Классикалы* 4леуметтанулы* теориялар

1.1. леуметтануды алыптасуы жне дамуы 
17
к'рсетеді, біра# оан туелсіз. Адамдар топтара біріге отырып, бірден 
$жымды# сананы ережелері мен #алыптарына баына бастайды.
=рбір леуметтік бірлік бірт$тас #оамны 'мір с%руіне м%мкіндік 
жасауы тиіс. Біра# леуметтік бірт$тасты#ты жеке б'лшектеріні 
#ызмет ат#аруы б$зылуы м%мкін. Ондай жадайда б$л б'лшектерді к'р-
сеткіштері б$рмаланады. Яни, леуметтік $йымны 'з #ызметін нашар 
ат#аратын т%ріне айналады. ылыми айналыма Э. Дюркгейм енгізген 
«аномия» $ымы т$ланы ауыт#ушылы# мінез-#$лыын, леуметтік нор-
маларды дефектісін т%сіндіреді. Осылара $#сас мінез-#$лы#, іс-рекет 
т%рлерін жіктеуге м%мкіндік береді.
Эмиль Дюркгеймні #оам туралы ілімі #азіргі к'птеген негізгі леу-
меттанулы# теориялара негіз болады жне е алдымен #$рылымды#-
#ызметтік сараптама жасауа м%мкіндік береді. К'птеген оны ізін 
жаластырушылар дюркгеймдік леуметтанулы# мектепті негізін #а-
лады. Ал #азіргі леуметтанушылар Дюркгеймді леуметтану саласыны 
классигі ретінде мойындайды.
К. Марксті (1818–1883) сіірген ебектеріні бірі — капиталистік 
о ам а ылыми сараптама жасауы болып табылады. Б"ндай сарапта-
ма жасау барысында Маркс о амны б"аралы "рылымын негізгі 
"рал ретінде олданды: барлы индивидтер белгілі бір леуметтік 
тапа жатады. Оларды б лінісі ндіріс "рал-жабдытарына жне 
осы иеліктен табатын пайда к леміне иелік ету белгілеріне байланыс-
ты жіктеледі.
К. Маркс #оам #$рылымын динамикалы# жадайда #арастырды. Яни, 
тап — леуметтік #$рылымны тарихи #алыптас#ан 'згермелі компо-
ненті. +оамда болатын барлы# 'згерістер, таптара б'ліну диалектика 
задарына сйкес ж%зеге асады, %немі #анаушылар мен #аналушылар, кедей 
таптар арасында к%рес ж%реді. Маркс леуметтік шиеленіс т$жырымда-
масыны негізін #алаушы болып табылады. Ол шиеленісті #алыптасуы 
мен дамуыны механизмін жасады. Ол леуметтік тесіздікті #алыпта-
суын негіздеді жне леуметтік #$былыстарды #оамды# даму прогресске 
#ажетті #$былыс ретінде #арастырды.
Б"л леуметтанулы т"жырымдамалар о ам мен оны "рылы-
мыны адамнан жо ары т"ратынды ын ма"лдайды. Адам мбебап 
тіршілік иесі ретінде арастырылады. Ал оны таби и ммкіндіктері 
мен мдделері леуметтанушыны назарынан тыс алады.
леуметтануда ы адамдарды таби и ерекшеліктері мен мотивтері-
нен бастау алатын арама-арсы ба ыт «тсінуші леуметтану» деп 
аталады. Б"л ба ытты негізін алаушы ретінде Фердинанд Теннисті 

18 
I Блім. леуметтануа кіріспе
(1855–1936) санау а болады. Ол леуметтануды адам туралы, оны 
физикалы, психикалы жне леуметтік-таби и болмысы ретінде а-
растырады. Адамны леуметтік мні Ф. Теннис бойынша оны мір 
сруін анытайтын ойлау ммкіндіктеріне байланысты. Адамны ой-
лары адамды болмысты трлі формаларында к рініс береді: о ам, 
дін, мемлекет. о ам адамдарды байланыстарыны к рінісі болып 
табылады, олар а "нату-"натпау, сену-сенбеу, бостанды-міндеттер 
жатады
1
.
Георг Зиммель (1858–1918) ресми леуметтануды негізін салу-
шы жне « мір философиясыны» кілі, наты болмысты лемінде 
идеалды "ндылыты лемі жо арылай тседі — берік, леуметтік 
"былыстарды мбебап белгілері бар таза форма. Таза форма — инди-
видтерді арым-атынастары, олар наты мдделер мен баса да пси-
хологиялы жа дайлардан ошаулан ан.
Г. Зиммельді леуметтанулы а идасыны негізгі назары — 
«адамды зара рекеттестік», мдени формалармен айындал ан. 
Адамды зара рекеттестіктерді к рінісі ретінде ол рекет жасау 
рдісіндегі ба ыну мен ба ындыруды, мамандану мен дифференциа-
цияны, шиеленіс пен бсекені, партияларды "рылуын атады. Rзара 
рекеттестіктерді формалары ассоциациялар мен диссоциациялар 
болып табылады
2
.
1
Б"л атал ан леуметтік байланыстарды Тённис о амды тртіпті жне индивидтерді 
болмысын анытайтын, о амды болмыстар ретінде сипаттайды. Тсінікті нтижесі 
болып о амны жне к пшілікті негізін "райтын о амды еркіндікті пайда болуын 
айтады. Еркіндік екі трлі формада к рінеді — арапайым (болмысты немесе эмоцио-
налды) жне рационалды — саналы. Эмоционалды еркіндікті жо ар ы к рінісі шы ар-
машылы болып табылады, я ни рационолды — нідіріс. Тённис рационалды еркіндік 
билейтін о ам тсінігін жне шынайы эмоционалды еркіндік билейтін к пшілікті ажы-
ратады. Ол о ам жне к пшілік араласан ассоциацияларды о амды жйе деп атайды. 
Оны леуметтік байланыстарын ажыратады — к пшілік (рухани бір), "жым (руханиятты 
жне пайданы симбиозы) жне "йымдар (пайда негізіндегі ортаты). Тарих барысында 
к пшіліктік леуметтену бар ан сайын о амды леуметтенумен бірігіп барады. Осыдан 
келе "ытар, отбасы, шаруашылыты, ауылды жне алалы мір, дін, мемлекет, сая-
сат жне т.б. шін талдау а жол ашылады. 
2
Индивидтерді ассоциацисы оларды "ытарын жне міндеттерін болжамдайды. 
Сондытан Г. Зиммель о амды индивидтерді міндеттерін бекітуге абілетті арым-а-
тынастар жйесі ретінде арастырды. Ассоциация рдістеріне шиеленіске "ласатын диссо-
циация рдістері арсы т"рады. Шиеленісті е жо ар ы формасы шы армашылы жне 
мдениет арасында ы шиеленіс болып табылады. Rмірді зі реттелмеген бастама ретінде 
мдениетке арсы т"рады. «Формальды леуметтану» тсінігі осыдан бастама алады, оны 
негізгі тсінігі ретінде «мазм"н» (тарихи бекітілген масаттар, ниеттер, адамдарды зара 
рекетін ояту) жне «форма» (тарихи згергіш "рамды жзеге асыратын мбебап діс) а-
растырылады. 

1.1. леуметтануды алыптасуы жне дамуы 
19
Неміс леуметтанулы мектебіні к рнекті кілдеріні бірі — Макс 
Вебер (1864–1920) болып табылады. Ол зерттеу объектісі тек ана ин-
дивид бола алады, себебі, тек ол ана мотивация а, сана а жне ра-
ционалды іс-рекетке ие деп есептеді. М. Веберді теориясы бойынша 
басты назарда о амда индивидті мінез-"лы, іс-рекетіні белгілі 
бір б лігін леуметтік рекетті айын к рсету болды. Я ни, леуметтік 
рекет адамдар арасында ы зара крделі арым-атынастар жйесіні 
себебі жне салдары болып табылады.
Индивидуалды# ма#сат#а жеткізетін саналы рекет — адамны леу-
меттік тіршілік иесі ретінде рекет етеді. Осылайша #оршаан ортамен 
'зара #арым-#атынас барысында айтарлы#тай прогресске #ол жеткі-
зеді.
М. Веберді шыармашылыындаы маызды аспект ретінде оны 
леуметтік ассоциациялардаы #$рылымды# #атынастарды #арасты-
руын айтуа болады. М. Вебер билік #атынастарын, сіресе, жар#ын 
к'рініс беретін $йымдарды табиаты мен #$рылымын егжей-тегжейлі 
сараптады. Lйымдастыру барысында билік #атынастарын іске асыру мен 
$йымдастыру механизмі ретінде ол бюрократияны, яни, $йымда барлы# 
ж$мысшыларды іс-рекеттерін бас#аратын рационалды ба#ылаушы 
жне $йымдастырушы жасанды бас#ару аппаратын $сынды.
М. Веберді леуметтануы ХХ асырда ы батыс леуметтануына 
тбірлі згеріс жасады. М. Веберді артышылы ы — ол экономикалы 
ои аларды, сіресе, кейбір адамдарды мір сру жа дайында ы жне 
ойлау трінде к зге к рінбейтін жне аша баламасында саналмайтын 
оз аушы кштерді не "рлым тереірек к ре алу а йретті.

жүктеу/скачать 1,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: