Бас редактор әмірбеков Шәріпбек

54
көрсету  нағыз  шебер  ақындардың  жолы
екендігіне қазақ әдебиетінің бастауында тұрған
Абай  мен  Шәкәрім  және  қазақ  әдебиетінің  әр
ке зеңінің  көшбасында  тұрған  біртуар
қаламгерлер мен жоғарыда аталып өткен бүгінгі
әдебиеттің  озық  өкілдерінің  шығармашылығы
дәлел.
Әдебиет
1.    Шәкәрім.  Шығармалары:  Өлеңдер,
дастандар мен қара сөздер. - Алматы: Жазушы,
1988-560 б.
2.    Т.Ешенұлы.  //  Қазақ  әдебиеті:  №  4.
24.01.2003
3.  Ұлықбек Есдәулет. Киіз кітап. Ел мен жер
жырлары. - Алматы: Жазушы, 2006 - 263 б.
4.    Жұматай  Жақыпбаев.  Ләйлә.  -  Алматы:
Атамұра, 2002 – 198 б.
5.  Гүлнәр Салықбай.  Аспандағы аңсарым. -
Алматы: Жазушы, 2001.-136б.
6.    Қасым  Аманжолов.  Нұрлы  дүние.  -
Алматы: Жалын, 1978 – 297 б.
7.  Қадыр Мырза Әли. Көкейкесті. Өлеңдер
мен толғаулар. - Алматы: Атамұра, 2003. - 278
б.
В статье «Созвучие строении стихов Шакарима и современной казахской поэзии» взаимосвязь
содержании  и  вида  казахской  поэзии  рассматривается  наряду  с  традицией  и  новаторства.
Анализируется  архитектонические  созвучия  стихов  классика  казахской  литературы
Ш.Қудайбердиева  и  современой  казахской  поэзии.  Требования  Шакарима  к  своим  стихам  по
отношению к интонации, также актуальны для многих поэтов современности, что доказывают
определенные материалы. Новаторства в ритмическо- интонационной системе стиха один из
важных показателей уровня  развития поэзии. Поэтому строение стихов особое место занимает
в творчестве Шакарима и современных поэтах, как художественное средства.
Аrchitectonical interrelation verses and modern Shakarim Kazakh poetry accord a structure of verses
Shakarim and modern Kazakh poetry In the given scientific article the interrelation the maintenance and
a kind of the Kazakh poetry is considered alongside with tradition and innovations. The classics of the
Kazakh literature of S.Kudajberdieva and modern the Kazakh poetry is analyzed architectonical accords
of verses. Requirements Shakarim to the verses in relation to intonation, also are actual for many poets of
the present that the certain materials prove. Innovations in rhythmic-intonational system of a verse one
of  the  important  parameters  of  a  level  of  development  of  poetry.  Therefore  the  structure  of  verses  a
special place borrows in creativity Shakarim and modern poets, as artistic means.
Resume
Резюме
2013 №3 (20)
ШӘКӘРІМТАНУ

55
«Абай шәкірттерінің ішінде көп жасағаны да,
көп жазғаны да – Шаһкәрім»,-деп абайтанудың
білгірі 
Қайым 
Мұхамедханұлы 
ат ап
көрсеткендей ұлы Абай тағылымын алған ақын-
шәкірттердің  ішіндегі  шоқтығы  биік,  бірегей
тұлға – Шәкәрім Құдайбердіұлы.
Адамдық борышың,-
Халқыңа еңбек қыл.
Ақ жолдан айнымай
Ар сақта, оны біл.
Талаптан да білім мен өнер үйрен,
Білімсіз,
Өнерсіз,
Болады ақыл тұл,-
деп адамдықтың ақ жолын, арлылықты өмірінің
соңына  дейін  жырлап  өткен  Шәкәрім
Құдайбердіұлы  өз  ұлтының  біртуар  перзенті
ғана  емес,  жалпы  түркі  әлеміндегі  бірегей
ақындардың,  ойшылдардың,  тарихшылардың
бірі.  Ғұлама  ақын,  данышпан  Шәкәрім  ұлы
Абайдың дарынды шәкірті. М.О.Әуезов сөзімен
айтсақ: «Абайдың өз тұсында, өз дәуірінде еңбек
еткен, толық мағынадағы шәкірті».
Шәкәрім  Құдайбердіұлы  1858  жылы  11
шілдеде ұлылар мекені атанған Шыңғыстаудың
етегінде, қазіргі Абай ауданында дүниеге келеді.
Ғұламаның  өмір  жолын  баяндамас  бұрын  ең
алдымен  оның  ата-анасы  мен  туған,  өскен
ортасына  аса  мән  беру  қажет.  Ананың  ақ
сүтімен,  әке  мен  атаның  ақыл-өсиетімен  қай
адам  болмасын  барлығының  нәр  алып  өсері
айқын.  «Шәкәрімнің  әке-шешесі  туралы
деректер әзірше бізге беймәлім. Әзірше дейтін
себебіміз,  кейін  ізденістер  жүргізілгенде
ақынның  әке-шешесі  туралы  да  деректер
кездесіп  қалуы  мүмкін,  өйткені  Кұнанбай
балаларына, немерелеріне мықтап көңіл бөлуді
ұмытпағаны,  тіпті,  фамилияларын  анықтауға
дейін  мұқият  болғаны  туралы  мәліметтер
сақталған  ғой»,-деп  жазған  еді  1988  жылғы
Шәкәрімнің тұңғыш шығармаларына жазылған
мақалада  Әбділда  Тәжібаев  пен  Шәмсиябану
Сәтбаева.
Шәкәрімнің әкесі Құдайберді – Құнанбайдың
бәйбішесі Найман Ағанас бидің қызы Күңкеден
(негізгі  аты  Әйбөбек)  туған  жалғыз  ұлы.
Құдайберді  жас  кезінен  атасы  Өскенбай  мен
әжесі  Зеренің  тәрбиесінде  болады,  түрікше,
арабша  сауат  ашады.  Ұлы  Құдайберді  ер
жеткенде  әкесі  Құнанбай  баласына  Қаракесек
руының  «Кедей»  деген  табынан  шыққан  орта
дәулеті  бар,  ұл-қыздарын  ерте  о қытқан,
адалдықты  жоғары  қо йған,  ел  қадірлеп-
құрметтеген,  абыройы  жоғары  Алдабергенге
құда  түсіп,  оның  Төлебике  деген  қызын
айттырып алып береді.
Шәкәрімнің  анасы  Төлебике  ақындық
қабілеті  болып,  төңірегіндегі  адамдарға,
2013 №3 (20)
ШӘКӘРІМТАНУ
ҒИБРАТТЫ ҒҰМЫР ЖОЛЫ
Ж.ӘУБӘКІР, филология ғылымдарының кандидаты, доцент
Абайдың  «Жидебай-Бөрілі»  мемлекеттік  тарихи-мәдени  және  әдеби-
мемориалдық қорық-мұражайының директоры
ӘОЖ 821.512.122
Мақалада автор ақын Шәкәрім өміріне қатысты тың деректер келтіреді.
Тірек сөздер: Шәкәрім, өмірбаян, Шәкәрім поэзиясы.

56
құрбыларына арнап өлең шығарыпты. Сондай
шығарған бірқақпайы:
Бір жолдасым  - Барағым- тақыстау болған
қарағым,
Бол-болшыға зорлаған, көптен жолдас
манабым!
Бір жолдасым- Жасаубай, тақтайлап жиған
жасаудай,
Шырт-шырт еткен мінезің, жаңа үйреткен
асаудай.
Шәкәрімнің  өнердің  әр  түріне  болмасын
жақын  болуы  анасы  сүтінен  дарығандығы
екендігі анық. Төлебике тігін тігіп, ою ойып, қол
өнермен  айналысқан,  тіпті  Бәкең  деген  рудың
Қыздар деген кісісіне тоқым шауып  берсе, руы
Әнет Сағындыққа қарала жүргізуді, ұсталықты
үйретіпті.  Төлебике  әкесінің  өтініші  бойынша
тұрмысқа шыққан соң ұсталықты тоқтатыпты.
Төлебике  келін  болып  түскеннен  кейін  үш-
төрт  жылға  дейін  бала  көтермейді.  Атасы
Құнанбайдың  «Құдайберді  бір  анадан  жалғыз
еді, баласы болмай қалып жүре ме, тағы бір әйел
әперсем  қайтеді»  дегеніне  Төлебике  келісімін
береді. Құнанбай Құдайбердіге  Мамай руынан
шыққан  Дулат  батырдың  қызы  Ботантайды
айттырып, алып береді.
Төлебике екіқабат болған Ботантайды «жел
науқас  болды»  деп  үйден  шығармай,  өз  ішіне
жастық  тығып  алып  жүкті  әйел  бейнесін
жасайды. Ел арасына «Төлебике екіқабат болды»
деген сөз тарайды. Жаңа туған баланың кіндігін
кескен Қадиша Арғынбайқызы мен Құдайберді
мен екі анадан басқа бұл жайды ешкім білмеген.
Баланың атын Төлебикенің өзі Әмір деп қояды.
Ауылдағылар  «Төлебике  босанды»  деп  оған
қалжа  жегізіп,  үлкен  шілдехана  жасайды.  Өзі
тамақ  жейтін  дәрежеге  жеткенге  дейін,  яғни
алты  айға  дейін  Әмірді  ешкімге  көрсетпей
Ботантайға еміздіртіп жүреді. Екі жылдан кейін
Төлебикенің  өзі  де  жүкті  болып,  ұл  табады.
Оның  атын  Омар  қояды,  бірақ  ол  бір  жасқа
жетпей  шетінеп  кетеді.  Құдайбердінің
Төлебикеден  туған  өзге  балалары  -    Мұртаза,
Шаһмардан (Шәке), Шәкәрім. Ал Ботантайдан
көрген  балалары  -  Әмір,  Жылқыайдар,
Ырзықбай.
«Шәкәрімнің  шешесі  арабша,  түркіше  көп
оқыған. Қолөнерге өте шебер, кесте тігетін, ою
оятын, киім пішетін, пышақ  соғатын істі адам
болған. Есті, сергек, ақылды, мейірімді, жомарт
болған  әжеміздің  құранын,  «Ғибадат
исламиясын»,  «Мұхтасарын»,  тағы  басқа  көп
кітаптарын  мен  көрдім.  Шешелерімнің,  үлкен
әжелердің: «Дәметкен (Төлебикені солай атаған)
оқымысты,  ақ  мартуы  бар,  есті,  ақылды  еді»,-
деп отырғандарын сан естігем. Шешесінің араб
тілін  жақсы  білетінін  әкейдің  өзі  де  айтып
отыратын.  Және:  «Араб  тілін  меңгеруіме
шешемнің  көп  пайдасы  тиді»,-дейтін»,-дейді
Ахат Шәкәрім баласы.
Құдайберді  әке сі  Құнанбай  сияқты  өз
балаларын  оқытуды,  оларға  білім  алғызуды
мақсат етіп қояды. Семей медресінен терең білім
алып  шыққан  Өтебай  және  Теңізбай,
Әлімбайларды  қолына  ұстап,  өз  балаларын,
маңайдағы  ауыл  балаларын  оқытады.
Шәкәрімнің:
Бесімде оқу білсін деп,
Ата-анам берді сабаққа,-
деп жазуының себебі осында жатқаны анық.
«Шәкәрім жасынан «Мың бір түн» әңгімелерін
оқып,  ертек  қып  айтып,  парсы,  араб
ақындарының  бәйіттерін  жатқа  төгілдіретін
болған. Олармен бірге қазақтың «Ер Тарғын»,
«Алпамыс», «Қобыланды», «Қыз Жібек» сияқты
қиссаларын  оқып,  жатт ап  алған.  Ескі
жыраулардан  –  Бұхар,  Асан,  Марабай,  мәтел-
мақалдарын,  мәнді  нақыл  сөздерін  оқыған»,-
дейді  Ахат.  «Әкей  бала  кезімде  «Қыз  Жібек»
қиссасындағы  Төлегеннің  алты  қазға  айтқан
зарын  оқығанда,  «Алпамыс»  қиссасындағы
Жәдігердің  зарлап  айқан  өтініш-мұңын
оқығанда  жыламай  оқи  алмайтын  едім»  деп
отырады екен Шәкәрім кейіннен.
Елді  старшындарға  бөлген  кезде  Құнанбай
екі дәрежелі старшын бол деп әл ауқаты төмен
елу  үй  Әнет  табы  мен  жиырма  үй  Қарабатыр
руын  Құдайбердіге  бөліп  береді.  «Бұларды
Құнанбай:  «Менің  іш  көйлегім,  шын  тілектес
адамдарым»  -  деп,    қатты  аяп,  жақсы  қоныс
беріп,  Құдайбердіге:  «Сен  осыларға  басшы
боласың, ренжітпейсің, бұларды мен өлген соң
2013 №3 (20)
ШӘКӘРІМТАНУ

57
ренжітсең,  менің  аруағым  күңіренеді»  -  деп
тапсырған. Сондықтан, бұлар бізге туысқаннан
артық болып кетті»,-дейді Ахат Шәкәрімұлы өз
естелігінде.  Табиғатынан  мінезі  орнықты,
өнегелі  Құдайберді  бұл  руларға  бар
қамқорлығын 
жас ап, 
артық 
шығын
тарттырмайды. Аса сыйлас болғаны соншалық
кішісі Құдайбердіні ағасындай, үлкені інісіндей
құрметтеген  екен.  Дәметіп  келгенде  бар
дүниесін аямайтын береген қолы бар бәйбішесі
Төлебикені Дәметкен атандырған да осы Әнет
пен Қарабатырлар. Әкесі қамқор болған бұларға
кейін  Шәкәрім де  өз  ықыласын беріп,  көмегін
тигізген.  «Жиырма  үй  менің  көршім  –
Қарабатыр...» деп басталатын  Шәкәрімнің 1913-
1915 жазған өлеңі де бар.
Құдайберді  жастайынан  өкпе  науқасына
шалдығып, 
сырқатты 
болады. 
Ахат
Құдайбердиевтің  естелігінде  Шәкәрім  өзінің
әкесі  жайында  былай  деген:  «Мен  әкемді
жасынан  жақсы  білемін.  Әсіресе,  кейінгі
жылдары, күндері көз алдымда тұрады. Ақырғы
жылда  бұрынғыдай  аңға  жиі  шықпай,  үйде
болатын уақыттары көп болды. Түрікше әңгіме
кітаптарды  оқуын  қойған  жоқ.  Өтер  жылы
күздің басынан төсек тартып жатпаса да, жүдеу
тартып, жөтелі жиілей бастады. Сөзден қалған
жоқ,  бірақ  еті  арылып,  арықтай  бастады.  Қыс
ортасына  тақағанда  әкесі  Құнанбайға  сәлем
берем,  шешелеріме  амандасам  деп,  Мырзағұл
деген жолдасын ертіп, бауырға кетті. 4-5 күннен
кейін  кешке  жақын  Бәкем  келе  жатыр  деп,
үйдегілер  тегіс  тысқа  шықты.  Қарасақ,  өзенді
өрлеп, астында тортөбел аты бар Мырзағұл екеуі
келе  жатыр  екен.  Барақ  әкемнің  атын  ұстап,
түсіріп  жатқанда,  тақап  келген  шешем:  «Өңің
қашып  кетіпті,  сырқаттанып  қалғансың  ба?»,-
деді.  Әкем  «Иә.  Сырқатт анып  тұрмын»,-
дегеннен басқа ештеңе айтпай, үйге кірді. Мен
артынан  білдім.  Әкесіне  сәлем  беріп  келе
жатқанда, әкем ат үстінде жөтеліп, атынан түсе-
мүсе  қан  құсып  жіберіпті.  Көкек  айынын  іші,
күн жылынып, жер көктей бастаған кез. Әкемнің
сырқаты ауырлап, төсек тартып жатып қалды».
Ұзын  бойлы,  ақсұр,  қара  мұрт,  қара  сақал,
өткір көзді, тік иықты, сырт пішіні сұлу, қимылы
тез,  сергек  Құдайбердіге  Абай  ақ  ұнтақ  және
тамызып  ішетін  қызғылт  дәрілер  беріп  жүріп,
«қалаға  барып  дәрігерге  қаратсам»  деген
ұсынысын  білдіреді.  «Қазір  қыс  іші  ғой,  жаз
шыға барамыз» деген  Құдайберді 1866 жылы
көкек  айында  37  жасқа  шығар  жасында
дүниеден өтеді. Шәкәрім әкесінен жеті жасында
айырылса, Төлебике отыз алты,  Ботантай отыз
үш  жасында  жесір  атанады.  Құдайбердінің
денесі Жидебайда жерленген.
Өлтірдің, онан таптың қандай пайда?
Өмір сүріп жүріп ем жазда сайда.
Жетімдік қандайлығын көзің көрді,
Кешегі тірі жүрген әкең қайда?
Менің де жетім қалды балаларым,
Олар да жылайды аңсап аналарын.
Өзің жетім, жетімді аясаңшы,
Жоқ екен басыңда ми-саналарың,-
әке  өліміне  езіліп  отырған  жеті  жасар  бала
ақынның өзі өлтіріп алған жауын құртына өлең
шығарған  кезі  де  осы  кез.  Қарайласар  туысы,
ақыл  берер  ағасы,  бауырына  алар  анасы
болғанымен,  жетімдіктің  дәмін  татқандай  әке
өлімі жас жүрекке қатты әсер еткендігі айқын.
Жеті жаста жетім боп
Түскендей болдым абаққа.
Ардақты кенже жетім деп
Әлпештеді мені көп,
Надандыққа болды сеп
Қақпай ешкім қабаққа,—
деп ақынның өзі кейіннен жырлағандай әкесінен
айырылған  Шәкәрімнің  бетінен  ешкім
қақпайды. «Мен пақыр өз әкем өлген соң ұлық
атамыз хажы марқұмның тәрбиесінде қалсам да,
бұрыннан  ауылымыз,  қыстауымыз  бөлек
болғанда  хажы  марқұм  мені  «жетім»  деп  аяп,
қысып  оқыта  алмай,  жетімді  сылтау  қылып,
ойыма  не  келсе,  соны  істеп  ғылымсыз  өстім.
Әйтсе  де  түркі  танып,  орысша  хат  танып
қалдым»,-дейді ақынның өзі.
Бірақ  Шәкәрімнің  тәрбиесін  Құдайбердінің
тапсырмасы бойынша, әрі талапты да дарынды
інісінің  болашақ  тағдыры  қатты  алаңдататын
Абай өз қолына алады. Заманымыздың заңғар
жазушысы  Мұхтар  Әуезовтің  «Абай  жолы»
2013 №3 (20)
ШӘКӘРІМТАНУ

58
эпопеясында Абай мен Құдайберді арасындағы
осы бір кездердегі сәттер,  төсек тартып ауырып
жатқан  Құдайбердінің  көңілін  сұрай  келген
Абайдың  ағасымен  қимастық  сезімімен
жолыққандығы  жан-жақты  суреттелген.
Құдайбердінің  артына  қалып  бара  жатқан
балаларына  өзінің  қамқор  болатындығын
білдірген  жайлар  бейнелеген.  М.О.Әуезов:
«Қарашоқыдағы қыстауға келген соң, Абай ең
әуелі  әкесіне  бармай,  Күнкенің  үйіне  кірді.
Мұнда  Абайдың  ең  жақын  көретін  туысқаны
Кұдайберді  көптен  бері  науқас  болатын.
Алдымен  соған  амандасып,  жайын  білмек»,  –
яки  болмаса:  «Құдайберді  өлерде  Абай  оған:
«Балаларыңды  әке  орнына  бағу  қарызым
болар»,-деп  «жетімдік  көрсетпеспін»  деп  ант
еткендей  болатын.  Айтқанындай,  Абай  содан
бері  Кұдайберді  балаларын  өзімен  туысқан
Оспаннан  да,  өз  балаларынан  да  қатты
еркелететін»-деп  жазады.  Жеті  жаста  жауын
құртына арнап жазған өлеңін естіп көз жастарын
тыя  алмай  жүріп  Шәкәрімнің  ақындық
қабілетіне әлі ерте емес пе деп күмәнмен қараған
Төлебикеге  Абайдың  «Шәкәрімге  өлең  жазба
демеңіз,  оны  тыймаңыз.  Жазсын,  өзім  қалай
жазуды  үйретемін»  деген  сөзінде  үлкен  мән
жатыр. Абай мен Шәкәрім арасындағы туыстық
қана емес, шығармашылық байланыстың, ұстаз
бен  шәкірт  арасындағы  ізгі  көпірдің  алғашқы
баспалдақтарының  алғаш  қалыптасуы  да  осы
кез.
Ақындық  жол  өз  алдына  Шәкәрімнің  сан
қырлылығын танытар өнер жолындағы алғашқы
ізденістер  де  бала  ке зден  бастау  алады.
Жетімдіктің  қамыты  емес,  өнерліліктің,
шеберліліктің  сауыттарымен  Шәкәрім  ертерек
қаруланады.
Он жасыма келген соң,
Домбыра, гармонь білген соң...
Шеберлікке де бет қойдым,
Сурет салып, түр ойдым,-
дейді  ақын  Шәкәрім.  Тоғыз  жасында  шешек
шығып  қатты  ауырған  Шәкәрім  оқуын
амалысыздан доғарады. Балалықтың балдаурен
күндерін ғылымды, білімді жан-жақты игеруге
арнамаса да есесіне қолөнердің қыр-сырларын
меңгеруге тырысады. Әкесінің тірі кезінде оның
қолдан  қиып  жасаған  арқар,  қасқыр,  түлкі,
үйрек,  қаршыға  сынды  аң-құстардың
суреттерімен  ермек  ететін,  анасының  қасында
отырғанда ойылған оюларға, тіккен кестелерге
қарап өзінше ою ойып, сурет салатын, үнемі не
әкесінің,  яки  болмасының  шешесінің  қасында
болып,  олар  болмаса  жалғыз  ойнайтын  бала
Шәкәрім өнердің салаларын игеруге тырысады.
«Бала  кезімде  қолым  тыныш  отырмайтын,  не
темірді  егеп,  не  ою  ойып,  не  ағаш  жонып,
бірдеме  жасап  отыратынмын»,-  дейді  екен
Шәкәрімнің өзі. Жастайынан бұзылған сағат, іс
машиналарын  бөлшектеп,  құрылысымен
танысып  қана  қоймай  оларды  жөндеумен
айналысатыны  және  бар  ақынның.  Сағат,  іс
машиналары, темір соғуға, түрлі істерге қажетті
саймандарын  Шәкәрім  өле-өлгенше  сақтаған
екен.  Ағаштан  жасаған  ожаулары,  соққан
пышақтары да молынан болыпты. Шәкәрімнің
алғаш кездік жасауға талпынған әрекеті туралы
Ахат  естелігінде  айтылады.  Әкесі  қайтыс
болғаннан кейінгі қыста ескі орақтың шыбығын
кесіп  қый  шоғына  қыздырып  кездік  соғып
жатқан Шәкәрімге Абай келеді. Соққан бірнеше
кездіктері  қыздырып  судырғанда  барлығының
жүзі жарылып кетіп қиналып жатқан Шәкәрімге
Абай: «Өзің ұстасың ғой. Кездіктеріңнің мүсіні
жақсы келген, бірақ суарғанда жүздерін жарып
алыпсың. Жеңешемнен неге сұрамадың, қалай
суыруды»,-деп тұрғанда Төлебике шешесі келіп
кіреді. «Абай амандасып болған соң, «Жеңеше,
Шәкәрімнің  ұста  болмақ  ойы  бар  екен,  бірақ
суарудың рет-жөнін білмейтін көрінеді. Суаруды
неге  үйретпейсің?»  -  деді.    Шешем  де
кездіктерімді    көріп:  «Кездіктеріңнің    жүздері
жарылып кетуі біріншіден, өте қыздырып алып
суарғасың,  екіншіден,  жұқа  жүз  жағынан
суарғансың  сондықтан  жарылған»,  -  деді.
«Пышақтың қалың сыртынан суарған жөн деп,
суаруға дайындап қойған  кездігімді қыздырып
«былай  суар»  деп,  көрсетіп,  сыртынан  суарып
еді  кездіктің  жүзі  жарылмай  шықты.  Сүйтіп,
пышақ  соғуды  да  үйрендім»,  -  деген  екен
Шәкәрім баласы Ахатқа.
Шәкәрімнің  қазақы  ғана  емес,  басқа  бір
елдердің  киімдеріне  де  ұқсатпай  өзгеше
талғаммен  өте  сәнді  киінетіндігі  де  көп
2013 №3 (20)
ШӘКӘРІМТАНУ

59
естеліктерде  айтылуда.  Бұл  да  оның  балаң
кезінен  қалыптасқан  өнерлілігінің  бір  ерекше
түрі. Даралық түрде өзі пішіп, тігіп киім киген
Шәкәрім ғана шығар. Оюдың бұрынғы қошқар
мүйіз нақышына, жастық тысының, түскиіздің
кестелеу оюының нәзік, ұсақ оюларына өзгеше
түр енгізген тағы да Шәкәрім.
Шәкәрімнің  домбыра  тартуға  деген
құмарлығын  байқаған  Абай  керей  руынан
шыққан Біткенбай деген атақты домбырашыны
күздің басында шақырып алып Шәкәрімге күй
үйретуді тапсырады. Ел жайлауға шығарға дейін
Біткенбай Шәкәрімге күй үйретеді. «Саймақтың
сары өзені», «Алшағырдың ашты күйі», «Асан
күйі», 
«Ала 
байрақ», 
«Кертолғау»,
«Азаматқожа»,  «Терісқақпай»,  «Ақсақ  құлан»,
«Ақпан күйі», «Аққу зары», «Бозінген», «Ақсақ
тоқты»,  «Боз  айғыр»,  «Қара  жорға»,  «Қорқыт
сарыны», «Қорамжан», «Жетім қыздың зары»,
«Әсірқалша»  сияқты  қазақ  күйлерін  о сы
Біткенбайдан үйренеді. Шәкәрім үнемі: «Менің
домбыра  ұстазым  –  Біткенбай,  оны  тауып
алдырып беруші – Абай», - деп отырады екен.
Шәкәрімнің  музыкаға  әуестігі,  құмарлығы
нағашылары  жағынан    келген  қасиет  деп  те
жатады.  Ақын  нағашылары  музыкаға  құмар,
скрипка тартуға шебер болады. Нағашыларына
жиі барып тұратын Шәкәрім он жеті жасынан
бастап скрипка  тартуды үйренеді.  Қыс кезінде
қаладағы  музыкант  орысқа  «скрипка  алғызып
бер» деп тапсырған өнершіл жас, көктем шыға
салысымен қалаға келіп, скрипкасын алып, сол
орыстан  скрипка тартуды  үйренеді.  Гармонды
ертерек үйренген ол кейінірек келе Орынбасар
Мырзатайұыл,  Өтегелді  Сеңгірбайұлы,  Сқақ
Ырсайұлы сияқты  ауылдас әнші,  домбырашы,
гармоншы, әрі әңгіме шеберлерін жинап алып,
барлығы қосылып музыкада ойнайтын болады.
Шәкәрім бала кезінен «Мың бір түн» сияқты
ескі қиссаларды жаттап  өсуімен қатар, құрбы-
құрдастарына өлең шығарып, жастардың басы
қосылған жиын-тойларына араласа жүре ер жете
келе аңшылыққа ауаны ауады. Әкесі Құдайберді
сияқты  қаршыға  ұстап,  құс  баптап,  аңшылық
жолына  түседі.  Шәкәрімнің  жақсы  мерген
болуына ағасы Абай себепкер болған екен. Абай
аулына  құс  атуға,  қонаққа  келіп  жатқан  аңшы
орыстан  Шәкәрім  мергендіктің  қыр-сырын
үйренеді.  «Саркөл»  атты  қамысты,  құсы  мол
көлдің  жағасында  бір  айдай  жатқанда  мерген
орыспен 
аңшылық 
туралы 
қаншама
әңгімелескені өз алдына, одан көз мергендіктен
қол  мергендіктің  артықшылықтарын  ұғынып,
көп  сығаламай  екі  жақтан  атуды  да  меңгеріп
алады. Жаз кезінде жайлауға шығып, қаршыға
салып, 
аң 
аулаған 
кездерінде 
о сы
үйренгендерінің көп пайдасын көреді.
Ақын  өзі  балалық  шағындағы  білуге  деген
құмарлығын  төмендегі  жолдар  арқылы  былай
деп береді:
Өзгеше болмақ сүйгенім
Осыған басты игенім.
Киімді бөтен кигенім,
Ұқсатпай орыс, қазаққа.
Телеграм жайын білуге
Оны да сынай жүруге,
Бір үйден тарттым бір үйге,
Шекті керіп қадаққа.
Он бесіме келгенде,
Қаршыға, бүркіт көргенде,
Құс салып жүрдім серуенде,
Еркіндеп шығып азатқа.
Абай  Шәкәрімнің  орыс  тілін  меңгеруіне  де
өз ықпалын тигізген. Оған орысша оқу деп кеңес
берген  де  ұстаз  ағасы  Абай.  Абайдың  ақыл-
кеңесімен  Шәкәрім  Нұрпейіс  деген  адамды
қолына ұстап, орысша үйреніп алады. Нұрпейіс:
«Шәкәрім менің шәкіртім еді. Менен асып кетті.
Ол  да  жақсы.  Абай  айтатын  еді,  «Шәкірті
ұстазынан  асса,  оған  ұстазы  қуануға  керек»,-
деп.  Мен  Шәкәрімді  көргенде  сол  себепті
қуанамын», - деп отырады екен Ахатқа.
Сегіз  қырлы  бір  сырлы  болып  өсіп  келе
жатқан  Шәкәрімнің  балалық,  жастық  шағы
текке  өтпегенін,  өнер-білім  жолына  алғашқы
баспалдақтарын  нық  басып,  елден  өзгеше
даралықпен  өзін-өзі  тәрбиелегенін  байқай
аламыз. Жоғарыда біз айтып өткен өнер жолы
тек негізгілері ғана болар.
Ойым бар өлең айтқандай,
Ғылымға таман қайтқандай.
Жыбырлатып тартқандай,
Қармақ салып шабаққа.
2013 №3 (20)
ШӘКӘРІМТАНУ

60
Өнердің сан қырларын меңгеруге талпынып
өскен  Шәкәрім  енді  ұстазы  Абай  айтқан  «сөз
патшасы, сөз сарасы - өлеңді» де назарынан бір
сәт  қалдырмаған.  Ғылым  жолы  да  ақыл-ой
толысқан  жас  жігіттің  алға  ұстар  басты
темірқазығы  еді.  Шәкәрім  жасы  жиырмадан
асқанда  ғылымның  с ара  жолына  түседі.
«Алғызып  кітап  шеттен  де»  дегеніндей  жан-
жақты  білім  меңгеруге  қарманады.  Білмегенін
білуге,  оқыған  дүниесін  көңіліне  тоқуға
тырысады. Ақынның ғылым жолына бет бұруы
тек өзім білсем деген бас пайданың қамы емес,
ел-жұрт  болашағын  ойлаған  арлы  ақ  жүректі
азаматтың алдыға қояр басты мақсаты еді.
Білімге салып тілекті,
Сыбанып едім білекті,
Ағартуға жүректі,
Аршымақ болып қоқымын.
Шәкәрім  өмірінің  ұстанымы  болар  ақ
жүректілік  пен  арлылық,  таза  ақыл  жолы,  «ар
ғылымының» рухани негіздеріне, ғылым-білімге
құштарлығы  да  оянар  уақыт  та  міне  о сы
кезеңнен бастау алғаны сөзсіз.
Шәкәрім 
Құдайбердіұлының
шығармашылығының 
ең 
алғашқы
кезеңдеріндегі мұраларының ішіндегі тақырып
ерекшелігімен  де,  көркемдік  қуатымен  де
айрықшаланып  тұратыны  екі  өлеңі:  бірі    -
«Жастық  туралы»,  екіншісі  «Кәрілік  туралы»
атты  өлеңдер.  1988  жылы  «Жазушы»
баспасынан  М.Жармұхамедов,  С.Дәуітов,
(А.Құдайбердиев)  құрастыруларымен,  қазақ
әдебиетінің  қаншама  білгір  ғалымдарының
редакция  алқасы  ретінде  шыққан  алғашқы
шығармалар жинағы ақынның «Жастық туралы»
және «Кәрілік туралы» өлеңдерімен басталады.
Гауһардай көзі,
Бұлбұлдай сөзі,
Жаннан асқан бір пері.
Жүзі бар айдай,
Мінезі майдай,
Өзгеден артық сол жері.
Дариядай ақыл мол еді,
Жан ғашығым сол еді,-
деп басталатын «Жастық туралы» атты өлеңі аты
айтып  тұрғандай  жас  жігіттің  алаулаған  сезім
күйіне  арналған.  Өлеңде  бозбаланың  жас
сұлудың мінсіз бейнесіне сырттай қызығуы ғана
емес,  ынтыға  жақсы  көруі,  онымен  асық
болғандығы да  терең бейнеленген.  Ұжмақтың
қорындай, тал бойының кірі де, міні де жоқ сұлу
қыз кімнің болса да арманы емес пе?!
Жаудырап көзі,
Тамшылап сөзі,
Жібектей шашын тараса,
Қалмайды халің,
Шығады жаның,
Қиғаштап көзбен қараса.
Бұл дүниеде қыз қызық,
Бозбалада ой бұзық.
Өлеңді оқып шыққанда ұстазы Абайдың жас
кезінде шығарған өлеңдерімен бір ұқсастығы да,
өзіндік  ерекшелігі  де  айқын  байқалады.  Абай
«Сап, сап, көңілім, сап, көңілім» деп сабырлыққа
шақырса,  көріктіні  көріп  алып,  тектіні  таңдап
алып, қыз іздесең қалың бер деп тоқтамдылыққа
шақырс а,  жас  Шәкәрім  кейіпкері  сезім
жетегімен  жарды іздеп,  жанын  пида етіп,  жол
қашықтығына қарамай, қараған жанға көрінбей,
«ауылды  барлап,  айналаны  шарлап  алып»
ұршықтай  шыр  айналып,  еппенен  басып,  боз
үйге  кіреді  де,  ғашығын  құшағына  алады,
мауқын  бас ады,  құмарына  қанады.  Тек
бозбаланың ыстық сезіміне бөгет болар бір-ақ
дүние  бар:  ол  –  таңның  атуы  ғана.  Ақынның
«жатайын десең таң қиын, тастайын десең жар
қиын» деуінің себебі де осында.
Есіңді алып,
Иіскелеп сүйіп,
Оған да көңілің басылмай.
Тілекті алып,
Тоятың қанып,
Құйылып түскен лашындай,
Арманың бітіп жымыңдап,
Төсінде жатсаң тынымдап.
Таза  табиғи  жаратылыстағы  шындықты
аңғарт атын, 
ғылыми 
тілмен 
айтс ақ

жүктеу/скачать 2,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: