леуметтік институттарды' жіктелуі

1.6. леуметтік институттар 
41
леуметтанушыларды пікірінше, адамзат о амында бар-жо ы 
5 негізгі институт бар делінеді. Оларды міндеті — о амда ы мірлік 
маызды ажеттіліктерді ана аттандыру. Осындай іргелі, барлы ына 
маызды ажеттіліктер 5 жне олар а о амны басты институттары 
сйкес келеді:
"рпа ндіру ажеттілігі (отбасы институты);
●
леуметтік тртіп пен ауіпсіздікке с"раныс (саяси институттар, 
●
мемлекеттер);
аржы ажеттілігі (экономикалы институттар, ндірістік);
●
білім алу, сіп келе жатан "рпаты леуметтендіру, кадрларды 
●
дайындау ажеттілігі (білім институттары, ылым мен мдениетті 
оса ал анда);
рухани мселелерді шешу ажеттілігі (дін институты).
●
Негізгі институттар ішінде леуметтік тжірибелер немесе дстр-
лер деп аталатын негізгі емес немесе басты емес институттар бар.
1.6.3. леуметтік институттарды' *Dрылымы ж4не 
*ызметтері
Кейбір леуметтанушыларды пікірінше, ішкі "рылым к зарасы-
мен леуметтік топтарды негізгі элементтері болып мртебелер жне 
р лдер болып табылады, ал басалары нормалар жне н"саулар ж-
йесі туралы айту керек деп сенімді айта аламыз
1
.
С. С. Фроловты ойынша, институт "рылымына кіретін элемент-
тер жайлы емес, институционалды белгілер, я ни, барлы институттар-
а орта ерекшеліктер мен асиеттер жайлы айту д"рыс. Ол осындай 
5 белгіні б ліп к рсетеді: тртіп лгілері мен тртіпті орнату (мысалы, 
отбасында ы жаынды, ыыластылы, жауапкершілік жне сыйлас-
ты, мемлекеттегі ба ынушылы); рміздік мдениетті белгілер (неке 
жзігі, ту, елтаба, т.б.); пайда кнемдік мдениетті белгілер (отбасы а 
арнал ан й, мемлекетке арнал ан о амды имараттар, ндіріске ар-
нал ан дкендер жне фабрикалар, оу сыныптары жне кітапханалар, 
діни храмдар); ауызша жне жазбаша кодекстер (тыйымдар, "ыты 
кепілдіктер, задар, ережелер); идеология (отбасында ы романтикалы 
1
Мысалы, Дж. Бернард пен Л. Томпсон келесідей "рылымды элементтерді атап к р-
сетті:
– институт ызметіне байланысты масаттар мен ережелер;
– тртіпті лгілері мен ережелері;
– рміздік бейнелер;
– утилитарлы белгілер;
– ауызша немесе жазбаша дстрлер. 

42 
I Блім. леуметтануа кіріспе
махаббат, мемлекеттегі демократия, экономикада ы еркін сауда, білім 
алуда ы академиялы еркіндік, діндегі православие немесе католик).
Б"л тізімге сонымен атар, институтты ішкі "рылымын сипатта-
майтын, ал оны сырты формасын, оны адам алай абылдайтынды-
ын: объективтілігін, міндеттілігін, мжбрлілігін, адамгершілік беделін 
жне легитімділігін, тарихилы ын осу а болады.
Егер кез келген леуметтік институтты ызметін алып арастырса, 
оны негізгі ызметі — леуметтік ажеттіліктерді ана аттандыру бо-
лып табылады.
леуметтік институтты ызметі деп оны о ам а келетін пайда-
сын айтады. Егер де институт о ам а пайда орнына зиян келтірсе, б"л 
дисфункция (ызметті б"зылуы) деп аталады. ызметтер жне дисыз-
меттер айын, я ни, ресми бекітілген жне аны та латентті, я ни, 
к зге к рінбейді.
мбебап ызметтермен атар, арнайы ызметтер де бар, я ни, бір 
института тн жне басаларына тн емес, мысалы, жаа "рпа ке-
лу (отбасы институты), мір сруге аржы табу ( ндірістік), о амда 
тртіп орнату жне олдау (мемлекет), жаа білім беру жне ашу ( ы-
лым жне білім), рсімдерді орындау (дін).
рбір институт ажеттіліктерді ана аттандыру а "мтылатын адам-
дарды бірлескен ызметін амтамасыз ететін зіні мшелеріне а-
тысты айын ызметтерін атарады:
#оамды# #атынастарды 'ндірілуі жне бекітілуі
●
. рбір институт 
зіні ережелерімен жне тртіп нормаларына ие, я ни, мше-
леріні тртіптерін стандарттайтын, бекітетін жне осы тртіпті 
болжамды ылатын. Осылайша, институт о амны леуметтік 
т"ратылы ын амтамасыз етеді;
реттеушілік #ызметі
●
. леуметтік институттарды б"л ызметіні 
орындалуы о ам мшелері арасында ы зара атынастарды мі-
нез-"лы лгісін жасау арылы реттеумен сипатталады;
интегративті (біріктіруші) #ызмет
●
. Институтта ы кез-келген ин-
теграция 3 негізгі элементтен немесе ажетті талаптардан т"рады: 
келісімге "мтылу немесе кш салу бірлестігі; мобилизация, рбір 
топ мшесі орта масата жетуде зіні лесін осады; жеке 
адамдарды жеке масаттарыны немесе топ масаттарына мо-
йынс"нушылы ы;
транслирлеуші #ызметі
●
. Егер де леуметтік тжірибені "рпаа 
беру ммкіндігі болмаса, о ам дамымас еді. Осы ан байланысты 
рбір институтта механизм бар, олар жеке адамдарды оны "н-
дылытарына, нормаларына жне р лдеріне леуметтендіреді;

1.6. леуметтік институттар 
43
коммуникативтік (#арым-#атынас
●
) #ызмет. леуметтік институт-
та ндірілген апарат институтты ішкі "рылымында жне инс-
титуттар арасында нормаларды басару жне баылау масатында 
таралуы ажет.
Институттарды наты ызметі орындалады жне ажетті болып 
табылады. Олар мртебелер мен р лдер жйесінде бекітілген кодекс-
терде алыптасады жне ресми жария етіледі. Институт зіні ыз-
меттерін атара алма ан кезде оны б"зылу жне згерістер ктеді: б"л 
айын, ажет ызметтер баса института тн болуы ммкін.
Дисфункцияны суі леуметтік институтты институционалды 
да дарыса келеді — осы институтты беделіні тсуіне, о ан деген 
сенімні азаюына келіп со ады.
Дадарыс себебі: институтты 'зіні #ызметтерін тиімді орындай 
алмауы болып табылады, мысалы, білім беру — балаларды о#ыту, меди-
цина — адамдарды емдеу, отбасы — некені ныайту, балаларды трбие-
леу. Б$ндай жадайда институционалды нормалар бар, олар жарияланан, 
біра# #оам м%шелері оларды са#тамайды. Осындай дадарыс нтижесі 
#ызметтерді #айта б'лінуі, леуметтік институтты 'згеруі немесе 
тіпті, жабылуы болуы м%мкін. Дадарыстар рдайым болып т$рады, олар 
институтты #алыпты жадайын к'рсетеді.

жүктеу/скачать 1,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: