (РБ
-
6,7%, ЖБ
- 7%).
Мектепке дейінгі тәрбие мен білім беру
орталықтары ЖБ
3,9%
қаржыландырылса, ЖБ көбірек (РБ
-
7,8%, ЖБ
-
11,7%).
Өзге білім берудің өзге бағдарламалары керісінше ЖБ
-
пен салыстырғанда РБ
-
тен
2 есе көп қаржыландырылады (РБ –
42,2%,
ЖБ
- 22,1%) (3.1.3
сурет пен
3.1.4
сурет, қосымша,
3.1.1
кесте
).
27%
354 235 млн.тг.
73%
957 758 млн.тг.
РБ
МБ
ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА
107
3.1.3 сурет. Біілім беру деңгейлері бойынша
РБ шығыны, %
Дереккөз: ҚР БҒМ мәліметтері
3.1.4 сурет. Білім беру деңгейлері бойынша
ЖБ шығыны, %
Дереккөз: ҚР БҒМ мәліметтері
Мемлекеттік бюджеттің білім жүйесіне бөлінетін қаржыларының маңызды
бөлігі жалпы орта мектептерге –
46,2%
бөлінеді және өзге бағдарламаларға
-
27,6%.
Мектепке дейінгі тәрбие және білім беру мекемелеріне
10,7%
үлес, жоғарғы
және ЖОО кейінгі оқуға
–
8,6%, техникалық және кәсіби білімге
–
6,9%.
Мемлекеттік бюджетті білім беру деңгейлеріне бөлу арқылы салыстырмалы
талдау жұмысы барысында 2012 жылы барлық көрсеткіштер
18,9%
өскенін
байқатады (жалпа орта білім)
53,8%
дейін (білім берудің өзге бағдарламалары
).
ЖІӨ үлесі жоғарғы және ЖОО бітіргенне кейінгі білім беру саласына
0,1%,
өзге
білім беру бағдарламаларына –
0,3%.
Сонымен қатар ЖІӨ көрсеткіші 2011 жылғы
деңгейде қалды
(3.1.2
кесте
).
3.1.2 кесте.
Мемлекеттік бюджеттің білімнің деңгейлеріне байланысты шығындарының
өзгерісі
№
Білім беру деңгейі
2011
2012
млн.тг.
ЖІӨ
%
млн.тг.
ЖІӨ
%
1
Мектепке дейінгі тәрбие мен білім
беру
93 590
0,4
140 059
0,4
2
Жалпы орта білім
509 962
1,9
606 208
1,9
3
Техникалық және кәсіби білім беру
72 466
0,3
91 117
0,3
4
Жоғарғы және ЖОО кейінгі оқу
89 076
0,3
112 984
0,4
5
Білімнің өзге бағдарламалары
235 191
0,9
361 625
1,2
Барлығы
1 000 285
3,8
1 311 993
4,2
Дереккөз: ҚР БҒМ мәліметтері
7,8
11,4
6,7
31,9
42,2
МЖБ
ЖББ
ТжКБ
ЖПБ
Басқа оқу бағдарламалары
11,7
59,1
7,0
22,1
МЖБ
ЖББ
ТжКБ
Басқа оқу бағдарламалары
ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА
108
ҚР БҒМ мәліметтері бойынша республикалық жоғарғы оқу орындарында
1 оқушыға жылына шаққандағы шығыны
348
мың
теңгені құрады
.
Бұл көрсеткіш
ТжКБ жүйесімен салыстырғанда
49,5
мыңға көп,
жалпы орта білімнен
–
122
мың
теңгеге және 1,8 есе мектепке дейінгі білім жүйесінен артық.
Шығындардағы
айырмашылық білімнің сол не өзге деңгейлердегі ұзақтылық мерзімінде не өзга
деңгейде, білім алу бағдарламасының күрделілік деңгейінде және материалды
-
техникалық базамен қамтамасыз ету талабында болуы мүмкін
(3.1.5
сурет
).
3.1.5
сурет. Бір оқушыға жылына шығатын мемлекеттік шығын/ білім беру деңгейі, 2012
Дереккөз: ҚР БҒМ мәліметтері
Ақылы білім беру қызметін қолжетімді қылу және халыққа мемлекеттік көмек
көрсету
2012
жылы
Мемлекеттік білім беруге жинақтау жүйесі
(
МБЖЖ
)
туралы заң
қабылданды
.
Мұндай жинақтау есеп шоттар біршама мемлекеттер қатарында бар.
Бұл
Бельгия, Канада, Малайзия, Нидерланды, Сингапур, Испания, Швеция,
Ұлыбритания, АҚШ
.
Жинақталған есеп шоттағы қор мемлекетпен жеңілдіктер беру
арқылы немесе ортақ шешімге келу арқылы реттеледі.
Республикада
2 механизм,
білімнің қолжетімділігін қамтамасыз етеді
–
ол мемлекеттік гранттар, олармен тек студенттердің төрттен бір бөлігі ғана оқи
алады, білім беру кредиттері, мемлекетпен кепілдендіріледі. МБЖЖ балалар
оқуларына жинайтын қаржыны жинақтауға мүмкіндік беріп, үшінші механизм
болуға толық мүмкіндіктері бар.
Осылайша шығындардың жартысын мемлекет
алады.
Салымшы ретінде ҚР
-
ның кез келген азаматы бола алады, осы кісі атына
қатысушы
-
банкте білім беру жинақтау қоры ашылады. Қордың жинақталған
189,0
226,0
298,5
348,0
МОТ
ЖББ
ТжКБ
ЖОО
ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА
109
құрылғылары үш құрамдас бөліктен тұрады.
Алғашқысы
-
ақша, салымшымен
салынған.
Екіншісі
-
банктің айлық капитализациясымен қоса сыйақысы. Үшінші
құрамдас бөлігі
-
мемлекет сыйақысы. Оның жалпы көлемі
бір жылға жинақталған
соммадан
5% .
Ал белгілі бір категорияларға
(
жетім балаларға, мүгедектерге, көп
балалы және жағдайы нашар отбасыларға
)
–
7%.
Жаңа механизмге сай мемлекет
білім беру жүйесіне шыққан шығынның
15-20%
төлейді екен
.
Бұл мемлекеттік
-
жеке
серіктестік жаңа механизмі мемлекет пен азаматтар.
Оқуға жинақталған қордың сақталатындығына қазақстандық қор кепілдік
береді және 5 миллион теңгеге дейін депозиттің сақталуына кепілдік береді.
Мемлекеттік сыйақы бар бұл жинақтау қоры ҚР
-
да және шет елдерде бірақ тек
білім беру саласына ғана жұмсалады. Егер саылған қордың мақсаты өзге бағытқа
ауысса, онда мемлекеттік сыйақы бюджетке қайта қайтарылады. МБДЖ
заңнаманың барлық талаптарына сай тек екінші деңгейдегі банктер қатыса алады.
Мысалға, 10 жастағы балаға ата
-
анасы 7 жылдық мерзімге жинақтау қорын
ашады. Бастапқы салымы –
5 000, ай сайынғы салынатын ақшасы
- 15
000 теңге.
Депозит бойынша банктың сыйақы мөлшер
–
8%,
мемлекет сыйақысы –
5%.
Жинақтау мерзімі аяқталған кезде жинақтаудың соммасы 2 млн. 75 мың теңгені
құрайды. Оның ішінде салымшының салған соммасы
- 60 %,
банк сыйақысы
- 23%,
мемелекет сыйақысы
–
17%.
Аса маңызды азаматтар категориясының мемлекеттік
сыйақысы көп болуы да мүмкін (
3.1.1
сызба
).
3.1.1 сызба. Мемлекеттік білім беру жинақтау жүйесі, шығындар есебінің мысалы
Дереккөз: ҚР БҒМ мәліметтері
Жоғарғы білім беруді
гранттық негізде
қаржыландыру тек бір студентке
қатысты. 2012 жылы ҚР БҒМ гранттар көлеміне байланысты жаңа есептеу әдісі
өндірілді. Осы әдіс бір оқу жылында студенттің оқитын кредиттер санны есептей
отырып, гранттар санының көбейтуін көздеп отыр. Жаңа әдісті енгізу арқылы ПОҚ
-
ның жалақысын тек оқытқан кредиттер санына байланысты емес, сонымен қатар
=
Баланың
жасы
10
жас
Жинақтау
мерзімі
7
жыл
Бастапқы жарна
5 000 тг.
Айлық жарна
15
000 тг
Баланың
жасы
17
жас
Салымның жалпы
сомасы
2 млн. 75 мың.тг.
Депозит
бойынша банкті
марапаттау
8%
Мемлекеттің
сый ақысы
5%
ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА
110
студенттер саны мен сабақ беру әдіснамасына байланысты болады. Студентті
дайындаудың орташа шығыны ЖОО
-
ның дәрежесі мен мамандыққа байланысты.
Ұлттық ЖОО
-
рда оның дәрежесін ескере отырып орташа шығын көрсеткіші өзге
оқу орындарымен салыстырғанда жоғары болады.
Мамандықтардың қордағы
айырмашылықтары білім беру жүйесіне шыққан шығындармен байланысты.
Мысалы, техникалық мамандықтарға зертханалық негіз қажет болғандықтан
шығындану коэффициенті көбірек болады. Орташа есеппен ұлттық ЖОО
-
рында
1 студенттің бір оқу жылына шығатын шығыны
289 мың теңгені яғни 635 мың
теңгені құраса, өзге ЖОО
-
рында –
346 мың теңге.
ҚР БҒМ 2012 жылғы мәліметтері бойынша ТжКБ жүйесіндегі бір студенттің
оқуы
261,8
мың теңгені құраса, былтырғы жылмен салыстырғанда
6,2%
көп
(2011 -
245,6 мың.тг.). Аймақтық аспектіде Ақмола
(346,3 мың.тг.), Алматы
(323,0 мың.тг.) және Оңтүстік Қазақстанда (301,5 мың.тг.) облыстарында құрады.
Жылына 200 мыңдай шығыны бар аймақтар Астана қаласы (167,5), Маңғыстау
(172,3)
және Атырау (193,0) облыстары
.
Осы көрсеткіштер бойынша жасалған
салыстырмалы талдау жұмыстары нәтижесінде тек Шығыс Қазақстан облысында
шығын көрсеткіші төмендегенін көрсетеді 2012 жылы
(297,4
мың.тг.) 2011 жылмен
салыстырғанда (454,8 мың
.
теңге
).
Төмендеу елеулі соммада 157,4 мың теңгені
құрайды (
3.1.6
сурет
).
3.1.6 сурет. ТЖКБ студентінің шығыны, мың, теңге
Дереккөз: ҚР БҒМ мәліметтері
233,3 168,8 252,5 161,5 454,8 194,0 206,9 210,2 197,1 243,4 172,3 177,6 254,5 170,2 244,9 147,7 245,6
346,3
234,8
323,0
193,0
297,4
268,5 276,4
254,3 266,6 255,0
172,3
260,0
289,5 301,5 283,5
167,5
261,8
А
қмо
л
а
А
қтөб
е
А
л
ма
ты
Аты
рау
ШҚ
О
Ж
ам
б
ы
л
БҚО
Қ
ар
ағ
анд
ы
Қ
ы
зы
л
ор
д
а
Қ
ос
танай
Ма
ңғыс
тау
П
авл
од
ар
СҚ
О
О
Қ
О
А
л
ма
ты
қ
.
А
стана қ
.
РК
2011
2012
ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА
111
Білім беру қызметіне деген қолжетімділікті қамтамасыз етуге бағытталған
қаржыландыру жүйесінің жаңалануы, Білім беруді дамыту 2020 жылдарына
арналған Мемлекеттік бағдарламаның көздеген мақсаттарының бірі болып
табылады. Жалпы орта білім беру орталықтарын қаржыландырудың жаңа
механизмі білім берудің қолжетімділігі мен сапасын жақсартуға бағытталған, жаңа
қаржыландыру механизмін енгізу арқылы жүзеге асады.
Жаңа нормативті қаржыландыру аймақтардағы шығындарды мектеп біліміне
тепе
-
тең қамтылуын, пелдагогтар еңбектері мен оқу үдерісінің өзге шығындарына
қалыптастыруға, артық құрылғыларды оптимизациялау арқылы нәтижелілігін
көтеру мақсаты көзделеді.
Концепциямен
байланысты
тағы
бір
«нәтижелілікке
бағытталған
бюджеттеу» атты нормативтерді қолдану жолдамасы бар. Негізгі шығындардың
нормативті негізге ауысулары өзге қаржыландыруды көздейтін «бүтіндей
бағдарламалық ұстанымды» негізді құрады.
Екі негізде мектеп бюджетін анықтау
-
балалар саны мен бір бала басына
жұмсалатын нормативті
-
бюджетті шығындар
-
бір балаға қанша шығын кететіндігі
жайлы құжаттарды дайындай алады, дәл осылай мектеп басшысының қызмет
өрісін кеңейтеді.
Білім беру мекемесінің шығындарын өзіндік деңгейде шеше білу,
мемлекеттік бюджет қызметінің нәтижелі қолданыс табуына септігі тиеді. ҚР БҒМ
-
мен жаңа нормативті қаржыландырудың
апробациясы 50 пилоттық ұйымдарында
Ақтөбе, Аламты, Оңтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан облыстарында
2013 жылдың 1 қыркүйегінен сол сияқты Ақмола облысының 12 мектебінде
2013 жылдың 1қыркүйегінен 2014 жылға дейін өткізіледі.
Эксперименттер аясынан,
білім беру жүйесінің шығындарының нітижелілігінің адал болуын қадағайтын кеңес
қызметі жүргізіледі.
ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА
112
3.2. Материалды
-
техникалық база
Заманауи білім беру ұйымның материалды
-
техникалық базасы болу керек,
ол білім қызметіне қажетті жағдайлар жасап, оқушылардың жан
-
жақты
қабілеттерінің дамуына үлесін қосу керек.
Білім беру ұйымдарының техникалық жағдайына салыстырмалы талдау
жасау барысында мектептердің типтік мекемелерде орналасқандығы байқалды.
Осылайша. Типтік мекемелерде
- 69% (5 110)
мектеп пен
57,9% (1 720)
–
республика бала
-
бақшалары орналасқан. Жарақталған мекемелерде
30,9%
(2 288)
сабақ жүргізілуде,мектепке дейінгі және орта білім мекемелерінің жалпы
санынан
13,
3% (563). Білім беру орталықтарның кей бөлігі қызметтерін бұзылғалы
тұрған мекемелерде өткізіп жатыр
. 2,6% (189)
мектеп
пен
0,04% (3
бірлік
)
бала
-
бақшалар құлайын деп тұр, ол дегеніміз сапалы түрде білім беру үдерісі толықтай
жүзеге аспайды (
3.2.1
кесте
).
3.2.1
кесте. Білім беру мекемелерінің материалды
-
техникалық негізі жайлы мәліметтер
жалпы
Оның ішінде
мекемелерде орналасқан
күрделі
жөндеуді
қажет етеді
аппаты
жағдайда
типтік
жарақталған
ББ
2 970
1 720
ББ
2 970
1 720
ЖОБО
7 402
5 110
ЖОБО
7 402
5 110
*
арнаулы түзету
ұйымының есебісіз
Дереккөз: ҚР БҒМ мәліметтері
Өңірлік аспектіде апатқа шалдығуға аз қалған бір мекемелерден бар
мектепке
дейінгі білім беретін
Ақтөбе, Алматы мен Маңғыстау облыстарында бар.
Сонымен қатар жарақталған мекемелерде бала
-
бақшалардың жартысы
Қызылорда
(66,1%)
мен Оңтүстік Қазақстан
(58,4%) облыстарында орналасқан
.
Ал
Қарағанды
(97,4%)
мен
Павлодар
(85,3%) облыстарында бала
-
бақшалардың
басым бөлігі типтік мекемелерде орналасқан (қосымша,
3.2.1
кесте
).
Күндізгі білім беру мектептерін
өңірлік салыстырулар нәтижесінде МТН
көрсеткіштері бойынша
Ақмола
,
Қостанай
мен Павлодар облыстары мен
Астана мен
Алматы қалаларында апаттық мекемелерде қызмет етеітн мектептер
саны жоқ делінеді. Ондай мектептер Қызылорда
- 11,7%,
Шығыс Қазақстан –
9,3%,
Жамбыл
-
7% мен Атырау
–
5,6%
облыстарында кездеседі
.
ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА
113
Аймақтық аспектіде мектептердің басым бөлігі толықтай жөндеу
жұмыстарынан өту керек. Мысалға, Жамбыл облысының он мектебінің төртеуі
(38,8%)
жөндеу жұмысын қажет етеді (қосымша,
3.2.2
кесте
).
Осылайша,мектептердің МТБ жергілікті басқару органдардан шығындар
саласы бойынша қаржыландыру жұмыстарына мұқият болуды сұрайды.
Егер мектепте өмірге қажетті жүйелердің барлығы толықтай іске қосылса,
онда мектеп жасақталғандар қатарына кіреді. Республика бойынша 2012 жылы
барлық жағдайлары жасалған мектептер саны
0,3%
өсті бұл өткен жылмен
салыстыру барысында.
2011 жылғы орталық және жеке жылыту жүйесі бар
мектептер саны өзгерген жоқ
(18,6
мен 81,4% қатынасы
).
Тасымалдап алынып келетін сулары бар мектептер саны
0,9%
көбейді
.
Республикалық мектептердің көбісі аула сыртындағы дәретханалары бар,
2012 жылы олардың саны
0,1%
көбейді
.
Мектеп ішіндегі сапалы су мен дәретханалардың жоқтығы санитарлық
эпидемиялық тәртіптің бұзылуына әкеп соғады, соған сәйкес инфекциялық және
қабыну ауруларының туу көрсеткішінің жоғары болып келеді. Осылайша, жергілікті
басқару органдарына оқушыларға толықтай сапалы білім беру үшін бар күштерін
салулары керек (
3.2.1
сурет, қосымша,
3.2.3
кесте
).
Достарыңызбен бөлісу: |