Бас редактор әмірбеков Шәріпбек

8
әдебиеті  мамандығындағы  суденттер  мен
аспиранттарға    «Қазіргі  заман  қазақ  әдебиеті»
атты  дәрісте  Шәкәрім  Құдайбердіні  бір  тарау
етіп  сөйлейді.  Бақытбек  Тайырұлы  басқарып
отырған  «Шинжияң  университетінің  ғылыми
журналы»  2009  жылғы  №2  санына  Семей
Мемлекеттік  Пединндегі  Ғалия  Ахманованың
«Шәкәрім 
Құдайбердіұлының
шығармаларының  зерттелуін  оқыту»  атты
мақаласын жариялады.
Құлжа  қаласындағы  Іле  пединститутында
өтілетін «Қазақ совет әдебиеті» атты дәрісте де
Шәкәрім еңбектеріне аялдайды. Осындағы «Іле
Педин 
ғылыми 
журналы» 
Балтабай
Әбдіғазиұлының  «Шәкәрім  жырлаған  жыр
жәуһары»  дейтін  мақаласын  2011  жылғы  №4
санына, 
«Шәкәрім 
Құдайбердіұлы.
Шығармашылық мұрасы» дегенін 2012 жылдың
№1 санына басты.
Шинжияң Қоғамдық Ғылымдар Академиясы
бастығының 
бұрынғы 
орынбасары,
ағазерттермен, тарих ғалымы, жазушы Жақып
Мырзаханов  «қазақ  тарихы  мен  мәдениетінен
зерттеулер»  деген  кітабынан  бір  тараулық
орынды,  «Шәкәрім  шежіресі  және  оның
Қытайдағы  қазақ  тарихшыларына  ықпалы
жөнінде»  деген  атпен  бір-ақ  берген.
Ағазерттермен,  этнограф,  тарихшы  Ясын
Құмарұлы  басқарып  отырған,  Шинжияң
Қоғамдық  Ғылымдар  Академиясының  хабары
–  «Шинжияң  қоғамдық  ғылымы»  профессор
Шәйітқазы  Зейнелғазы  ұлының  (2008  жылы
Шәкеңнің  150  жылдығына  арналған)
«Шәкәрімнің  этикалық  философиясы»  деген,
2013 жылғы №1 санына  «тағы да Шәкәрімнің
этикалық  фило со фиясы  туралы»  деген
мақаласын жариялады.
Қыт ай 
Компартиясының 
ШҰАР
Парткомының,  Тегіс,  Әділ  Семейхан,  Есімбек
Панарлар басқарып отырған органы «Шинжияң
газеті»  де  2012  жылы  10-тамыздағы  санына
Қазақстандық  Салтанат  Шалбайқызының
«Асылдың сынығы – Зияд Шәкәрімұлы туралы
баян»  атты  мақаласын  жариялады.  Құлжа
қаласынан  шығатын,  Сәулет  Тоқтыбай  мен
Ермек  Аят  басқарып  отырған  «Іле  газеті»
осының  алдында  (2008  жылы)  Шәкеңнің  150
жылдығына  арнап,  жазушы,  шежіреші,
зерттермен  Нұрлан  Сәрс енбаевтің  «Абай
мектебінде  сомдалған  асыл  тұлға»  атты
мақаласын жариялаған болатын.
Қазір Қытайдағы қазақ жастары - Абай мен
Шәкәрімді  ең  белсенді  зерттеушілер,
үгіттеушілер  мен  таныстырушылар.  Мұны
Қытай жастарының интернеттегі торбекеттеріне
(вебсайттарына)  енсеңіз-ақ  бірден  байқайсыз.
Мысалы,  Қытайдағы  100-ге  таяу  қазақ  тілді
торбекеттерінің  ішіндегі  Ақытбек  басқаратын
бірғана  «Сен-қазақ»  сайтында  Шәкәрімге
арналған 30-ға тарта мақала тұр.
Жалпы алғанда, Шинжияңдағы баспалар мен
мерзімді  басылымдар,  торбекеттер  Шәкеңнің
кітапт арын,  Шәкәрім  туралы  әр  алуан
мақалаларды  неғұрлым  көбірек  шығару
қамында  болып  келеді.  Мысалы,  Үрімжідегі
Шинжияң халық баспасының басредакторының
орынбасары  Шәріпхан  Әбдәлі  Шәкеңнің
кітабын басып шығаруды биылғы жоспарға да
алып қойыпты.
2013 №3 (20)
ШӘКӘРІМТАНУ
Resume
Резюме
В статье рассматривается изучение творчества Шакарима в КНР.
The article deals with the study  Shakarim's of creativity in China.

9
M.HАKIM,(PhD)
Konya  Necmettin  Erbakan  University,  Faculty  of  Social  and  Humanitarian
Sciences, Department of International Relations
ӘОЖ 821.512.122
2013 №3 (20)
ШӘКӘРІМТАНУ
SPIRITUAL AND CULTURAL HERITAGE OF THE KAZAKS IN THE WORLD
Most  people  in  the  modern  world  realized  the
existence  of  the  land  called  Kazakstan  only  after
the demise of the Soviet Union.  Status of the, then,
newly independent post-Soviet state began to draw
the attention  as a multi-ethnic entity. The Kazaks
inhabited this land since the earliest times in history.
Yet  by  the  earlier  years  of  independence,  many
analysts, academics and others began to write about
Kazakstan’s  difficult  ethnic  mixture  and  fragile
balances  of  her  ethnic  populace.  However  later,
world public became aware of the fact that not all
the  Kazaks  live  within  the  borders  of  Kazakstan.
There  are  at  least  a  million  Kazaks  living  beyond
the eastern borders of the republic, presently within
the  territory  of  the  People’s  Republic  of  China.
Despite the border demarcation of the past and the
current era, Kazaks, in Eastern Turkestan, always
share  the  spiritual  and  cultural  heritage  of  their
brothers in Kazakstan. Actually, most of the Kazak
population were not aware of the ‘official’ borders
and    continued  their  interactions  across  the  loose
border control between the Soviet land and (what
was  then)  China,  well  into  the  mid-twentieth
century.
They  were  aware  of  their  common  kinship,
history, ethnicity and cultural heritages despite them
being  citizens  of  two  different  state.    This  fact
applies  to   many  literary,  art istic,  musical
achievements  of  the  Kazaks  everywhere.  Songs,
books, epics, traditions and customs were all alike.
Abay Kunanbay was the most remarkable Kazak
poet of the nineteenth century Kazak literature.  His
poems  and  his  fame  spreaded  all  over  the  Kazak
society  in  Central/Inner Asian  region.  His  poems
were admired by all the Kazaks. Kazaks in Eastern
Turkestan also loved his works and read his books.
The  nomadic  Kazaks  copied  his  poems  and
memorized  whenever  they  get  hold  of  any  of  his
poems. Scarcity of the printed copy of Abay’s poetry
made  many  to  copy  them by  hand  at  most  of  the
times in Easten Turkestan.
Abay Kunanbay’s work was carried along by the
Eastern Turkestanese  Kazak  Exodus  to  the  west,
just when Mao Tse-Tung was getting hold of control
in Eastern Turkestan in the late 1949-1950.  Leading
families  among those  immigrant  Kazaks had  their
children learn poems of Abay Kunanbay by having
them copy  it by hand.  Therefore, one single copy
of  the  printed  book  copied  many  times  and
exchanged  hands.    Eastern  Turkestanese  Kazaks
carried  these  copies  over  the  deserts,  mountains,
borders of many countries until finally reaching to
the western world. Abay Kunanbayev’s poems were
used by the children of those Kazak refugees to learn
the Kazak version of the Arabic alphabet when they
were young. The copying of the poems also helped
youngsters and teenagers to learn the proper printed
written Kazak language.
Abay Kunanbay was the most remarkable Kazak poet of the nineteenth century Kazak literature.  His
poems and his fame spreaded all over the Kazak society in Central/Inner Asian region. His poems were
admired by all the Kazaks. Kazaks in Eastern Turkestan also loved his works and read his books. The
nomadic Kazaks copied his poems and memorized whenever they get hold of any of his poems. Scarcity of
the  printed  copy  of Abay’s  poetry  made  many  to  copy  them  by  hand  at  most  of  the  times  in  Eastern
Turkestan.
Key words: Abay Kunanbay,  heritages.

