ҚазаҚстан Республикасының білім және ғылым министРлігі а и. артемьев, с.Қ. мырзалы ғылым таРиХы және ФилОсОФиЯсы

15

шығатын  жолды  көрсетуден»  көре  білген  австриялық  философ 

Л.Витгенштейн (1889-1951): «Егер біз Мәсіх туралы ештеңе естімесек, 

біздің сезімдеріміз қандай болар еді?» – деп сұрақ қояды.

Ал британдық ғалым, әдебиет саласы бойынша Нобель сыйлығының 

лауреаты, бірқатар философиялық еңбектердің авторы Б.Рассел (1872-

1970):  «...Әлдебір  құдайға,  –  тіпті  ол  буалдырланып  немесе  сұйылып 

кеткен  болса  да,  –  сенуге  болатын  негіз  көріп  тұрған  жоқпын.  Ескі 

метафизикалық дәлелдерді мен ысырып қоямын...» – деп жазған (Рас-

сел Б. Внесла ли религия полезный вклад в цивилизацию? «Почему я 

не христианин?» кітабында. – М., 1987. 120-бет). 

Демек, сұрақ мүлдем басқа тұрғыдан қойылып, басқаша шешілуге 

тиіс:  француз  ағартушылары  мен  марксшілдер  пайымдаған  және 

қазіргі заманғы атеистер ұғынатын мағынада алсақ, ғылым мен діннің 

бір-бірін жоққа шығармауы мүмкін ғой? Әлде олардың әрқайсысының 

өз  «қызмет  саласы»  бар  ма,  дәл  сол  ғана  жалпыадамзаттық  өрлеудің 

себепшісі шығар?

Әрине,  шіркеу  мен  ғылымның  арасында  дін  атын  жамылып, 

Ақиқатқа үстемдік ету құқын иеленуге әрекеттенген қақтығыстардың 

аз болмағаны тарихтан аян. 

Өздерінің  даму  сатысына  қарай  жан-жаққа  тармақталған 

және  мықты  құрылымға  айналған,  тіпті  «ғаламдық»  шіркеулер 

дәрежесіне  дейін  көтерілген  діни  ұйымдар  басқаша  ойлайтындарды, 

күмәнданушыларды, наразы адамдарды қуғын-сүргінге ұшыратқанын 

да  жоққа  шығаруға  болмас.  Шіркеу  «тазалығын»  қызғыштай 

қорғаушылар  ондай  кезде  түрмеге  жауып,  жер  айдау,  күпірлерді  жа-

залау, шіркеу беделіне нұқсан келтіретін немесе келтіруі мүмкін адам-

дарды жаппай қудалау сияқты биліктің жер бетіндегі толықтай зайыр-

лы  шараларын  қолданды.  Оған  қоса,  діннен  безгендерді  жазалаудың 

және  толқып  жүргендерді  қорқытудың  тікелей  діни  шаралары  жеке-

леген  адамдарға  да,  бағынбайтын  қалалар  мен  провинцияларға,  тіпті 

тұтас  мемлекеттерге  де  елден  аластау,  лағынеттеп  діннен  қуу  және 

салттарды орындауға тыйым салу түрінде қолданылды.

Гётенің кейіпкері Фауст та өзінің шәкірті Вагнерге:

–  Білу дейсің! Тағдыры не білудің,

Жан аямай адал өмір сүрудің?

Танығанын, білгенін,

Көкірегіне түйгенін

Ақтарғандар бұқарадан жасырмай,

Қалды ма екен дарға бірі асылмай?

Дем алайық, тынық, кәне, досым, сен,

16

Әңгімені  доғарайық  осымен,  –  деген-ді  (Гёте.  10  томдық  шығ. 

жинағы. 2-том. Қазақ тіліне аударған – Құрманов Медеубай. – Алматы, 

«Жазушы» баспасы, 1969 ж.).

Діннің  бәрінен  бұрын  жаңа  білімдерге,  әсіресе  қоғамды  жаңарту 

үшін  әртүрлі  қозғалыстар  тудырған  білімдерге  белсенді  қарсылық 

көрсетіп  келгенін  жоққа  шығаруға  болмас,  өйткені  кез  келген 

жаңашылдық  ортодоксальдық

1

  теологияның  (дін  ілімінің)  беделін 

түсіріп, зиян келтірді және әлі де зияндық жасап келе жатыр, ал білім 

тек  қоршаған  әлемге  ғана  емес,  сонымен  қатар  көптеген  діни  қасаң 

қағидаларға да сыни көзқарасын дамыта түседі.

Иә, осының бәрі болған!

Бірақ  дін  барлық  жаңа  нәрселерді  тұншықтырушы  ғана  болып 

қойған жоқ қой. Ол, орыс философы Владимир Соловьевтің (1853-1900) 

сөзімен  айтқанда,  адамзатты  «бүлікші  материалдық  бейберекеттіктің 

(хаос

2

) ту-талақай еткенінен» қорғап қалуға әрекет етті. Ол әлемге жа-

ратылыстану ғылымдары саласындағы діни-философиялық ізденістері 

мен жаңалықтары адам даналығының асыл қазынасына енген ұлы ой-

шылдарды берді.

Алайда  «дін  мен  ғылым»  мәселесі  қашанда  орын  алады.  Ал  ол 

мәселе әсіресе XVIII-XIX ғасырларда ғылым діни қасаң қағидалардың 

шынайылығын  тексеруге  әрекет  етіп  көргендей  кезде  пайда  болды. 

Осының  барлығы  ғылымның  теологиямен  ашық  күреске  шығуына 

ұласты.  Бірақ  XVIII  ғасырдың  соңында-ақ  ұлы  неміс  философы  Им-

мануил Кант (1724-1804) «Ақыл-ой аясындағы ғана дін» деп аталатын 

еңбегінде ғылым деректері арқылы дін оқуының негізгі қағидаларын 

растауға  да,  жоққа  шығаруға  да  болмайтынын,  өйткені  олардың 

адамның  неге  бола  және  не  үшін  өмір  сүретіні  туралы  мәселелерді 

қамтитынын  жазған-ды.  Кейінірек,  XIX  ғасырдың  аяғында  соған 

жақын  келетін  ойды  Л.Н.Толстой  да  айтқан.  Оның  ойынша,  бұл 

ғылымдардың діни білімдермен еш ортақтығы жоқ.

Теологиямен  күресте  ғылым  ақырында  дербестікке  қол  жеткізді, 

діни  сенім  мен  ғылыми  таным  салаларының  межеленуі  орын 

алды.  Теология  болмыс  мәнінің  мәңгілік  мәселелерін  және  адам 

өмірінің  мақсаттарын,  яғни  философия  саласындағы  тәжірибеге  ғана 

негізделген (эмпириялық) білімдер шектерінен тыс рухани мәселелерді 

өзіне қалдырды  да,  ал  әлемнің  қалай  құрылғанын  зерттеуді бүтіндей 

ғылымға берді.

1

 Ортодоксальдық – алған бағыттан, ұстанған қағидадан танбайтын деген мағынада. 

2 Хаос – грек мифологиясында дүние жаратылыстан бұрын бұлдыр тұман, түпсіз тұңғиық 

болған деген ұғым.

17

Ал бүгінгі таңда ғылыми және діни білімдердің бір-бірімен қиыс-

пайтыны, олардың әртүрлі салаларға жататыны және, негізінен, дербес 

бағыттағы мәселелерді шешетіні туралы айтқанымыз дұрыс болар.

Бұл,  әлбетте,  енді  қақтығыстар  жоқ  дегенді  білдірмесе  керек. 

Дүние,  оның  пайда  болуы  (әлемнің  діни  және  ғылыми  көрінісі)  ту-

ралы  көзқарастар  өне  бойы  сәйкес  келе  бермейді,  ғылымның  барлық 

жетістіктерін  (мысалы,  адамды  клондау,  сәбиді  жасанды  жолмен 

ұрықтандырып дүниеге әкелу және т.б.) шіркеу «алақайлап» қабылдай 

бермейді, бірақ бұның бәрі енді пікірталастар аясынан аспайды. 

Оның үстіне, бүгінгі күні ірі ғалымдар ғылымға еңбектерін арнай-

ды,  діни  журналдар  мен  теле-радио  бағдарламаларында  арнайы  ма-

териалдар  беріледі,  діни  қауымдастық  өз  уағыздарында  ғылымның 

жетістіктеріне сілтеме жасайды. Сіз еш жерде ғылымға қарсы айтылған 

жаман  сөз  оқымайсыз  және  естімейсіз.  Керісінше,  оның  жетістіктері 

дін ілімінің қазіргі заманғы түсіндірілуінде барынша кең пайдаланы-

лады.

Теологияда (дін ілімінде) және сонымен жапсарлас діни философия-

да әртүрлі бағыттар мен мектептердің бірлесе қызмет ететіні және бір-

бірімен бәсекелесіп те қалатыны бар. Кей жағдайда діни дүниетаным 

қарсыластарымен  ғана  емес,  басқадай  конфессиялар  аясында  әрекет 

ететін  бәсекелестермен  немесе  культ  (табыну,  құлдық  ұру)  және  діни 

тәжірибеге қатысты кейбір сұрақтар бойынша басқадай көзқарастарды 

ұстанатындармен аяусыз, бітіспес күрес жүріп жатады.

Бірақ  еркін  ойлаушылық  пен  материализммен  күрестің  басқа 

конфессиялардың идеологиялық ұстанымдарын сынаумен қатар жүріп 

отыратыны – барлық діни бағыттарға тән нәрсе.

Кез келген дін қашанда діни күйзелістер мен сезімдерге ғана емес, 

өмірлік  ұстаным  мен  құндылық  бағдарларға  да  қосымша  күш  беріп, 

дүниетанымдық жаңа тіреу болуға, ең маңызды сұрақтарға жауап бе-

руге тырысып келді және әлі де солай.

Уақыт пен дәуір өзгереді, діни наным түрлері де өзгереді. Тамаша 

орыс ғалымы, тағдыр тәлкегімен американдық әлеуметтанушы болған 

Питирим  Сорокин  (1889-1968)  айтқандай,  «біз  «алғашқы  адамның» 

діни нанымының мағынасыз сандырақ екеніне таңданамыз». Болашақ 

ұрпақтар  көп  жағдайда  біздің  наным-сеніміміздің  қолапайсыздығына 

таңданатын  болады.  Білімдер  толысып  жатқанмен,  наным-сенім 

ауысып-көшетін  құбылыстар  саласы  шексіз  болғандықтан,  оларды 

түп-тамырымен жоятын шексіз уақыт қажет» (Дін және қоғам бойын-

ша дәйексөз. – М.: 1996. – 265-бет).

18

Сол қалпында өзгеріссіз қалатын басты нәрселер – діни күйзелістер, 

сезімдер, құндылық бағдарлары. Өткен замандардың көптеген ойшыл-

дары ойлағандай, ғылым жетістіктері оларды бұза алмайды, керісінше, 

көп жағдайда нығайта түседі, өйткені жаңа дүниетанымдық «күш қосу» 

діни  түсіндірмелер  арқылы  беріледі.  Теологияның  дүниенің  қазіргі 

заманғы  бейнесін  дұрыс  түсінуге  себепші  болатынына  шүбәлану  – 

айқын  нәрсеге  көз  жұму  деген  болып  шығады.  Мысалы,  қазіргі  дін 

ілімі:  әлемде  болып  жатқан  оқиғаларға  және  мемлекетке  қарым-

қатынас  туралы,  соғыс  қаупі  мен  халықаралық  терроризмді  болдыр-

мау  жолдары  жайында,  адамның  мінез-құлқы  немесе  әрекетіндегі 

еңбек пен білімнің маңызы жөнінде, әртүрлі ұлттар арасындағы өзара 

қарым-қатынас  және  басқа  да  көпқырлы  мәселелер  бойынша  өмірдің 

өзі жаңаша қойған сұрақтарына немқұрайдылықпен қарай ала ма? Сөз 

жоқ, олай етпейді!

Ғылым да, өз кезегінде, дәл осы мәселелердің шешімін қарастырады. 

Бірақ оларды өзінше, өз әдістерімен шешеді.

Сол  себепті  ғылым  да,  дін  де  адамзат  өркениетінің  әлемдік 

мұхитына  өзінің  тіршілік  нәрі  –  суын  беретін  үлкен  екі  өзен  сияқты 

көрінеді.

1.4. ғылым мәдениетте және өркениетте 

 

Мәдениет  тарихында  ғылым  ерекше  орын  алады:  оның  мәдени 

үдерістердің  мазмұнына  да,  олардың  сапалық  ерекшеліктеріне  де 

қалыптастырушылық ықпалы зор.

Бірақ ғылымның мәдениетке соншалықты қарқынды ықпал ететінін 

түсіну үшін, шамасы, алдымен мәдениеттің не екенін еске түсіру керек 

шығар. Жаңа философиялық энциклопедия бұл ұғымға: 

–  Мәдениет (латынның cultura – жер өңдеу, тәрбие, білім беру, да-

мыту,  құрмет  тұту  деген  сөзінен)  –  қоғамдық  өмірдің  барлық  негізгі 

көріністерінде  әлеуметтік  өмірдің  ұдайы  өсуі  мен  өзгеріп  тұруын 

қамтамасыз  ететін  адамның  тіршілік  қарекетінің  (қызметі,  мінез-

құлқы  және  қарым-қатынасы)  тарихи  дамитын  жоғары  биологиялық 

бағдарламаларының  жүйесі  деген  анықтама  береді  (4  томдық  Жаңа 

философиялық энциклопедия. 2-том. – М.: Мысль, 2001. – 341-бет).

Бұл  анықтамаға  жете  ойланып  қараңыз!  Көпшілік  жағдайда  оны 

толықтай  ғылымға  жатқызуға  болады  ғой,  өйткені  ғылымның  жал-

пылама  мәдени  маңыздылығы  мен  құндылығының  орасандығы 

соншалық,  оны  мәдениетпен  теңестіруге  негіз  болады.  Кез  келген 

19

нақты  бір  мазмұннан  алдын  ала  арылған  және  ұшқары  логикалық 

идеяға  айналған,  жалпыға  ортақ  және  жан-жақты  мәдени  даму  фор-

масын  Ғылымнан  көре  білген  неміс  классикалық  философиясының 

өкілдері дәл осылай еткен. 

«Мәдениет» ұғымы «өркениет» түсінігімен аса тығыз байланысқан. 

Қазақшалағанда  «өркениет»  деп  қолданылып  жүрген  «цивилизация» 

(латынша  civis  –  азамат,  civilis  –  азаматтық,  мемлекеттік)  деген  сөз 

әлдебір  форма  мен  өмір  тәртібі  тағылыққа  қарсы  қойылған  антика 

дәуірінен таныс. «Мәдениет» сөзімен арақатынасы белгіленген дербес 

термин  ретінде  сөздік  қорға  және  ғылыми  түрде  пайдалануға  XVIII 

ғасырда  енгізілді.  «Цивилизация»  термині  бүгінгі  таңда  қоғамды  са-

палы сипаттау үшін ғана емес, сонымен қатар адамзаттың қалыптасуы 

мен  дамуының  тарихи  үдерісіне  деген  ерекше  көзқарас  пен  өлшем 

ретінде  де  кең  пайдаланылады.  Өркениеттік  дамудың  тұрпаттары 

мен  формаларының  көпвекторлы  түсіндірілуі  де  осыдан  келіп 

шығады.  Бір  дау  тудырмайтын  нәрсе  мынау:  «цивилизация»  түсінігі 

«адам  тегі  дамуының  тек  әлеуметтік  кезеңдерінің  бастамасын,  оның 

алғашқы  тағылық  күйден  шығуын;  еңбектің  қоғамдық  бөлінуінің 

және  ақпараттық  инфрақұрылымының  даму  серпінін,  «үлкен  қоғам» 

аясындағы әлеуметтік байланыс пен әлеуметтік ұйымның басым фор-

масын белгілеуге мүмкіндік береді (4 томдық Жаңа философиялық эн-

циклопедия. 4-том. М.: Мысль, 2001. – 332-бет).

Танымал ағылшын әлеуметтанушысы, философ және тарихшы Ар-

нольд  Джозеф  Тойнби  (1889-1975)  мәдениеттердің  тарихи  дамуы  мен 

ары  қарайғы  байланыстарының  ғаламдық  өзгерістері  мәселелерін 

зерттей келе, 21 өркениетті бөліп алып, сипаттап шықты. Француз та-

рихшысы Люсьен Февр Тойнбидің дүниетанымын әзілдей «ғарыштық 

оптимизм»  деп  атады.  Алайда  жекелеген  өркениеттерге  пессимистік 

көзқараспен  қарауы  –  кейбір  әріптестерінің  Тойнбиді  «өркениеттерге 

көр  қазушы»  деп  атауына себеп  болды.  Ал,  шындығында,  ғалымның 

назары  өркениеттің  дүниеге  келуінен  бастап,  оның  құлдырауына, 

сілесі  қата  діңкелеуіне  және  құруына  («көр  қазушы»  деген  ат  та 

соған  бола  қойылған,  шамасы)  дейінгі  қатерлі  айналысқа  ауған  еді. 

Оның үстіне, ол Еуропаның өз өркениетін өркениет атаулымен теңбе-

тең  санау  сезімін  жоғалтқанына  қатты  қынжыла  отырып,  Батыстың 

дағдарысын өзгеше қиын сезінді.

Тойнбидің идеялары басқа атақты ғалым, неміс тарихшылдығының, 

сондай-ақ  өмір  философиясының  өкілі,  сол  заманғы  мәдениет 

философиясының  негізін  салушылардың  бірі  Освальд  Шпенглердің 

20

(1880-1936)  көзқарастарымен  тығыз  астасып  жатыр.  Оның  негізгі 

кітабы  «Еуропа  күнінің  бітуі»  («Закат  Европы»)  авторды  әлемге  паш 

етті (екі томы 1918-1922 жж. басылып шықты).

XX ғасырдың басына қарай археология, этнография, салыстырмалы 

тіл білімі және басқа да ғылымдар арқылы жинақталған кең көлемдегі 

материалдарға  сүйене  отырып,  Шпенглер  Батыстың  дәстүрлі  та-

рихи  ғылымының  ауқымын  кеңейте  түсуге  әрекет  етті.  Ол  аталған 

ғылымның:  еуроцентризм,  панлогизм,  историцизм,  «тарихи  үдерістің 

«сызықтық» бағыттылығы сияқты негізгі постулаттарын (дәлелдеусіз 

қабылданатын негізгі пікірлерін) қатаң сынап, Батыс Еуропаның басқа 

мәдениеттердің тарихи алаңындағы шынайы орнын айқындап беруге 

тырысты. 

Нәтижесінде,  ол  әлем  тарихында  сегіз  мәдениетті,  яғни,  оның 

пікірінше, пісіп-жетілген: мысырлық, үнділік, вавилондық, қытайлық, 

«магиялық»  (араб-византиялық),  «апполондық»  (грек-римдік),  «фаус-

тық»  (батысеуропалық)  және  «майя»  мәдениеті  деген  мәдениеттерді 

ажыратты. Ары қарай Шпенглер талқылау нысанасына болашақ орыс-

сібір мәдениетін айналдырмақ болды.

Аталған  мәдениеттердің  әр  уақыттарда  Планетаның  ең  алыс 

түкпірлерінде  өмір  сүргені,  Шпенглердің  ойы  бойынша,  әлемдік 

тарихтың  біртұтас  үдерісіне  дәлел  болмайды,  бірақ  Ғаламдағы  өмір 

көрінісінің  тұтастығын  дәлелдейді.  Тарих  қозғалысы,  оның  логика-   

сы  –  бұл  барынша  жинақталған  мәдени-тарихи  формалардың  дамуы 

және заңды өзгеріп отыруы (бастамасы, кемелденуі, түгесілуі).

Өркениет – бұл мәдениеттің дамуы мен қайта тууының кеш кезеңі. 

Нақ  сол  ғана  мәдениеттің  құрығанын  дәлелдейді.  Бұл  –  ағза  сияқты 

тұтас  дүниенің  өлуінің  белгісі  мен  көрінісі,  оны  жандандырған 

мәдениеттің өшуі.

Алайда енді Тойнби мен оның өркениеттеріне оралайық. Олардың 

барлығын  да  өркениеттік:  дәстүрлі  және  техногендік  өрлеудің 

тұрпаттарына сәйкес екі үлкен топқа бөлуге болады.

Дәстүрлі  және  техногендік  өркениеттердің  арасындағы  айырма-

шылықтың  түбегейлі  сипаты  бар.  Дәстүрлі  қоғамдар  әлеуметтік 

өзгерістердің баяу қарқындарымен сипатталады. Әлеуметтік ұйымның 

бұл  тұрпаты,  –  бұл  жерде  Батыстың  қазіргі  заманғы  (техногендік) 

өркениетімен  тоқайласу,  ерте  ме,  кеш  пе,  адамдар  мен  мәдениеттің 

түпкілікті  өзгеруіне  жеткізетін  болғанмен,  –  бүгінгі  таңда  да  орын 

алып отыр.

Техногендік  өркениет,  –  оны  пайда  болған  аймағына  қарай, 

кең  жайылған  ұғыммен  «батыстық  өркениет»  деп  те  атайды,  – 

21

айқындаушы  белгілері  көп  өлшемдер  бойынша  дәстүрлі  өркениетке 

қарама-қайшы келетін әлеуметтік дамудың ерекше тұрпаты.

Техногендік өркениет радио, телевидение және компьютерлер, тіпті 

әуелі  бу  машиналары  шықпастан  көп  бұрын-ақ  басталған.  Көптеген 

ғалымдардың  ойынша,  оның  бастамасы  антикалық  мәдениеттің,  ең 

алдымен,  адамзатқа  екі  ұлы  жаңалық:  демократияны  және  алғашқы 

үлгісі  Евклидов  геометриясы  болған  теориялық  ғылымды  сыйға 

тартқан  полистік  мәдениеттің  дамуы  болып  табылады.  Әлеуметтік 

байланыстар саласындағы және әлемді танып білу тәсіліндегі бұл екі 

жаңалық өркениеттік өрлеудің болашақ, түбегейлі жаңа тұрпаты үшін 

маңызды алғышартқа айналды.

 

1.5. әлеуметтік институт ретіндегі ғылым

 

Ғылымның  әлеуметтік  институт  ретінде  қалыптасуының  ұзақ  та-

рихы  бар,  бірақ  Жаңа  дәуірде  ғана,  ғылымның  рөлі  мен  маңызының 

артуына  байланысты,  ол  ерекше  әлеуметтік  мәртебеге  айнала  бас-

тады,  яғни  өзінің  әлеуметтік  мәртебесін  алып,  осы  салада  жұмыс 

істейтін адамдардың өзара қарым-қатынастарын реттейтін әлеуметтік 

нормаларға  қол  жеткізуде.  Әлеуметтік  институт  ретінде  ғылымды  не 

сипаттайды?

Біріншіден, ғылымның өз басқарушы мекемелері, зерттеу институт-

тары мен зертханалары болуға тиіс.

Екіншіден,  бұл  әлеуметтік  институттың  материалдық-техникалық 

жабдықталуы  оны  қаржыландыруды,  өзінің  меншікті  бюджеті  бол-

ғанын  жорамалдайтын  көп  шығындарды  қажет  етеді.  Мемлекеттік 

қаржыландырумен  қатар,  қазіргі  заманғы  қоғамдардағы  ірі  жеке 

корпорациялардың жаңа технологиялар жасау, инновацияларды өмірге 

енгізу  мақсатында  олардың  жұмыс  істеуіне  елеулі  қаражат  сала  оты-

рып, өз тәжірибелік-конструкторлық зертханалары, технорпарктері бо-

латын мүмкіндіктері бар.

Үшіншіден,  коммуникация  құралдарынсыз,  қарқынды  ақпарат  ал-

масуынсыз ғылымның әлеуметтік институт ретінде жұмыс істей алуы 

ақылға  қонбайды.  Ол  үшін  ірі  ғалымдардың  ғылымның  бір  немесе 

басқа  салалары  бойынша  ғылыми  ізденістің  жетекші  бағыттарына 

арналған  монографиялық  зерттеулері,  мақалалары  мен  шолула-

ры,  рефераттық  жинақтары  және  т.б.  шығарылуға  тиіс.  Ғылымның 

өзекті  мәселелерін,  ғалымдардың  кәсіби  тұрғыда  өсуін  дамыту  үшін, 

ғылымның  әртүрлі  салаларының  өкілдері  жаңа  идеяларды  талқылай 

22

алатын, өз жетістіктерімен бөлісетін симпозиумдар, дөңгелек үстелдер 

ұйымдастыру жемісті болмақ.

Төртіншіден,  жаңа  күштердің  тұрақты  ағыны  –  дарынды,  ғылым 

жолын  өзінің  кәсіби  қызметінің  саласы  ретінде  таңдаған  жастар 

легі  қосылып  отырмаса,  ғылыми  қауымдастық  жұмыс  істей  ал-

майды.  Ал  оларды  университеттер  қабырғасында  даярлау  қажет, 

алайда  материалдық  тұрғыда  ғалым  еңбегінің  оншалықты  жоғары 

бағаланбайтынын есте ұстаған жөн.

Ғылыми  қауымдастық  басшылыққа  алатын  әлеуметтік  норма-

лар  мен  құндылықтарға  келер  болсақ,  онда  оның  сыртқы  өлшем-

белгілері  мемлекет  шығаратын  тиісті  құқықтық  нормалар  арқылы 

реттелетінін  айтуымыз  керек.  Сонымен  қатар  ғылыми  қауымдастық 

өзара  қарым-қатынастардың  ішкі  мәселелерін  реттейтін  өзінің  жеке 

нормалары  мен  құндылықтарын  әзірлейді,  олар,  әдетте,  «ғылыми 

этос» деп аталады.

«Этос»  –  грек  сөзі,  ол  өнеге,  мінез,  мекен-тұрақ  деп  аударылады, 

яғни ол – терминологиялық мағынасы тұрақсыз түсінік.

Ғылыми  әлеуметтану  шектерінде  «этос»  ұғымын  алғаш  рет 

американдық ғылыми әлеуметтанушы Роберт Кинг Мертон қолданып, 

«ғылыми этос» ұстанымдарының жалпылама сипаттамасын берді.

Мертонның  пікірінше,  «ғылым  этосы»  оның  институттық  құнды-

лықтарының  жиынтығы  болып  табылады.  Осы  қатардың  кейбір 

құндылықтарын атап өтейік:

а) ғылыми білімнің универсализмі. Арабтық немесе американдық 

физиканың  болмайтыны  сияқты,  ағылшын  немесе  орыс  биология-

сы  да  жоқ.  Ғылыми  таным  жетістіктері  бүкіл  адамзатқа  тиесілі, 

яғни  ортақ.  Сол  себепті  ғалым  ғылыми  зерттеулерінде  оның  жеке 

құлшыныстарынан,  көңіл  күйі  әсерлерінен,  қай  ұлтқа  жататындығы 

және  басқадай  сипаттарынан  келіп  шығатын  уәждерден  бойын  аулақ 

ұстауға  тиіс.  Ғылымда  ашылған  жаңалықтар  мұқият  бақылаудың 

және  әртүрлі  тәжірибелердің  нәтижесі  болуы  керек,  шынайылығы 

ғалымдардың  бірқатар  ұрпақтарының  көп  жылдар  бойғы  ізденістері 

арқылы  дәлелденген  ғылыми  қорытындыларға  сай  болуға  тиіс. 

Міне,  сондықтан  ғылымдағы  кез  келген  жаңалық  ашық  басылымда 

жариялануға  тиіс  және  кез  келген  адам  оның  мазмұнымен  танысып, 

сын айтуға, ұсынылған ережелердің шынайылығына күмән келтіруге 

құқылы.  Ғылыми  қауымдастық  түбегейлі  мойындаған  соң  ғана 

ашылған жаңалық ғылымда өз орнын ала алады;

ә)  ғылыми  жаңалыққа  жеткізетін  жол  –  күрделі  жол.  Ф.Бекон 

айтқандай,  ол  үшін  «өз  үңгірінің  терезесінен»  үңілуді  қойып, 

23

мәселеге  адамзаттың  қазіргі  заманғы  жетістіктері  биігінен  қарау  ке-

рек.  Ғалым  өзінен  бұрынғы  ғалымдардың  идеяларына  сүйенеді, 

ол – өз-өзін шашынан сүйреп батпақтан шығарған барон Мюнхгаузен 

емес.  Бұл  бұрынғы  ғалымдардың  да,  қазіргі  заман  ғалымдарының  да 

шығармашылық  жаңалықтарына  сондайлық  ілтипатпен,  соншалықты 

құрметпен қарауды қажет етеді. Егер ғалымды ғылыми қауымдастық 

жүктеу/скачать 2,22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: