I Блім. леуметтануа кіріспе 1.3. О АМ — ЛЕУМЕТТІК-МДЕНИ ЖGЙЕ

1.3. оам — леуметтік-мдени ж"йе ретінде 
29
топтарынан айрышалайтын мінез-"лы амалдарын дамытады, соны-
мен атар, з субмдениетін жасайды.
Мысалы, жастарды 'зіндік арнайы мінез-#$лы# %лгісі болады, к'р-
некті киінеді жне %лкендер %немі т%сіне бермейтін тілде с'йлеседі — 
осылайша жастарды субмдениеті #алыптасады.
рбір леуметтік институт баса институттарды "сас лгілерінен 
ерекше жріс-т"рыс лгілерін жасап жне енгізуге, я ни, з субмде-
ниет элементтерін алыптастыру а "мтылады.
рекет ету стандарттары, лгілері, мінез-"лы ережелері (белгілі 
бір о амны немесе топты мшесінен орындалуын талап ету жне 
санкция арылы амтамасыз ету) леуметтік нормалар жасайды, олар 
з кезегінде леуметтік зара рекеттестікті тртіптілігін, жйелілігін 
амтамасыз ететін леуметтік ережелер "райды.
Кейбір ережелер о ам мшелеріні ажеттіліктеріне сай болуы 
тотайды да, пайдасыз немесе ы айсыз болып алады. Бір ережелерді 
айтадан жасау жеіл болады (деп ережелері), басалары лдеайда 
иыныра (задар). Ережелер ретсіз згермейді. Ба дарлау жне ба алау 
лшемдері леуметтік #$ндылы#тар болып табылады, я ни, адам 
мдениеті арылы ндірілген жне о амды сананы німі болып табы-
латын адамгершілік жне эстетикалы талаптар. Осылайша, мдениетті 
"ндылытар жиынты ы жне олар а лайыты нормалар ретінде 
арастыру а болады, я ни, "ндылы — нормативті білім ретінде
1
.
леуметтік нормаларды лгілерін оларды о амды маыздылы-
ы негізінде толы ыра арастырамыз.
=дет-$рып — ол белгілі бір о ам немесе леуметтік топта "дайы 
ндірілетін, мшелеріні т"рмысына, санасына, детіне тередей ен-
ген "рпатан "рпаа берілетін леуметтік мінез-"лы ережесі. =дет-
$рып жекелеген адамдарды леуметтік жне мдени тжірибеге тарту 
"ралы ретінде ызмет етеді, мінез-"лытарын реттейді, топ ішілік 
бірлікті амтамасыз етеді.
Слемдескенде о #олмен #ол алысу, шаныш#ымен тама# жеу, к'шені 
о жаымен ж%ру, таертегі ас#а кофе немесе шай ішу — осыны брі 
деттер.
1
Мдениет "рылымын зерттеу 1949 жылдан басталды, б"л кезде америкалы зерттеуші 
Э. Хобелъ мдениет элементі атауын ал ан мдениетті е кіші бірлігін б ліп алуды "сын-
ды. Хобелъді анытауы бойынша мдениет элементі деп материалды немесе рекеттік 
бейнені б лінбейтін бірлігін атайды. Материалды мдениетті элементі болып, мысалы, 
шеге, арындаш, ашау немесе ол орамал саналады. Материалды емес мдениетті эле-
менттері болып кездескенде ол алысу немесе бас киімді к теру, жолды о жа ымен жру, 
амандасуды сипаттайтын сйісу жне т.б. 

30 
I Блім. леуметтануа кіріспе
Адамгершілік ережелер. Топты немесе о амны алыпты мір 
сруі шін ажетті мінез-"лы лгілері (жеке адамдарды мір сруі 
шін айындал ан о амды амалдар), ал оларды б"зу те орынсыз бо-
лып табылады жне оларды адамгершілік ережелері немесе салттар деп 
атайды.
Осылайша, адамгершілік леуметтік ережелер — б"л о амда абыл-
дан ан, белгілі бір мінез-"лы талаптары, олар жасылы пен жаман-
ды туралы, р"сат етілген жне р"сат етілмеген рекеттер туралы 
адамгершілік талаптар.
Мысалы, каннибализм, яни, адамны етін жеу бізге бірден жаымсыз 
психологиялы# т$рыда сер етеді. Адамгершілік #аидалар каннибализмді 
эмоциялы# жаынан м%мкiн емес етеді.
Институционалды# ережелер. Белгілі бір зара байланысан дстр-
лер мен адамгершілік ережелер жйелері не "рлым маызды ажеттілік 
бол андытан ажеттіліктерді амтамасыз ету рдісінде реттеу ызметін 
атарады. о амны ызмет етуіні маызды кезіндегі дет- "рыптар 
мен ережелерді жиынты ы оны леуметтік институттарында жзеге 
асады, ал б"ндай ережелер институционалдыа айналады.
Мысалы, #оамда жан$яны #алыптасуы жне #ызмет ат#аруы, мем-
лекетті бас#ару, мектеп о#ушылары мен студенттердi о#ыту жне т.б.
Институционалды# ережелер адамгершілік ережелер мен дет- "-
рыптар а ара анда не "рлым саналы трде алыптасады жне олар а 
ба ына отырып ресми жне бейресми кодекстер жасалады. 
За — б"л міндетті трде орындау шiн та айындал ан, кшейтілген 
жне ресмилендірілген адамгершілік ережелер. Задарды "рамына 
енетін нормаларды орындалуы осы масат шiн арнайы "рыл ан 
институттармен амтамасыз етіледі (мысалы, полициямен немесе сот-
пен).
Егер адамдар о амында арым-атынасты дамы ан "ралдары 
болмаса, мдени лгiлердi берiлуi иындар еді. М"ндай негiзгi "рал-
дарды бірі — тiл болып табылады, ол адамдарды арым-атынасы-
ны, ойлау ызметіні "ралы, т"л аны сана-сезімін анытау дісі, 
апараттарды "рпатан-"рпаа жеткізу жне сатау "ралы ретінде 
ызмет ететін белгілерді жйесі.
Тiл мдениет негіздерімен жне адамды арым-атынастарды 
барлы трлерімен байланысты, оны к мегімен т"л аны леуметте-
нуі жне орша ан орта а бейімделу рдісі жзеге асады.

1.4. Тла жне оам 

жүктеу/скачать 1,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: