Конференциясының ЕҢбектері
жүктеу/скачать 5,18 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ СӘНДІК –ҚОЛДАНБАЛЫ ӚНЕРІ АРҚЫЛЫ СТУДЕНТТЕРДІҢ КӚРКЕМ МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ Ысқақ Ә.И.
- О ПАРАЛЛЕЛЯХ И ВЗАИМОДЕЙСТВИИ В ХУДОЖЕСТВЕННОЙ КУЛЬТУРЕ ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ И СИБИРИ ДОИНДУСТРИАЛЬНОГО ПЕРИОДА Ярков А.П.
Тағам қабылдау тәртібі Ac қабылдау кезінде кҥн тҽртібін сақтамау (дҽл уақыт, тамақтың тҥрі жҽне ҿзіндік мҿлшері) ас қорыту мҥшелерінің жҧмыс істеу қабілетіне, тамақ заттарды қорытуа керісінше ҽрекет етеді. Ac қабылдауды бір уақытта орындау кезінде ҥйреншікті ҽдет қалыптасып, асқазан сҧйығының бҿлінуіне ҽсер етеді. Ac қорыту тамақ қабылдаудағы ара мезгілін қатаң сақтау кезіндегі болғаны дҧрыс. Ең тиімдісі болып бір тҽулік ішінде тҿрт рет ас қабылдау болады. Тамақ қабылдауда оның маңыздылығы жҽне мҿлшері былай болып былай болып бҿліну керек: - 25-30%, екінші-15, тҥскі тамақ - 40-45 % жҽне -20 %. Бірінші таңертеңгілік тамақ негізінен таңертеңгілік гимнастикадан кейін болуы керек, екінші - 3-4 сағаттан кейін, тҥскі тамақ - 3-4 сағаттан кейін екінші таңертеңгілік тамақтан кейін, кешкі тамақта - 5-6 сағаттан кейін (тҥскі тамақтан кейін) бірақта ҧйқыға кетер алдында 1,5-2 сағат бҧрын болуы керек. Бірінші таңертеңгілік тамақтың негізі кҿміртегі болуы керек. Екінші таңертеңгілік тамақ жеңіл болады жҧмыртқа, сҥт қҧрамды тағам болуы керек. Тамақ қабылдау саны тҥскі тамаққа бҿлінеді. Бҧл жерде қиын қорытылатын тамақтар қабылданады: майлар, жеміс-жидектер. Ҿте жоғары тҽбеттілік кезінде суық тамақтарды қабылдамауға болады. Тҥскі тамақты майлы тамақтармен бастамау керек, ҿйткені майлы тамақ асқарынның сҿл бҿлінуіне кедергі болады. Тҥскі ас кезінде минералды суларды, таза суларды ішуге болады. Боржами суын ішуге болмайды, ҿйткені бҧл су қышқылды су нҽтижесінде белгілі, соның арқасында тҧз қышқылы жоғалады, тҽбет нашарлап, ас қорыту кемиді. Бҧл суды ас қабылдау алдында 1-1,5 сағат бҧрын ішу керек. Бірінші тамақты міндетті тҥрде (сҧйық тамақ) ішу керек. Бҧндай тамақ ет жҽне жеміс-жидек қҧрамында маңызды заттарды қҧрайды, ас қорыту бездерін тітіркендіреді. Кешкі ас қабылдау қиын қорытылатын тағамдардан тҧрмауы керек (шошқа майы, қойдың майлы еті, кҿп шамадағы жемістер жҽне ноқат) Ет жҥйке жҥйесін қоздырады, сондықтан жатар алдында оны кҿп қабылдауға болмайды (ҽсіресе ет сорпасын) кешкі аста сҥт тағамдарын, балық, тауық еттерін жҽне ақ нанды қабылдау ҿте пайдалы. Егер тамақ қабылдау бір тҽулікте ҥш рет болса, онда таңертеңгілік тамаққа 30% пайыздық бір тҽуліктік маңыздылық болуы керек, тҥскі тамаққа - 45-50%, кешкі тамаққа - 20-25% пайыз керек. Тамақ қабылдау аралығы - 5-6 сағат. Тамақ қабылдау жҥйесі қоршаған сыртқы ортаға дененің бейімделуіне, бҥкіл дененің мҥшелердің қызмет істеу жҽне ҽртҥрлі ауру жҧғуына шыдамдылықты болуына ҽсер етеді. Дҧрыс жҥйелікпен тамақ қабылдаған кезде ауыр атлеттердің бҥлшықеттерінің кҥшін жҽне
408 шыдамдылығын ҿсіруге ықпал етеді. Тамақ қабылдау қҧрамына аралас тағамдар кіруі керек, сонымен қатар малдың жҽне ҿсімдік тағамдары кіруі керек, бірақ та мал етінің белоктарына ерекше кҿңғіл бҿлу керек.
1.
Синяков А.Ф. Самоконтроль атлетов. Москва 1987г. 2.
Аманбаев Р.Р. Общие основы теорий и методики спорта. Алматы. 2003г. 3.
Васильева О.С. Оздоровительного возможности физической культуры. Ростов на Дону 2001г.
ҼОЖ 378.147:82
КӚРКЕМ МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ Ысқақ Ә.И. М.Ҽуезов атындағы ОҚМУ, Шымкент, Қазақстан
In article opportunities of art culture in formation of students by means national and arts and crafts are analyzed.
«Жоғары білім сапасы ең жоғары Халықаралық талаптарға жауап беруге тиіс. Елдегі Жоғары оқу орындары ҽлемнің жетекші университеттерінің рейтингіне енуге ҧмтылулары керек» - деді.
Президент Н.Ҽ.Назарбаев Қазақстан халқына «Жаңа онжылдық - жаңа экономикалық ҿрлеу - Қазақстанның жаңа мҥмкіндіктері» атты жолдауында: Бҥгінде мамандарды кҽсіби даярлауды сапалы жетілдіру мҽселелері ҽлемдік жҽне отандық ғылымда жаңалық емес. Осындай мҽселелерге кҿне ғасырлардағы ҧлы ойшылдар мен философтар: Сократ, Платон, Кант жҽне т.б. ҥлкен мҽн берген. Сонымен қатар, осы мҽселелер тҿңірегінде ҽлеуметтанушылар мен саясаттанушылар - М.Вебер, Э.Деминг, И.Джуран, К.Исикова, В.Лапидуса, Г.Тагути, Ф.Тейлор, А.Файол, А.Фейгенбаум жҽне т.б. сын пікірлер айтты. Бҥгінгі таңдағы жаңа технологиялық кезең ҽлеуметтік, экологиялық, экономикалық, психологиялық, эстетикалық жҽне т.б. факторлар мен салдарларды ескере отырып іс-ҽрекеттердің нҽтижеге жетудегі жаңа тҽсілдерін қалыптастыруды кҿздейді. Елбасымыз Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына арналған жолдауында біздің бҥгінгі «Қазақ халқының кҿп ғасырлық дҽстҥрлерін, тілі мен мҽдениетін сақтаймыз жҽне дамыта тҥсеміз» деген ой-тҧжырымдары да келешек ҧрпақты рухани-мҽдени мҧралар негізінде тҽрбиелеу қажеттігін айғақтайды. Мәдени мұра – бҧл, «рухани, мҽдени, экономикалық жҽне ҽлеуметтік капиталдың баға жетпес қҧндылығы. Осы мҧра қазіргі ғылым, білім, мҽдениет. Табиғи байлықтармен қатар бҧл ҧлттың ҿзін-ҿзі қастерлеуі мен ҽлемдік қауымдастықты тануы». Жаңа ғасырда кҿптеген мҽдениет танушыларды толғандырған, тарихи - мҽдени процестегі қисынды моделдердің, мҽдени ошақтар туралы келелі небір мҽселелер қамтылды. «Жаңа ғылымның негізі – ҧлт жанының табиғаты» - деп Д.Вико айтқандай, бҥгінгі қазақ ҧлтының қайта ҿрлеуі мен дамуындағы кері тартпашыл жҽне ілгерілемешіл кҥштердің арасындағы ең маңызды зерттеу нысанасы осы. Ҧлттық ҿнердің қҧндылықтары қоғамда кҿтерілмесе, артпаса, осы ҥдерістердің артуына себепкер екені белгілі. Мҽдениет арқылы халықтың мыңдаған жылдар бойындағы шығармашылығы, мен адамгершілік нысандары жинақталды. Қазіргі уақытта кҽсіби даярлау оқу ҥдерісінде студенттер сҽндік-қолданбалы ҿнердің мҽні мен ерекшелігін оқып ҥйренеді. Ҿнердің бҧл тҥрі ҿзінің кҿркемдік ойымен жҽне образдылығымен адамдардың қажетіне жарап отыр. Бҧл, ҽрине Қазақстан Республикасының білім беру аясындағы Мемлекеттің саяси принциптеріне сҽйкес жҥргізілуде. Сондай-ақ, осы мҽселелер Қазақстан
409 Республикасының «Білім туралы» заңдары мен Мемлекеттің жалпыға міндетті жоғарғы кҽсіби білім беру стандартына негізделген. Онда жоғары білім беру, базалық жҽне кҽсіби білім беру мҽселелері қарастырылған. Біздің зерттеу жҧмысымыз халықтың сҽндік-қолданбалы ҿнері арқылы студенттердің мҽдениетін қалыптастыру болатындықтан, біз бҧдан былай зерттеу жҧмысымыздың бағытына қарай мҽдениетті тҥсінудің философиялық жҽне интегративтік тҽсіліне сҥйендік. «Мҽдениет - бҧл ҧлттың жанының, ақыл- ойының жҽне байлығының кҿрінісі... Тек қана мҽдениеттің, дҽстҥрдің арқасында ҧлт белгілі болады» - дейді елбасымыз Н.Ҽ. Назарбаев. Жоғарыда айтылғандарды басшылыққа ала отырып, біз зерттеуіміздің мақсаты мен міндетіне байланысты тағы да мҽдениет пен адам дамуының ҿзара байланысына назар аударуды жҿн кҿрдік. Адам субьекті бола отырып, ҿз іс-ҽрекетінің негізгі нҽтижесі болып табылады. Іс- ҽрекеттің ҽртҥрлі тҥрлері адамның ҿмір сҥруінің сыртқы жағдайларына ғана емес, ҿзіндік дамуының, жетілуінің қажеттілігіне жауап беретін мҿлшерде ғана болатын болса, онда мҽдениет дамудың факторы бола алады. Энциклопедиялық сҿздікте «Мҽдениет» термині (лат.Cultura- ҿңдеу, тҽрбиелеу, білім, даму, қадірлеу) кең мағынада да, тар мағынада да қарастырылады. Кең мағынада –адамның ҿмір сҥруін ҧйымдастыруы жҽне іс-ҽрекетінің тҥрлері мен формасында, олардың ҿзара қарым- қатынасында, сондай-ақ олар жасаған материалдық жҽне рухани қҧндылықтарында кҿрінетін қоғам дамуының белгілі бір тарихи деңгейі, адамның шығармашылық мҥмкіндігі мен қабілеті. Аталған термин осы анықтамалық еңбекте басқа кең мағыналы мазмҧнда тҧжырымдалады, яғни: белгілі бір тарихи дҽуірді, нақты қоғамды, ҧлттар мен ҧлыстарды, сондай-ақ іс-ҽрекеттің немесе ҿмірдің ҿзгеше шеңберін сипатау ҥшін қажет. Тар мағынада мҽдениет деп, адамдардың іс- ҽрекетінің нҽтижелерін (таным нҽтижелерін, ҿнер туындыларын, адамгершілік ережелері жҽне т.б.), сондай-ақ адамдардың іс-ҽрекетке жҧмсайтын кҥші мен қабілетін қамтитын рухани ҿмір шеңберін айтады. С.И.Ожеговтың тҥсіндірме сҿздігінде мҽдениет термині тҥсінігінің бірнеше нҧсқасы берілген, соның ішінен біздің зерттеуіміздің мазмҧнына сҽйкес келетін анықтамалар: 1) адамдардың ҿндірістік, қоғамдық жҽне рухани жетістіктерінің жиынтығы; 2) мҽдениеттілігі (оған сҽйкес мҽдениеттіліктің биік деңгейде болуы). Мҽдениет мағынасын тҥсінуге қиын соғатын, материалдық жҽне рухани ҽлемдегі нҽрсе тҥріндегі адам табиғатының, ҿзін-ҿзі кҿрсетуі, ҿздігінен ашылуы депте қарастырады. Бірқатар ҽдебиеттер мен ғылыми зерттеулерде «мҽдениет» ҧғымына жасаған талдау, оның мазмҧндық сипаттамалары мен анықтамалары туралы пікірлердің кҿпқырлығын кҿрсетеді. К.В.Чинковерованың сҿзімен айтқанда: «адамзат мҽдениетті ҿзінің балалық шақ дҽуірінде дҥниеге ҽкеліп, тарихтың ҧзақ жолында мҽдениетке тҥрлі анықтамалар береді (қазір олар бес жҥзге жуық)» . Мҽдениет кҿптеген тҥсініктермен арақатынаста: табиғат, адам жҽне қоғам, белгі - коммуникативті жҥйелер жҽне іс-ҽрекеттер. Бҥгінгі таңда ҽлеуметтік-философиялық ҧстанымдар білім саласында мҽдениетті оқып ҥйренуге бірнеше жҥйелі тҽсілдер қалыптасты. Солардың арасында мына ҧстанымдарға аса назар аударамыз: философиялық, антропологиялық жҽне ҽлеуметтік. Философиялық бағыттағы мҽдениетке берілген тҥсініктемелер баршылық. Мысалы Н.С.Злобин мҽдениетті - бҧл «ҽлеуметті мҽнді шығармашыл іс-ҽрекет оның нҽтижелі кҿрінісімен диалектикалық байланыстағы (заттандырылған ережелерде, қҧндылықтарда, дҽстҥрлерде, белгі жҽне символдық жҥйелерде жҽне т.б.) жҽне шығармашылықтық болған нҽтижелерін адамдардың игеруін (заттардың даралануын) болжайтын оның процессуальдылығы» деп қабылдаса, А.Кузьмин мҽдениетті: «адамның ҿзіндік ҿмір сҥруінің іс-ҽрекет мазмҧны, оның тҥрлі ережелері мен ҽдістерінің жҥзеге асуы ретінде анықтайды жҽне ҿзінің анықтамасын егер адам осы ҿмірлік ережелерді жҥзеге асырмаса, онда мҧндай ҿмір сҥру іс-ҽрекеті адамның хайуаннан жаралғанын еске тҥсіретін ҽлпетке ие болады» - деп тҥсіндіреді. Ол ҿзінің кҿзқарасын дҽлелдегенде ҧлы ойшыл Абайдың: «егер адам білімге ҧмтылмайтын болса, онда оның хайуаннан айырмашылығы жоқ... егер бір адам басқаға жамандық істеуге ҧмтылатын болса, онда ол ҿзінің адамдық мҽнін жоғалтып, аңға айналады... Адам болып туылу аз-адам болу керек! Жҽне мҽдениет, оны қабылдау адамның қалыптасуының бірден-бір кҿрсеткіші болып табылады..» деген сҿздерін тірек етеді. Мҽдениетті оқып ҥйренудің философиялық бағыты «адамзат тҧрмысының іргелі негізінен халықтың ҿзіндік санасының тҥкпіріне» ҧмтылатынын болжайды. Бҧл бағыт мҽдениетті кең
410 ашып кҿрсетеді. Мҽдениеттің философиялық ҧғымының мҽні жалпылама байланыстар мен заңдылықтар тҧрғысынан қарағанда, оның мҽнін тҧтас тҥрде ашуға тҥрліше ҽрекет етуінде. Мҽдениетіміз ҥздіксіз дамып, ҿркендей отырып, эволюция мен прогрестің жалпы заңдарына сҿзсіз бағынады. Ҿзін-ҿзі қорғай алмайтын мҽдениет ҿз атамекенінен ығыстырылып, ассимилацияға ҧшырап, тіпті тҥгелімен жойылып кетуі мҥмкін. Дегенмен, ҿнертану тҧрғысынан алғанда, мҽдени ҿмірдің қай саласында болмасын, ҿрлеу немесе дағдарыс сҽндік қолданбалы ҿнерін зерттеуде оны қоршаған ортаның сол кездегі саяси- ҽлеуметтік, писхологиялық ерекшеліктеріне назар аударуды талап етеді: - біріншіден, еліміздегі кҿркем мҽдениеттің қалыптасуын дара феномен ретінде саралап тану қажеттілігі; - екіншіден ҿнер шығармаларын ғылыми - ҿнертану тҧрғысынан талдау керектілігі; - ҥшіншіден осы мҽселені жалпы еліміздің мҽдени тарихының маңызды, сабақ болар бҿлігі ретінде тану қажет. Ата-бабадан жалғасып келген мҽдениет жаңа мҽдениетті қалыптастыруға ықпал етіп, дамытып келеді, яғни, адам ҿмірімен бірге дамып, қалыптасып келеді. Заман ілгерілеген сайын, техника дамыған сайын, ғылым мен білім кҥшейген сайын, ҧрпақтардың ойлау санасы жоғарлаған сайын, ойға-ой қосылып, кҥшке кҥш қосылып ҿрлеген сайын, ҿнердің тҥрлері кҥтпеген жерден жетіліп, ҿз нҽтижесін беріп отырады. Тҿл мҧрамыздың ғажап та бай сырларына ҥңіліп, меңгеріп, оларды рухани қажетімізге айналдыра білу –мҧрагерлік парызымыз. Халқымыздың сҽндік қолданбалы бҧйымдарының сан- салалы нақыштарының қалай аталатын, қандай мағына беретіні, қай салада қолданылатыны, ҿрбу, даму тегі, тағы с.с. тҥбегейлі зерттеуді қажет етеді. Қазақ халқының сҽндік қолданбалы ҿнерінің кҿп ғасырлық тарихы бар. «Сҽндік- қолданбалы ҿнер» деген ҧғым ХХ ғасырдың екінші жартысындағы алпысыншы жылдардың ортасында пайда болды. Сан ғасырдың сарабынан ҿтіп, біздерге қаймағы бҧзылмай жеткен халқымыздың сҽндік қолданбалы ҿнері, кҿптеген салаға бҿлінеді. Бҧл салалардағы ҿнер туындыларын зерттей келе, оның тҥрі жағынан да, мҽн-мазмҧны жағынан да аса бай, ҿте кҥрделі жҽне қиын да қызық екеніне кҿз жеткізуге болады. Халқымыздың сҽндік қолданбалы ҿнері - қайнар бҧлақ, сарқылмас қазына, бай мҧра. Халық қолҿнерінің бай мҧралары бҥгінгі кҥннің алтын қорына айналып отыр. Халықтың мҽдени дҽрежесі ҿскен сайын ҧлттық қолҿнердің озық ҥлгілері ҽлемдік мҽдениеттен де ҿз орнын тапқан. Небір сҽндік бҧйымдар, тҧрмысқа қажет тҥрлі дҥниелер адамдардың тіршілік керегіне жарап қана қоймай, ҿздерінің ҽдемі ҿрнектерімен, сан қырлы, терең сырлы бояу, бедерлерімен талай ҧрпақты таң қалдырып, тҽрбиелік, танымдық қызметін ҿтеп келеді. «Сҽндік-қолданбалы ҿнер», «қолҿнерінің» ҿңделіп жетілген формасы іспеттес, екеуін бір- бірінен бҿлектеп қарауға болмайды, керісінше олар бірін-бірі мазмҧндық тҧрғыда толықтыра тҥседі. Бҧны «қолҿнер», «сҽндік-қолданбалы ҿнер» ҧғымдарына берілген анықтама-тҥсініктер дҽлелдейді. Қас шеберлердің қолынан шыққан тҧрмыста тҧтынатын ҽр тҥрлі мҥліктер мен сҽндік ҽшекей бҧйымдар шынай ҿнер туындысына айналған. «Рухтың айнадағы кҿрінісі ретінде қабылдайтын, қазіргі заманғы суретші, белгілі бір жҥйедегі қалыпқа, бірыңғай рыцарлық адалдықпен қарай алмайды»- делініп, тҧжырымдалған пікір біздің ҿнерімізге де қатысты. Тҥр мен пішін, жанр мен стилдік мазмҧны ҿзгерген. Синтез бір стильден бір стилге еркін араласқан, бағыттарды ажыратудың ҿзі қиын. Қазіргі уақытта кез-келген шығарма - тауар. Сондықтан, бейнелеу ҿнерінде «Гобелендік кескіндемелік» сипат кҥшейіп, сҽндік қолданбалы сипатқа кҿшкен. Яғни алдын-ала экстерьерді жҽне интерьерді ҽсемдеу ҥшін қажеттіліктен туындап отыр. Мҥсіндік композициялар таза сҽндік қызметке кҿшкен. Сҽндік қолданбалы ҿнерде бҧған қарама-қарсы кескіндемелік сипатпен ҧштасқан. Ең негізгі процесс барлық жанрда сҽндік қолданбалы ҿнерге деген ҧмтылыс кҥшейген, мҥмкіндіктер кҿбейген. Символдармен, метафрамен, этнографиялық мотивтермен аса байыған. Ҿнер мен білім егіз, ол ҧлт тағдырының кҿрсеткіші. Болашақ ҧрпаққа қалдырған мҽдени мҧра ҥлгілерінің мақсаты, ҧлттық айшықтарды ерекше сақтап, дамытып, оны қорғауды талап етеді. Қорыта келе айтарымыз студенттердің мҽдениетінің ерекшеліктерін ҧйымдастыруда - кҿркемдік конструкциялық, ақпараттық, технологиялық ҿңдеу, кҽсіпкерлік, экологиялық,
411 экономикалық жҽне шығармашылық жҧмыстар ҧйымдастырылады. Осыған орай қазақ халқының сҽндік қолданбалы ҿнерінің мҥмкіндіктері тҿмендегідей айқындалады: - сҽндік-қолҿнер бҧйымдарын жасау ҥшін жоспарлау мен ҧйымдастыру қажетті қҧрал- саймандар мен жабдықтарды дҧрыс таңдау; жҧмыс орнын ҧйымдастыру; қауіпсіз еңбек етуді қамтамасыз ету; бҧйым сапасын бақылау; шығармашылық жҧмыстарын басшылыққа алу, ҥйрету; студенттердің ҧйымдастыру мҽдениетін арттыру. - болашақ дайындалатын бҧйымның эскизін жасау; бҧйымның қолданылуына материалының, тҥсі мен фактурасы, формасының сай келуін ескеру; бҧйымның композициялық шешімін табуға ҥйрету; студенттердің кҿркемдік мҽдениеттілігін арттыру. - бҧйымның қолданылуына сҽйкес, болашақ бҧйымның сызбасын сызу; кҿркемдеу жҧмыстарына ҥйрету; студенттердің графикалық мҽдениетін арттыру. - сҽндік-қолҿнер бҧйымдарының шығу тарихы, композициялық шешімі, ою-ҿрнектері, сҽндік-қолҿнер тҥрлері жҿнінде жалпы мҽліметтерді беру; ҽрі жинақтап, зерттеуге бағыттау арқылы студенттердің ақпараттық мҽдениетін арттыру. - заман талабына сай тҧтынушылардың сҽндік-қолданбалы ҿнер бҧйымдарына қажеттілігін анықтауға жҽне олардың сҧранысын қадағалауға ҥйрету; халықтың сҧранысын қанағаттандыру мақсатында ҧсыныс жасау; ҿздері шығарған қолҿнер бҧйымын жобалауға ҥйрету. - сҽндік қолданбалы ҿнер бҧйымдарын ҽзірлеуге кететін материалдар мен уақыт, жҧмыс кҥшінің шығыны, бҧйымның сатылу бағасы мен ҿзіндік қҧны жҽне т.с.с. білімі мен іскерлікті игеру. Ҿнер ҿміршеңділігімен уақыт ҿткен сайын кҿкейтестілігі ашыла тҥседі. Ҿйткені ол кезінде ҿзекті ҿнер болмағанымен, уақыт сарабынан, замана бойындағы ҽр тҥрлі ҽлеуметтік топтардың ой елегінен ҿтіп ҿзінің ҿміршеңдігін дҽлелдейді. Студенттерді сҽндік-қолданбалы ҿнер бҧйымдарын жасауға ҥйрету жҽне ол жҿнінде терең мҽліметтер беру нҽтижесінде, оларды ҿзіндік шығармашылық еңбек етуге тҽрбиелейміз. Яғни, мҽдениет дамыған жерде ҧлгтық қҧндылықтар да қалыптасады жҽне студенттердің мҽдени талғамы да ҿседі.
1.
2.
Лосев А. Философия, Мифология. Культура. М. 1991. 3.
Қазақстан сҽндік ҿнері. ХХ ғасыр.-Алматы. 2002. 4.
Мҧханов С. Халық қазынасы. А., 1974. 5.
Мусаева Н.Р. Философия. Шымкент. 2006
УДК 52.114 О ПАРАЛЛЕЛЯХ И ВЗАИМОДЕЙСТВИИ В ХУДОЖЕСТВЕННОЙ КУЛЬТУРЕ ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ И СИБИРИ ДОИНДУСТРИАЛЬНОГО ПЕРИОДА Ярков А.П. Тюменский государственный университет, Тюмен, Россия В поисках основы для выстраивания диалога между народами на современном этапе немаловажное значение имеет «культурно-историческая база», объединяющая различные цивилизационные системы (какими, без сомнения, являются восточная и западная цивилизация), «полями» пересечения которых являются Центральная Азия и Западная Сибирь. Но прежде, чем перейти к вопросу о некоторых вопросах взаимодействия и взаимообогащения в истории художественной культуры Западной Сибири и Центральной Азии, необходимо определиться в дефиниции «Центральная Азия». Очевидно, что сюда входят не только территории бывших республик советской Средней Азии и Казахстан, но и связанные между собой исторически, этнически, культурно (особенно в течение обозначенного периода) регионы: Восточный Иран, Монголия, Афганистан, Пакистан, Северная Индия, западные районы Китая, Бурятия и Тува. Как пространственная единица по своим характеристикам «Центральная Азия» соответствует тому, что понимается в науке как: «территория, представляющая собой общность с географической
412 точки зрения или такая территориальная общность, где есть преемственность и чье население разделяет определенные общие ценности и стремится сохранить, развить свою самобытность в целях стимулирования культурного, экономического и социального прогресса» 1 .
Центральной Азии и Западной Сибири. Ведь это и сходный природно-климатический фон для переплетающихся номадического и оседло-земледельческого комплексов и, одновременно, это узел межцивилизационных противоречий, место встреч и взаимодействий различных рас, языков, этносов, религий. К тому же это «традиционалистская» зона культуры, где новации проходили сложный путь приспособления и даже системной трансформации. Безусловно, это происходило не всегда и не повсеместно. Так, приоритет в транспортировке мировых религий принадлежит Средней Азии, через которую устремились в глубь континента миссионеры, завоеватели, идеи. Сплав своеобразной культуры кочевников (легко и естественно перемещавшихся по горам и степям Азии) и многовековых традиций оседло- земледельческих племен, приводил к взаимному обогащению, в т.ч. к появлению новых тем и образов в культуре, в т.ч. художественной (искусстве), начиная с VI–ХIII вв. Конечно, уже в тот период оседло-земледельческая культура по своим ценностно- смысловым характеристикам существенно отличалась от окружающей кочевой культуры, что естественно отразилось в характере и образах декоративно-прикладного искусства. В тоже время кочевая культура не могла существовать отдельно от оседлой (а без комплексного скотоводческо- земледельческого хозяйства не могла существовать в то время и государственность). Этот «пограничный» фактор способствовал формированию «ресурсного» фонда, из которого черпались кочевой и оседлой культурой новые идеи, образы, техники и технологии декоративно- прикладного и изобразительного искусства. Городские жители имели развитые традиции художественного ремесла, обогащенные заимствованными (благодаря проходившему через Алтай, степи Монголии и Казахстана (включая Семиречье-Джетысу), Восточный Туркестан, Притяньшанье, Фергану, Великий Шелковый путь и, соответственно, потоку товаров) элементами декора, приемами обработки и материалами. Так, например, керамика номадов украшается богатым орнаментом растительного характера, а позднее она вообще вытесняется металлической посудой, которую в большом количестве стали изготавливать на продажу местные мастера. Зороастризм, буддизм, христианство и даже иудаизм оставили определенный след в развитии декоративно-прикладного и изобразительного искусства, сохранявшего (особенно среди номадов) элементы языческого мировоззрения и соответствующих художественных образов. С широким распространением в этом регионе культа огня и солнца, например, связаны ритуальные предметы, в частности жертвенный комплекс из долины Кырчын, богато украшенный скульптурными фигурами лежащего длиннорогого быка-зебу, идущих барсов и т.п. Архаичное образное начало прослеживается в декоративно-прикладном искусстве весь доиндустриальный период развития культуры Центральной Азии и Западной Сибири. Буддийское искусство развивалось здесь под влиянием традиций, принесенных с Дальнего Востока и Индии. Характерным примером, например, являются многометровые фигуры Будды с городища Невакет или из Бамиана. В последующем буддийское искусство стало локализоваться только в Монголии, Туве и Бурятии, отдельной «строчкой-пунктиром» проходя в культуре периода позднего средневековья по Центральному Казахстану (район современного Каркаралинска) и Восточного Туркестана. Христианское искусство средневековья представлено небольшим числом сохранившихся предметов этого культа. Например, исследователи полагают, что два серебряных блюда, относящиеся к IХ–Х вв.: Григоровское (найденное на Урале) и Аниковское, сделаны семиреченскими мастерами. На Григоровском изображены сцены с Девой Марией и 12 апостолами, распятие Христа и его воскрешение. Сюжеты Аниковского блюда можно трактовать как иллюстрации к книге Иисуса Навина. Возможно, оно было отлито по слепку с блюда VIII в. Там, предполагается, изображены осада Иерихона и блудница Раав в своем окне, пробитом в городской стене, а также вынос Ковчега Завета в сопровождении семи жрецов и взятие какого-то ханаанского города. Эти примеры, очевидно, свидетельствуют о более сложных путях взаимообогащения культур Евразии, чем прямое заимствование образов. Об искусстве мастеров предарабского периода говорят и находки в Ферганской долине – на Акбуринском городище, в Хожамбаг-Тепе, Билавур-Тепе и др., где найдены фрагменты стенных росписей; часть курильницы в храме огнепоклонников с изображением изящных коней.
413 Иногда в захоронения клали глиняные и бронзовые сосуды, туалетные коробочки, зеркала и украшения. Очевидно, что наличие большого количества разнообразных по характеру изображения и семантике орнамента, технике изготовления предметов декоративно-прикладного искусства свидетельствует о самобытной и достаточно технически сложной культуре древних насельников региона. Художественное творчество двух рассматриваемых регионов периода распространения здесь ислама развивалось в русле культур оседлых земледельцев и скотоводов, ведущих кочевой или полукочевой образ жизни. С периода средневековья многие районы Центральной Азия и Западной Сибири входят в орбиту воздействия т.н. Мусульманского Ренессанса, что связано с синтезом культур многих этносов, объединенных политической и религиозной системой халифата, арабской культурой и языком – транспортером культур разных цивилизаций. Благодаря этому в районах распространения ислама, включая Западную Сибирь, сформировалась и существовала особая культурная среда. Но при всей значимости феноменов творчества ряда выдающихся деятелей науки, литературы, живших в этом регионе, весь возможный творческий потенциал не мог быть реализован в силу ряда факторов, и, прежде всего потому, что ислам не способствовал развитию антропоцентристских ценностей. Расширение воздействия исламской культуры и усиление ортодоксальных позиций в искусстве (хотя сам Коран не содержит запрета на изображение) приводит к окончательному вытеснению изобразительности. Поэтому в декоративном искусстве особое место занимают изготовленные в домашних условиях тканые изделия, предметы убранства жилища, сочетающие эстетический идеал и функциональность, обусловленные образом жизни населения. В период
существования государств Саманидов, Караханидов, Шейбанидов художественное творчество населения региона проявляется в монументально-декоративном искусстве, связанном с возведением культовых сооружений ислама – мечетей, минаретов, мавзолеев, различных мемориальных сооружений, обычно украшенных богатым декором с превалирующим геометрическим и растительным мотивами. О достижениях мастеров прикладного искусства средневековья можно судить не только по археологическим находкам. В первой четверти XIII в. под ударами татаро-монгольских войск многие города Центральной Азии были разрушены, другие быстро пришли в упадок и поэтому основным населением края стали номады. Возвращение к натуральному хозяйству, разрушение традиционных торгово-экономических, социально-политических и культурных связей (существовавших со времен появления Великого Шелкового пути), серьезно влияли на сужение кругозора жителей региона в то время. Для этого периода характерна и трансформация образов искусства – под воздействием религиозно-аскетического исламского мировоззрения. Определенное возрождение изобразительных традиций в немногочисленных поселениях относится к XV–XVII вв., когда в условиях преобладания в регионе кочевого скотоводства и кочевого быта, и при господстве мусульманской религии (адепты которой запрещали изображать человека) исключительное положение занимали книга и книжная миниатюра. Хотя и в ограниченной форме, но книги – аккумуляторы духовных ценностей, входили в жизнь людей, знаменуя появление новой по типологии формы диалога культур – книжной. Известно, что центрами каллиграфии и изготовления книжной миниатюры были Герат, Самарканд, Тебриз, Агра, Бухара, Мешхед, продукция которых пришла к потребителям и в других регионах континента. Многогранным было прикладное искусство горожан, поддерживающееся средневековой организацией ремесла, подчиненной религиозно-этическим нормам правового устава (рисоля). При этом автор-творец, создатель «городских» произведений декоративно-прикладного искусства, как и в кочевом мире, оставался анонимным. В структуре средневекового центрально-азиатского города существовали жилищно- производственные кварталы – махалла ремесленников, специализировавшихся по изделиям из различного материала: металлообработчиков (темирчи), тюбетеечников, вышивальщиков и др. Народные ювелиры – зергеры сохраняли древнюю технику штамповки, аппликации, чернения, гравировки, инкрустации, зерни, филиграни и др. Особо славились изготовленные в различных регионах Кыргызстана серебряные браслеты, кольца, серьги, накосные и головные украшения, выходившие и на международный рынок. Используемые в различных произведениях декоративно-прикладного искусства кочевников орнаментальные (например, у тюрков: кочкор- и теке-мюйюз, кыял, куш-канат, карга тырмак) и композиционно-цветовые мотивы имели как различные региональные особенности, так
414 и немало общих черт с символикой узоров изделий других народов Евразии. Так и в период средневековья традиционным символом, например, являлось изображение Мирового древа (первообраз организации пространства), воспроизводившееся в различных предметах прикладного искусства. К числу наиболее значительных предметов декоративно-прикладного искусства номадов относятся ковроделие, где, в соответствие с цветовым мировосприятием, доминируют черный, зеленый и синий цвета. Ковроделие традиционно было распространено в кочевой среде, но по косвенным данным можно судить, что значительную часть вывозимых из Центральной Азии в Сибирь товаров составляли не только тканые ковры, но и окрашенные войлочные изделия. В свою очередь, созданные городскими ткачами (сартами) и купленные кочевниками региона ткани постепенно вытесняют домашние изделия. Конечно, отдельные предметы: сумки и мешочки для хранения мелких предметов, посуда, одежда, постельные принадлежности, конская сбруя, женские украшения, охотничье снаряжение, различные предметы убранства юрты, циновки из тонкого тростника-чия еще долго изготовлялись в домашних условиях. Материалы и форма этих предметов, составляющих единое целое с юртой кочевника, обусловлены их назначением, целесообразностью и местом в интерьере. Природным чувством ритма, богатством фантазии отличаются циновки из чия, переплетенные цветными шерстяными и хлопчатобумажными нитками. Изделия прикладного характера мастера традиционно выполняли не только из кости, кожи, шерсти, войлока, но и из металла, дерева, обожженной глины. Они изготавливали красивые и удобные сосуды, различные футляры с тиснением, узорные блюда, чаши, мебель, дверные полотнища. Создавались и другие существенные детали интерьера и экстерьера, в т.ч. детали для культовых сооружений и жилых домов. Особую роль в распространении идей ислама и соответствующего типа культуры в Западной Сибири сыграли предприимчивые уроженцы Центральной Азии, которых местные жители относительно поздно стали называть «бухарлык» или «сарты». В число бухарцев включались разновременные группы узбеков, уйгуров и таджиков, реже – казахов и каракалпаков из Бухары, Самарканда, Ташкента, Ургенча, Хивы, Коканда и т.д., отличавшиеся от местного населения не столько языком, особым антропологическим типом, сколько ментальностью – как способом мышления, образом мыслей и коллективными представлениями данной группы людей. Правители различных государств привлекали бухарцев для контактов с Сибирью и Китаем, с которыми в силу разных причин не было дружбы и торговли. Так, например, специальной грамотой Москва предоставила бухарцам определенные льготы: желающим поселиться на постоянное жительство на присоединенных к России сибирских землях выделялись земельные угодья, частично или полностью они освобождались от пошлин на товар, ясака, воинской службы и т.д. В Тобольск, а затем и в Тару, Тюмень, Томск, Петропавловск из Средней Азии торговые караваны стали приходить регулярно, а бухарцы – оседать. Товары они везли добротные: искусно сделанную разноцветную хлопчатобумажную, шелковую и атласную ткань (китаек, зендень, киндях), дорогую китайскую и индийскую посуду. А Кульджа и Кашгар, напротив, стали крупнейшими зонами влияния идей, товаров, традиций, техник и технологий, принесенных из Европы, Средней Азии, Сибири купцами-бухарцами, оседавших там в особых слободках. Сформировавшийся в течение многих столетий пестрый этнический состав населения Центрально-азиатского и Западно-Сибирского регионов: узбеки, таджики, казахи, киргизы, кипчаки, сибирские татары, бухарцы, уйгуры, арабы, персы, алтайцы, хакасы, и др., существенно повлиял на функционирование различных направлений декоративно-прикладного искусства, обогащение техник и технологий. При анализе различных явлений культуры, в т.ч. художественной, можно также говорить и об определенном изоморфизме (единообразии), отраженных в этих явлениях ценностей, смыслов, нравственных идеалов. Но, отражая процесс усвоения одним народом ряда форм, черт культуры другого народа, искусство каждого народа в тоже время сохраняло традиционные признаки отдельности.
|