10
2013 №3 (20)
ШӘКӘРІМТАНУ
One of such works belong to this very author’s
father late Bilal Hakim. He was 13 years old when
the  Kazaks  came  to  Kashmir-India  in  1951.  He
began  to  learn  the  Kazak  version  of  the  Arabic
alphabet  by  copying  the  Selected  Poems  of Abay
into  a  small notebook.  It  has  started with  a  short
biography of the poet.  The hand-written notebook
contains  204  pages  full  of Abay’s  poems.    If  the
copied version’s date is some time between 1950-
1954,  the selected collection of Abay’s poems must
be  dated  earlier  than  1949.  Because  the  Kazak
Exodus from Eastern Turkestan started by the time.
Some  of  the  examples  of  Abay’s  poems  in  the
notebook  are  as  folllows: Abiraliga  (1876),  Keng
Jaylav  jalgiz  besik  jas  balaga…  (1880),  Kaktagan
ak kumistey keng mangdayli (1884), Jasimda gilim
bar  dep  eskermedim  (1885),  Kartaydik,  kaygi
oyladik ulgaydi arman (1885), Patsa Kuday siyinam,
tuvra basta ozinge, Atting Sini, Jaz-Jazdi kun silde
bolganda, Okinisti kop omir ketken otip., Sabirsiz
arsiz  erinsek,  Kojek  bayga,  Oleng  sozdin  patsasi
soz sarasi, Nazarga, Kis, Kulembayga…
Nearly a decade after, Kazaks came and settled
in Turkey.  Their immigration to Turkey drew the
attention of a professor from the United States of
America,  Prof.  Udo  Posch  of  Washington
University.  He  visited  the  Kazaks  living  in  Salihli
in 1961. Literary, cultural and ethnographic heritage
of  the  Kazaks  were  the  subject  of  the American
researcher. Family members of Alibek Hakim, who
is  one  of  the  leaders  of  Kazaks  in  the  free  world
began to gather epics,  poems, traditions, customs
of  the  Kazaks  for  the  usage  of  the  American
professor. Their aim was to introduce Kazak heritage
to the whole world. The audio recordings were made
by the Americans and the written version of each of
the  poems,  songs,  national  hyms,  and  epics  were
kept as a file. Unfortunately the file  did not reach
to  the American professor. Udo Posch, reportedly,
died soon after he returned to the United States. One
copy of this very file was kept in the house of Alibek
Hakim  and  preseved  until  the  present-day.  Abay
Kunanbay’s  famous  poem  describing  the  physical
feature of an ideal horse were included within the
famous  file.
Kazaks from Eastern Turkestan regarded Abay’s
work as their own. This fact proves that the present-
day  Kazak  population  living  in  a  number  of
countries  ranging  from  Turkey  to  the  various
European  states,  are  all  one-and-the-same  as  the
ethnic Kazaks living in Kazakstan. Their roots, their
heritages of spiritual, linguistic, cultural, traditional,
customary sort spring from the same origin.
Резюме
Резюме
Мақалада  халқымыздың  ұлы  ақыны  Абай  Құнанбайұлы  мұрасының  Орталық  Азия,  Шығыс
Түркістанда таралуы жайлы автордың толғамдары келтірілген.
В  статье  рассматриваются  ценность  наследие  распространившыхся  по  всему  казахском
обществу в Центральной / Внутренней Азии великого казахского поэта Абая.

11
Шәкәрім  көп  оқыған  адам.  Бірнеше  тіл
білгендіктен әлемдік тарих пен мәдениеттен мол
хабардар  болған.  «Крез  патша»  поэмасы  осы
сөзімізге айшықты дәлел. Ақынның 1988 жылы
«Жазушы»  баспасынан  жарық  көрген
жинағында «Алты әңгіме» деген топтамасында
«Крез  патша»  деп  аталатын  24  шумақты
шығармасы берілген.
Кітап соңында мынадай түсініктеме берілген:
«Крез патша» - ақынның 1924 жылы қазақ тіліне
аударған  «Алты  әңгіме сінің  бірі».  Автор
қолжазбада,  бұл  өлеңді  «Лев  Толстойдың
әңгімесінен»  деп  көрсетілген,  алайда  дәл  осы
аттас әңгімені әзірше Л.Н.Толстойдан кездестіре
алмадық (556-б.).
Шәкәрімнің 1988 жылғы  «Жалын» баспасы
шығарған жинағында «Крез патша» деп дұрыс
аталып, жанры поэма делінген. Кітап соңында
дәйектемеде: «Крез патша - Шәкәрім 1924 жылы
Лев  Толстойдан  адамгершілік,  ізгілік,
бауырластық  идеясына  құрылған».  Ассирия
патшасы Ассархадон, «Үш сауал», «Крез патша»
әңгімелерін  тәржімалайды.  Мұның  екеуін
прозамен  аударса,  соңғысын  өлеңге  көшірген
Ахат  Шәкәрімұлының  қолжазбасы  бойынша
(РҚҚ. №210, 16-17-бб.) беріп отырмыз (251-б.)
деген.
Крез патша - тарихи тұлға. Ол - Лидия елінің
ең  соңғы  патшасы  (б.з.б.  560-546).  Кіші
Азияның  батыс  бөлігін  жаулап  алып,
ӘОЖ 821.512.122
СОЛОН ЖӘНЕ ШӘКӘРІМ
Ғ.ЕСІМ, академик
Тірек сөздер: Шәкәрім, Солон, "Крез патша" поэмасы, "Алты әңгіме", аударма.
Мақалада  қазақ  мәдениетінде  Абай  салып  кеткен  дәстүрді  жалғастырушы  Шәкәрім
аудармаларының ерекшеліктері талқыланған.
патшалығын  ұлғайтып,  бірінші  алтын  ақша
шығарған  аты  аңызға  айналған  өте  дәулетті
адам. Бірақ осы атақ, ересен байлық құмға сіңген
судай  боп  жоғалып,  Крездің  басынан  бағы
тайып, дұшпанының қолынан қаза табады. Оны
ақын дөп басып, былайша жырлайды:
Ей, Крез! Сенен менің ойым бөлек,
Бұл дүние - шыр айналған бір дөңгелек.
Өлімнің сағатына кірмей тұрып,
Еш адам мен бақыттымын демеу керек!
Шәкәрімнің  бұлай  дейтіні  Крез  Парсы
патшасы Кир II мен соғыста тас-талқаны шығып
жеңіліп,  тұтқынға  түседі.  Сонымен  Лидия
патшалығы тарихтан өшеді.
Крездің  парсылардан  жеңілуінің  себебін
Геродот фаталистік тұрғыда түсіндірген. Оның
ұзын-ырғасы  былай  болған.  Кре з  жеті
бабасынан  бері  патша  емес.  Оның  бесінші
бабасы  Гиге с  Лидия  елінің  патшасы
Кандавлдың  найзагері,  сақшысы  болатын.  Ол
Кандавлдың  әйелімен  көңілдес  болып,  оны
өлтіріп патша болған. Геродот айтуынша Гигес
- 38 жыл, баласы Ардис - 49 жыл, оның баласы
Садиатт - 20 жыл, оның баласы Алиатт - 57 жыл
патша болған. Алиаттың баласы Крез патша. Ол
Гигестің  бесінші  ұрпағы.  Кезінде  Гигеске
көріпкел  ғұлама  айтыпты-мыс:  «Сенің
жауыздығың  үшін  бесінші  ұрпағың  жауапты
2013 №3 (20)
ШӘКӘРІМТАНУ

12
болады»,  -  деп.  Көріпкелдің  айтқаны  келді.
Бабасы  Гигестің  күнәсін  Крез  қанымен  өтеді.
Қолға түскен Крезді Кир II отқа тірідей өртеді
дейді Геродот.
Шәкәрімнің  Солон  ғұламаның  аузымен
Крезге  «Өлімнің  сағатына  кірмей  тұрып,  еш
адам мен бақыттымын демеу керек» деуі осыдан.
Алайда  мейманасы  асқан  Крез  патша
көршілес елдерді бірінен соң бірін жаулап алып,
мемлекетін  нығайтты.  Әбден  байыды,  содан
кейін  дүниеде  өзінен  бақытты  адам  жоқ  деп
есептеді.  Осы  жайды  еліне  келген  Солон
ғұламаның аузынан естігісі келді. Бірақ Солон
оған мынадай жауап береді: «Я знаю, Крез, что
всякое блаженство завистливо и любит смуту, а
ты спрашиваешь меня о человеческом счастье.
Как  много  в  своей  долгой  жизни  человек
вынужден видеть то, что он не желал бы видеть,
а  как  много  он  должен  испытать?  Пределом
человеческой жизни я считаю семьдесят лет: эти
семьдесят лет составляют двадцать пять тысяч
двести дней, не считая вставочного месяца. Если
каждый второй год увеличить на один месяц для
того,  чтобы  времена  года  точно  совпадали
слетоисчислением,  то  на  семьдесят  лет
получится вставочных месяцев тридцать пять,
что  составит  тысячу  пятьдесят  дней.  Из  всех
этих  дней  в  семидесяти  годах,  а  их  двадцать
шесть тысяч двести пятьдесят, ни один никогда
не  приносит  с  собой  того,  что  другой.  Таким
образом,  Крез,  человек  весь  не  более,  как
случайность.  Ты,  конечно,  очень  богат  и
царствуешь над многими народами, но назвать
тебя счастливым я могу не раньше, как узнавши,
что  век  свой  ты  кончил  счастливо...  Все-таки
ранее смерти его воздержись с приговором, не
называй 
его 
счастливым, 
но 
лишь
благополучным...  Во  всяком  деле  следует
смотреть на конец: ведь многих людей божество
ласкало  надеждою  счастья  и  потом  с  корнем
низвергало их» (с. 16-17). Бұл Крезге ұнамады.
Міне,  байқап  отырсыздар,  Геродоттың
әңгімесінен  Шәкәрім  Геродот  шығармасымен
таныс болған деген қорытындыға келуге әбден
болады.  Осы  жерде  жоғарыда  келтірілген
шумақтың екінші жолына назар аударған жөн.
Шәкәрім  «Бұл  дүние  -  шыр  айналған  бір
дөңгелек», 
- 
дейді. 
Бұл 
ақынның
дүниетанымына  қатысты  әңгіме.  Мұндай
идеяны көптеген ғұламалар айтқан, бірақ оның
ғылыми түрде концепциясын жасаған итальян
фило со фы  Дж.  Вико  (1668-1744),  оның
«Айналым  теориясы»  атты  еңбегі  өзінен
кейінгілерге зор ықпал еткен ілім. Демек, ақын
бұдан да хабардар.
«Крез патша» поэмасының сюжетін Плутарх
шығармасынан кездестірдім. Мұнда да Крездің
шақыруымен Сардаға Солон ғұлама келеді. Оған
Крез  патша  байлығын  көрсетіп  мақтанып,
дүниеде менен бақытты адам бар ма деп сұрақ
қояды. Солон бар дейді. Бұл жауапқа ашуланып,
Солонды  ренжітеді.  Солонмен  болған  әңгіме
Кирмен соғыста жеңіліп,  тұтқынға түсіп, отқа
тірідей  жаққалы  жатқанда  есіне  түседі.  Сонда
жан  дәрменімен  «О,  Солон,  -  деп  үш  рет
айқайлайды.  Сонда  есіне  түскені  Солонның
мына  сөздері  еді:  «Царь  лидийский!  Нам,
эллинам, бог дал способность соблюдать во всем
меру, а вследствие такого чувства меры и ум нам
свойствен  какой-то  робкий,  по-видимому,
простонародный,  а  не  царский,  блестящий.
Такой  ум,  видя,  что  в  жизни  всегда  бывают
всякие превратности судьбы, не позволяет нам
гордиться счастьем данной минуты и изумляться
благоденствию человека, если еще не прошло
время,  когда  оно  может  перемениться.  К
каждому незаметно подходит будущее, полное
всяких случайностей; кому бог пошлет счастье
до конца жизни, того мы считаем счастливым.
А  называть  счастливым  человека  при  жизни,
пока  он  еще  подвержен  опасностям  -  это  все
равно, что провозглашать победителем и венчать
венком атлета, еще не кончившего состязания:
это дело неверное, лишенное всякого значения»
(Плутарх. Избр. жизнеописания. ? М., 1987. –
184-185 с).
Кир бұл Солон деген кім, құдай ма, адам ба,
біл  деп  кісі  жіберсе,  Крез  Солонмен  арадағы
болған 
әңгімені 
айтып, 
ғұламаны
тыңдамағанына  өкініш білдіреді.  Ақылды  Кир
бұл сөзді ғибрат көріп, Крезді өлтірмей, қасына
ертіп серіктес қылған көрінеді дейді Плутарх.
Ендігі 
сөз 
о сы 
сюжетті 
Шәкәрім
Л.Толстойдан алды ма, алмады ма деген болжам
туралы. Жоғарыдағы Ахат ақсақалдың айтуына
қарағанда, Л.Толстойдан алғанға ұқсайды. Бұл
2013 №3 (20)
ШӘКӘРІМТАНУ

13
жөнінде  Л.Толстойда  не  бар  екенін  қарайық.
«Художественная  литература»  баспасы
шығарған  жиырма  екі  томдық  Л.Толстой
шығармаларының  он  төртінші  томында
мынандай түсініктемеге кез болдық.
«Мысль сказки «Царь Асархаддон», - писал
Толстой, - принадлежит не мне, а взята мною из
сказки  неизвестного  автора,  напечатанной  в
немецком журнале «Тһеоsophischer Wedweiser»,
в 5-м номере за 1903 год, под названием «Das
bist du» (Т. 74. - С. 167). Сказку «Ассирийский
царь Асархаддон» так же, как и две другие - «Три
вопроса», «Труд,  смерть и болезнь»  - Толстой
писал одновременно с рассказом «После бала»
для литературного сборника, который составлял
Шолом-Алейхем.  Результат  работы  не
удовлетворял  Толстого.  9  августа  1903  г.  он
писал  В.Г.Черткову:  «Сказки  плохи.  Но  надо
было освобождаться от них» (Т. 88. - С. 302). Ту
же  оценку  Толстой  дал  сказкам  в  дневнике:
«Только нынче кончил сказки... Недоволен» (Т.
54. - С. 189).
Все три сказки впервые были опубликованы
(в переводе на еврейский язык) в литературном
сборнике «Гилф» (Варшава, 1903). На русском
языке  «Ассирийский  царь  Асархаддо н»
появился  в  издательстве  «Посредник»  (М.,
1903).  (Толстой  Л.Н.  Собр.  соч.:  В  22  т.  -  М.,
1986. - Т. 14. - С. 494-495).
Сондықтан  «Крез  патша»  поэмасы  аударма
емес, ақынның төл шығармасы деп қарау керек.
Бұл  жерде  Абай  дәстүрінің  жалғасы  бар.
«Ескендір»  по эмасында  негізгі  бейне
Аристотель  хаким  болса,  мұнда  Соло н  -
фило со ф.  Мәселе  Крезде  немесе  Кирдің
ақылдылығында  емес,  негізгі  сюжет  қазығы
Солон  бейнесі.  Оның  данышпандығы
ұрпақтарға  ғибрат.  Өлмейтін,  өшпейтін,
солмайтын, ескірмейтін – даналық.
Солонның өзі өлсе де, сөзі дұрыс,
Жастарды соны ұғуға қақпалаймын.
Адамның зор кеселі осы мақтан,
Бұл құрғырдан ешкімді ақтамаймын.
Солон тарихта «жеті ғұламаның» бірі атанған
ойшыл.  Ол  біздің  э.  д.  640  және  635  жылдар
аралығында  туып,  559  жыл  шамасында
дүниеден  өткен,  Афина  мемлекетінің  саяси
қайраткері  әрі  әлеуметтік  реформаторы.  Теңіз
саудасымен айналысқан. Грецияға, Ионияға (594
жылға шейін) саяхат жасаған. Египетте, Кипрде,
Лидияда  (593  жылдан  кейін)  болды.  Демек,
Лидияда Крез өлгеннен кейін болған. Ол кезде
онда  үстемдік  етушілер  парсылықтар,  сірә,
аңызды  солар  шығарса  керек.  Себебі,  бұл
оқиғада Кир жағымды болып көрінеді. Геродот
пен  Плутархтың  негізінен  парсылар  арасында
тараған аңыздарды пайдаланғаны да белгілі жай.
По эмада  зұлымдық  пен  ізгілік  тайталасқа
түскенде  ақылға  жеңдірген  Шығыстық  дәстүр
ізі  аңғарылады.  Осы  мәнде  «Крез  патша»
Абайдың «Ескендірімен» үндес. Шәкәрім Солон
данышпандығын  суреттесе,  Абай  Аристотель
рационализмін тақырып еткен. Екі шығармада
да тарихи ақиқат емес, идея ақиқаты бар. Тарихи
шындық  көркемдік  шындықты  ашудағы  тәсіл
болып тұр. Шәкәрім тарихты баяндап отырған
жоқ.  Тарихтан  бізге не  қалғанын  айтып  отыр.
Сонымен бірге ақын тарихи кеңістікті де естен
шығармайды.  Мысалы,  «Баяғы  атақты  Айса
тумай  тұрып»  дегенде  астар  бар.  Біріншіден,
Шәкәрімнің  адамзат  тарихын  меңгеруі,  оны
шашыратпай,  тарихи  оқиғаларды  бір-бірімен
шатастырмай  хронологияны  сақтауы,  оның
тарихи  эрудициясын  білдіреді.  Екіншіден,
ғибрат  әңгімені  Айсадан  яғни  Христостан
бұрын, демек Христиан Ислам діндерінен бұрын
болғанын ашып айту, адам болмысындағы ортақ
асыл  қасиеттерді  дінге  шейінгі  «таза»  күйінде
түсіндіру,  оны  өсиет  етуде  Шәкәрім  ұлттық
мәдениетте  гуманистік  дәстүрді  жаңғыртушы
болып отыр.
Шәкәрімнің  «Крез  патша»  поэмасынан
ақынның  эрудициясының  ғажап  екендігі
аңғарылып  тұр.  Сөз  со ңында  о сы  по эма
турасында бір-екі текстологиялық біз аңғарған
ағаттықтар жөнінде айта кетейік.
Келесі басылымда мынандай  түзетулер мен
түсініктемелер  берілуі  қажет.  Мысалы,  «Криз
патша» емес дұрысы Крез, Айсадан гөрі Ғайса
дұрыс  болар  немесе  Шәкәрім  Айса  десе,  оны
түсініктемеде айту керек. Айса-Ғайса, орысша
Иисус  Христо с  деп.  «Рум»  деген  сөзге
түсініктеме қажет. Қазақта «ұлың Румға, қызың
Қырымға»  кетті  деген  мақал  бар.  Шәкәрімнің
2013 №3 (20)
ШӘКӘРІМТАНУ

14
айтып  отырғаны  бұл  Рум  емес,  ол  Римді,
нақтылы айтсақ Афинаны айтып отыр. «Румда
бір есті бар Солон атты». Мақалдағы Рум - ол
Шығыс  Рим  империясы  немесе  Византия.
Парсы патшасын Кир ІІ-ден түсіндіру қажет. Екі
дұрысы былай болу керек.
Солон  айтты:  «Афинада»  бір  кедей  бар.
Себебі, Солонның бізше айтқанда фамилиясы,
тарихта қалған есімі: Солон Афинский. Атақты
адамдардың өз «фамилиясы» етіп, туған жерінің
алынуы Көне Афинада (Грецияда) қалыптасқан
дәстүр. Мысалы,  Солонның тұстасы  философ
Фалес  Милет  қаласында  тұрғандықтан  Фалес
Милетский  деп  аталған.  Халқымыздың  асыл
ұлдары: Фараби, Баласағұн, Жалаири, т.б. осы
дәстүрді сақтаған.
«Крез  патша»  поэмасында  Шәкәрімге  тән
емес сюжеттік бір түсінбестік бар. Бірінші бөлік
Крез бен Солонның әңгімесі он бір шумақта теп-
тегіс жұмыр аяқталған. Екінші бөлімі мынандай
шумақпен басталады:
Халқына қиянатсыз қызмет қылар, -
Крездің бір баласы асқан мықты,
Бір күні киік аулап аңға шықты,
Қолындағы мылтығы қапы атылып, -
дейді де мүлдем бірден басқа оқиғаға, Крез бен
Кир  соғысына,  дар  басындағы  оқиғаға  кетеді.
Ойлаймыз,  осы  по эма  біздің  қолға  толық
жетпеуі  мүмкін.  Себебі,  Крездің  баласының
өлімі  поэма  сюжетімен  қабыспай,  үндеспей,
басы  артық  тұр.  Мұраға  деген  мәдениеттілік
көрсетіп, осы жай туралы текстолог ғалымдар
өз сөздерін айтар деп үміттенеміз. Сөз соңында
айтарымыз,  Шәкәрім  ойшыл-ақын  ретінде
әлемдік  мәдениеті  деңгейіне  еркін  көтерілген,
адамды  адам  етіп  отырған  ақыл  ой  қазынасы
екенін, өзінің діни идеологиялық стереотиптерін
бұзып  шығып,  гуманистік,  жалпы  адамзаттық
тұрғыдан  ойлауға  белсене  кіріскендігін  осы
по эмадан  еркін  аңғарамыз.  Бұл  қазақ
мәдениетіне Абай салып кеткен жаңаша ойлау
(ренесс анстық  о йлау)  дәстүрінің  айтулы
жалғасы  еді.  Сондықтан  да  мақаланың  атын
«Солон  және  Шәкәрім»  деп  қоюға  мәжбүр
болдым.

жүктеу/скачать 2,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: