Конференциясының ЕҢбектері

376 

Зерттеуімізге  байланысты  медициналық,  педагогикалық,  психологиялық  ҽдебиеттерді 

саралап  зерделеу  негізінде  тҥйіндегеніміз,  оқушыларға  салауатты  ҿмір  салтын  қалыптастыратын 

білім мен тҽрбие беруде жеке адамның салауаттылық туралы ойлау қабілетін жетілдіру, қоршаған 

орта жҽне оның денсаулыққа ҽсері туралы оң кҿзқарасын дамытудың қажеттігі. Бҥгінгі кҥн талабы 

ҽрбір оқушының негізгі ғылым салаларынан білімді болуымен қоса, ізденімпаздығы, пікір алмасу, 

ой бҿлісу қабілеті жоғарғы деңгейге кҿтіріліп, ҿзінің жеке бас сапасын, сауаттылығын кҥнбе - кҥн 

жетілдіріп отыру мҥмкіндіктерінің артуы. 

Химия пҽнінің басқа медицинамен  пҽндермен байланысы арқылы салауатты ҿмір салтын 

қалыптастыруға  арналған  зерттеу  ҽлі  кҥнге дейін болмай  отыр.  Бҧл  біздің  зерттеуімізге  бірнеше 

талап қоюға душар етеді. Алдымен химия пҽнінің мазмҧнына байланысты салауаттылық жайында 

білім  беруге  негіз  бола  алатын  материалды  іріктесек,  екіншіден,  осы  материалды  басқа 

биологиялық  пҽндердің  қай  тарауымен,  тақырыбымен,  ҧғымымен  жҽне  сарамандық 

жҧмыстарымен  кіріктіру  мҥмкіндігінің  бар  екендігін  анықтаудың  керектігі.  Ҥшіншіден,  осы 

мазмҧнды  оқушыларға  меңгертуде  қолданылатын  жҧмыс  тҥрлері  мен  ҽдіс-  тҽсілдерді  анықтау. 

Тҿртінші,  осы  материалға  байланысты  сыныптан  тыс  ҧйымдастырылатын  жҧмыстардың  тҥрлері  

мен олардың тҥрлерін саралау. 

Оқушыларды  салауатты  ҿмір  салтын  қалыптастыратын  білім  мен  тҽрбие  беруде  жоғары 

деңгейіне  қол  жеткізуде,  білім  беруді  дамытуда  айқындалған  жалпы  ҽлемдік  тенденцияларға 

сҥйенуді кҿздейді. 

Зерттеуіміздің  мақсаты  оқушыларға  химияны  пҽнаралық  байланыста  оқыту  арқылы 

салауатты  ҿмір  салтын  қалыптастыру  болғандықтан,  жаратылыстану  пҽндерінің  мазмҧнындағы 

салауатты  ҿмір  салтын  қалыптастыратын  білім  беру  жайы  сараланып,  олардың  бір-  бірімен 

байланысы айқындалды. 

Жаратылыстану  пҽндерін  оқыту  процесінде  салауаттылықтанымды  қалыптастыру  ҥшін  

тҿмендегідей  бағыттарды  анықтауға  болады: 

Бірінші бағыт –  адам ағзасында жҥретін биохимиялық ҥрдістердің қоршаған  тірі  жҽне  

ҿлі  табиғатпен  ҿзара  ҽсерін  ашып  кҿрсету. 

Екінші    бағыт  –  жаратылыстану    ғылымдарының    зерттеу    объектілері,    олардың  

салауаттылық  аспектілері  арқылы  ҽлеуметтік  ҧғымдарды  қалыптастыру. 

Ҥшінші    бағыт  -    жаратылыстану  пҽндеріндегі  салауаттылық    ҧғымдарын    ҽлеуметтік  

ҧғымдармен ҧштастыру. 

Тӛртінші    бағыт  -    алдыңғы    ҥшеуінің    негізінде    химия  пҽнін  кіріктіре  отырып  оқыту 

арқылы  салауатты ҿмір салтын қалыптастыру. 

―Салауатты    ҿмір    сҥру‖,    ―салауатты    ҿмір    салтын    қалыптастыру‖,   

―салауаттылықтаным‖    ҧғымдарын    қалыптастыру    барысында,    барлық    жаратылыстану  

ғылымдары        ―денсаулық    сақтаудың‖  теориялық  негіздеріне  сҥйенеді.  Салауаттылық    нысаны  

біріншіден  –  дені    сау    адам,    екіншіден  –  оны    қоршағандардың    барлығы    жҽне    денсаулыққа  

ҽрекет  етуші  факторлар,  ҥшіншіден -  аурудың  пайда  болу  себептері,  ағзаның  дені  сау  кҥйіне  

оралу    тетігі,    қорғануға    бейімделу    тетіктері,    тҿртіншіден  -    сақтандыру    жҽне    сауықтыру  

шаралары. 

Сондықтан салауаттану, экология, биология жҽне химия пҽндерінің бағдарламаларындағы 

білім  мазмҧнына  сҽйкес  берілетін  материалдарды  оқытуда  салауатты  ҿмір  салтын 

қалыптастырудың жолдарын кҿрсету барысында мынадай  міндеттер  туындайды: 

- оқушыларға салауаттылық теориясын меңгерту; 

- оқушыларға  салауатты  ҿмір  салтын жҥзеге асыру  ҽдістерін  ҥйрету; 

-  ҿз    денсаулығына    қоғамдық  игілік,    қоғамның    рухани    қҧндылығы    ретінде 

жауапкершілікпен  қарауға  тҽрбиелеу; 

- оқушыларды  негізгі  гигиеналық  дағдыларға  тҿселдіру; 

- осы  заманғы  ауру  тҥрлерімен  жҽне олардың  алдын  алу  шараларымен таныстыру. 

Салауаттылық  туралы    білім        беруде    пҽнаралық    байланысты    жҥзеге    асырудың  

тиімділігі  тҿмендегі  критерийлермен  анықталады: 

а)  Ҽртҥрлі  пҽндер  бойынша берілетін  тҥсінік, заң  жҽне    теориялардың    бір  жҥйелілігі; 

б)    Пҽннен  аралық мазмҧндағы ҧғымдарды  ҽрбір пҽнді  оқу  кезінде  пайдалана  білуді 

жҥзеге  асырудың  жолдары, ҽдістемелік  ерекшеліктері. 

Жаратылыстану  пҽндерінің  байланысы  арқылы  салауатты  ҿмір  салтын  қалыптастыруды 

ҧйымдастыру,  жеке  пҽндер  мазмҧнының,  мҽтінінің  бір-  бірімен  ҿзара  кірігуін  қамтамасыз 

ететіндей жҥйелілікте беріледі. 

377 

Салауатты    ҿмір  салты    ҧғымының  кҿлемі  мен    оларды    зерттейтін    ғылымдардағы  

маңызын  тҿмендегі    сызбанҧсқадан    кҿруге  болады  (1  –  сызбанҧсқа  ).  Химиялық    заттарды,  

олардан  тҥзілетін  табиғи жҽне  жасанды  денелерді  жаратылыстану  ғылымы  зерттейді.  Химия  

солардың  бірі  ретінде   заттардың  бір – біріне  айналу  ҿзгерістерін  қарастырады,  ҿзінің  зерттеу  

объектісі  ретінде  биология  мен салауаттануды байланыстырады. 

Осы  кҿрсетілген  сызбанҧсқада  жаратылыстану  пҽндерінің  арасындағы  пҽнаралық 

байланыстың басты мақсатының бірі ҽр бір пҽнде жеке қаралатын тақырыптың ғылыми мазмҧны 

мен салауатты ҿмір сҥру туралы материалдың мазмҧнын кіріктіре отырып қарау. 

Пәнаралық байланыс арқылы салауатты ӛмір салтын қалыптастыруға бағытталған 

білім беру мынадай қызмет атқарады: 

- әдістемелік қызмет- салауатты ӛмір сҥру туралы материалдарды меңгеру ҥшін әдіс- 

тәсілдерді  іздестіруге,  тақырыптың  салауатты  ӛмір  салтын  қалыптастырудағы  маңызын 

ашуға кӛмектеседі. 

-  таным  қызметі  -  оқушылардың  салауатты  ӛмір  салты  мен  адам  денсаулығы 

арасындағы байланыс жайында ғылыми кӛзқарасын қалыптастыру. 

-  білім  беру  қызметі  -  пҽнаралық  байланыс  арқылы  салауатты  ҿмір  салтын  қалыптастыру 

барысында оқушылардың ой- санасын, іскерлік дағдыларын дамыту. 

 

1 сызбанҧсқа – Салауатты ҿмір салты туралы ҧғымдардың пҽнаралық байланыс   арқылы 

қалыптасуы 

 

 

 

 

 

378 

Сол    ҥшін    химия    пҽнінің  мемлекеттік  жалпыға  міндетті  стандарты  талаптарына  сҽйкес 

базалық  білім  мазмҧнының  (міндеттi  деңгейіне  сҽйкес)    оқу  процесінде  оқып  ҥйренуге  жҽне 

меңгеруге  қажет  білімдерінің  жҥйеленген  кҿлеміне  сҽйкес,  химияны  оқытуда  салауатты  ҿмір 

салтын қалыптастыру жолдары айқындалды. 

Химияның  экология  пҽнімен  пҽнаралық  байланысы:  химиялық    заттардың    атмосфераға, 

табиғи су  кҿздеріне  ҽсері,  ауыл шарушылығында  қолданылатын минералды  тыңайтқыштардың  

жҽне  химия  ҿнеркҽсіп  орындарының  мҧржаларынан  шығатын  ҽр  тҥрлі  улы  газдардың  жер  

бетіне    қайта    атмосфералық    жауын  –  шашындармен    жаууы.    Қоршаған    ортаның  ластануына  

ҽсер ететін жҽне адам  денсаулығына  зиян келтіретінін  қарастыру. 

Химияның  биология  пҽнімен  пҽнаралық  байланысы:  адам    ағзасында    кездесетін  

химиялық    заттардың    денсаулыққа  ҽсері,    химиялық    элементтер    мен    химиялық    заттардың  

жетіспеуінен  туындайтын ҽр  тҥрлі  аурулар, олардың  алдын  алу шаралары, адам  денсаулығы  

ҥшін    маңызды    химиялық    заттардың    мҿлшерінің    ағзада    ҿз    нормасында    болуы.    Дҧрыс  

тамақтанудың  денсаулық сақтауда алатын орны. 

Химияның  салауаттану  пҽнімен  пҽнаралық  байланысы:  денсаулықты    сақтаудың    негізгі  

критерийлерінің  бірі, салауатты  ҿмір  салтын  қалыптастыруда  маскҥнемдік,  шылым  шегу  жҽне  

есірткілік    заттарды    қолдану    сияқты    зиянды    ҽдеттерден    сақ  болуға  тҽрбиелеу.    Алкоголь,  

никотин,    наркотик  –  химиялық    улы  заттар    екеніне    химия    ғылымы    тҧрғысынан    кҿздерін  

жеткізетін ғылыми ҧғым беру. 

Салауатты  ҿмір  сҥруге  бағыттайтын  мҽселелерге  химия  сабақтарында  психологиялық  

зерттеулерді  қолдану  да  жатады,  себебі  бҧл  зерттеулердің  адам  денсаулығы  ҥшін маңызының  

зор  екені  дҽлелденді. 

Химиядан    пҽнаралық    байланыста    салауатты    ҿмір    салтын    қалыптастыра    білім    беру  

ҥшін  материалдарды  сҧрыптағанда, қоршаған ортада  болып  жатқан  ҽр  тҥрлі қҧбылыстардың  

адам  денсаулығы  ҥшін  маңызын  тҥсіндіруден  бастаса,  оқушылардың  ҿз денсаулығына деген  

танымдық  кҿзқарасы  жетіліп,  ҽр  бір  тҧлғада  жоғары  салауаттылық  сана  – сезім,  ҽрбір  іс - 

ҽрекеттерінде  ойлылық,  жауапкершілік  сезімдері  қалыптасады. 

Ҧғымдар    жҥйесі  мазмҧнын    тереңдету  химияны    оқыту    ҥрдісінде    салауаттылық  

мазмҧндағы    танымдық    есептерді    шешу    кҿмегімен      жҥзеге    асырылды.  Мҧндай    есептердің  

мазмҧнын    талдау    барысында    оқушылардың    теориялық    білімдері    тағы    да  бір    нақтыланып,  

дҥниетанымы  кеңейіп, деректі  материалдарды меңгеру деңгейі жоғарылайды. 

Салауаттылық    туралы    ҧғым  берудің    негізгі    формасың  бірі        сыныптан    тыс    жҽне  

мектептен  тыс жҧмыс тҥрлері.  Мҧндай  жҧмыстарға жеке  оқушылардың  ҿздігінен  жҥргізетін  

жҧмыстары:  ҽр  тҥрлі  тақырыптарға  баяндама  жасау;  ҧйірмелер  жҥргізу;  іскерлік  ойындар;  

кҿрнекі    кҿрсетілетін    тҽжірибелерді    ҽзірлеу;    олимпиада;    викторина;    ғылыми  –  практикалық  

конференциялар  ҿткізу  жатады.  Бҧған  қоса  19-  қараша  бҥкіл  дҥние  жҥзілік  шылым  шегуге  

жҽне  1 – желтоқсан  ЖИТС –ке  қарсы  кҥрес  кҥндерін  атап  ҿтуге  байланысты  жҥргізілетін  іс – 

шараларды  айтуға  болады. 

Химия пҽнін оқытуда пҽнаралық байланыстың атқаратын қызметтерін анықтап, пҽнаралық 

мазмҧны бар сабақтарда салауатты ҿмір салтын қалыптастырудың ҽдістемесін ҧсынып отырмыз (2 

сызбанҧсқа). 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

379 

2 сызбанҧсқа - Химияны оқытуда салауатты ҿмір салтын қалыптастыру ҽдістемесінің моделі 

 

 

Салауаттылық  бағыттағы  пҽнаралық  байланысы  бар  сабақтарды  ҿткізу  барысында 

тҿмендегідей  талаптарды ескеру қажет: 

- салауаттылық туралы мҽселенің негізгі сабақтың мазмҧнымен  тығыз  байланыстылығы; 

-  хабарлама  ҧзақтығының  оқушылардың  жас  ерекшеліктері  мен  білім  деңгейлеріне 

сҽйкестігі; 

- салауаттылық  туралы  деректің  тартымды  жҽне  қызықты  болуы. 

Биологиядан  ―Тамақтану  гигиенасы‖,  ―Зат  жҽне  энергия  алмасуға  жалпы  сипаттама‖, 

салауаттанудан  ―Кҥн  тҽртібі‖  тақырыптарын  ҿткен  кезде  адамның  денсаулығы  кҿбінесе  оның 

немен  жҽне  қалай  тамақтануына  байланыстылығы  айтылады.  Адамның  ішкі  ортасының  тепе  – 

теңдігін  сақтау  ҥшін  дҧрыс  тамақтану  барысында  тағам  ретінде  қолданылатын  ҿнімдердің  сан 

алуан болу керек екеніне оқушының назары аударылады. Бірақ бҧл тепе – теңдік тек қана дҧрыс 

тамақтануға  байланысты  болмайды.  Себебі  ағзаға  тҥскен  аз  мҿлшердегі  алкоголь,  никотин, 

есірткінің  ҽсеріненде  бҧзылатыны  жҽне  бҧл  заттардың  адам  ағзасын  зақымдауынан  туындайтын 

науқастар туралы айтылады. Экологиядан ―Атмосфераны ластайтын зиянды заттар‖ тақырыбында 

темекі тҥтінінің ауаны улаумен бірге, ауаның тазалығын реттейтін активті жеңіл иондарды, озон 

иондарын жоятыны яғни бҧл экологиялық апат екені айтылады. Бҧл пҽндерден алған ҧғымдардың 

қалыптасуын  ҽрі  қарай  дамытып,  химиядан  ―Кҿміртегі  топшасы‖,  ―Пуринді  жҽне  пиримидинді 

негіздері‖,  ―Азотты  органикалық  қосылыстар‖  тақырыптарын  ҿткен  кезде,  темекі  қҧрамында 

болатын улы заттардың ағзаға зиянды ҽсерін оның химиялық қасиетімен байланыстыра кҿрсетіп, 

қайткенде  оқушыларда  темекіге  деген  жіркенішті  кҿзқарас  қалыптастыру  қажет.  Осыған 

байланысты  мысал  ретінде  пҽнаралық  мазмҧны  бар    сабақта  оқушыларда  салауатты  ҿмір  салты 

туралы білімдің қалыптасуын қарастырайық. Сабақтың тақырыбы: ―Темекінің адам денсаулығына 

ҽсері‖ 

380 

Темекі – наркотикалық зат. Неге? Себебі ғалымдар темекі тҥтінін жетілдірілген химиялық 

ҽдіс – газды хромотография арқылы зерттегенде, оның қҧрамында кҿміртек оксидтері, алкан жҽне 

алкендер,  азот  оксидтері,  ауыр  металдар  бар  екенін  анықтаған.  Темекінің  басқа  жанғыш 

отындардан ерекшелігі – қҧрамында никотин, оның туындылары, басқада алколоидті улы  заттар 

болады. 

Темекі  тҥтінінің  қҧрамындағы  кҿміртек  (ІІ)  оксидінің  рҿлі  қандай?  СО  –  кҿміртек  (ІІ) 

оксидінің  химиялық қасиетіне  тоқталып, ―иіс‖ газының жалпы  улылығы  9,2  пайыз  болса,  темекі 

тҥтініндегі  концентрациясы  35,4  г/л  екені  айтылады.  Жас  балалар  темекі  тҥтінін  ішке  тарту 

барысында ауа жетпей басы  айналып, талып қалуы мҥмкін. Мҧның себебі, қандың қҧрамындағы 

қызыл  қан  тҥйіршегі  –  гемоглобин  ҿзіне  ҿкпеден  оттегін  тіркеп,  бҥкіл  ағзаға  жеткізеді.  Ал    СО 

газы  осы  гемоглобин  ҽкеле  жатқан  оттегін  ҿзіне  тартып  алып,  ағза  оттегі  аштығына  ҧшырайды. 

Қандағы  оттегін  тасымалдайтын  зат  гемоглобин  қҧрамындағы  темір  екенін,  темір  тіркеп  ҽкеле 

жатқан оттегін СО газы ҿзіне тартып алатынын мына реакция теңдеуі арқылы кҿрсетуге болады. 

FeO + CO    

        Fe + CO

2

 

Cебебі,  СО  кҥшті  тотықсыздандырғыш,  сол  ҥшін  темекі  шегетін  адам  осы  реакция 

нҽтижесінде ҿте ҽлсіз болады, ауа жетпеуден ҿліп кетуі де мҥмкін. 

Темекі  тҥтіні  не  ҥшін  улы?  Бҧл  темекінің  жану  ерекшелігінде.  Темекінің  жану 

температурасы тҿмен, 700 – 800

0

  С  –  ға  тең,  сондықтан  темекі  толық  жанып  ҥлгере  алмайды  да, 

жанумен  бірге  булану,  қҧрғақ  айдалу  ҥрдістері  жҥріп,  нҽтижеде  кҥйе,  кҿміртек  оксидтері, 

альдегидтер,  эфирлер  тҥзіледі.  Бҧлар  тҥтіннің  улылығын  асқындырады.  Ал  пиролиз  ҥрдісінің 

нҽтижесінде басқа отындар жанғанда тҥзілмейтін никотин, алколоидті заттар сияқты улы ҿнімдер 

бҿлінеді.  Қҧрамында  осындай  токсинді  заттардың  кҿп  болуы  темекінің  адам  ҿміріне  деген  аса 

қауіпті  зат  екенін  аша  тҥседі.  Сҥзгілі  темекінің  сҥзгісі  темекінің  улылығын  азайтпайды,  қандай 

темекі болсын тҥріне, жасалу формасына байланыссыз улы болады. 

Темекі  тҥтінінің  улы  екенін  қалай  дҽлелдейміз?  Оқушылар  темекі  тҥтінінің  улы  екенін 

кҿрсететін  ―Темекі  тҥтінінің  жҽндектерге  ҽсері‖  тақырыбында  зертханалық  жҧмыс  орындайды. 

Бҧл  жҧмыстың  мақсаты  –  жҽндіктердің  мысалында  шылым  шегудің  адам  денсаулығына  зиянын 

кҿрсету. 

 

Әдебиеттер 

1

 

Апталық жоспар //Химия мектепте. – Алматы. –2006, №1, 76 б. 

2

 

Салауаттылыққа баулу //Химия мектепте.-Алматы.–2006, №3,11-13бб. 

3

 

Химия  сабақтарында  психологиялық  зерттеулерді  қолдану  //Химия  Қазақстан  мектебінде.  – 

Алматы. – 2006, №5, 7-11 бб. 

4

 

Химиялық эксперимент жҽне салауаттылық //Химия Қазақсан мектебінде. – Алматы. – 2006, №4, 

48-49 бб. 

5

 

Салауатты ҿмір сҥру мҽдениетін қалыптастыру //Химия мектепте. – Алматы. – 2006.№4 (автор. 

бірлес. Ж.Ҽ.Шоқыбев), 5-8 бб. 

6

 

Химиядан білім беруде салауаттылыққа баулу мҽселелері //Материалы ―Пятого Международного 

Беремжановского сьезда по химии и химической технологии‖, посвященного 95 – летию со дня 

рождения Б.А.Беремжанова. – КазНУ им. Аль – Фараби. – Вестник КазНУ. – Алматы. 2007, №1. 

491-495 бб. 

7

 

Салауаттылыққа баулу мҽселелері //Білім. – Алматы. – 2007, №3 

8

 

Салауатты  ҿмір  сҥру  –  жаратылыстану  ғылымдары  байланысынан  туындайтын  негізгі  ҧғым 

//Химия мектепте. – Алматы. – 2007, №3, 11-16 бб. 

9

 

Ауыл  мектебінде  білім  беру  сапасын  арттырудың  тиімді  жолдары  //Халықаралық  ғылыми  – 

тҽжірибелік конференция материалдары. – Абай атындағы ҚазҦПУ. – Алматы. 2007, 310-313 бб. 

10

 

Химия  сабақтарында  салауатты  ҿмір  салтын  қалыптастыру  ҽдістемесі.  Ҽдістемелік  қҧрал.  – 

Алматы. –2007, 71 б. 

11

 

Факультативтік сабақтарда химияны оқытуда салауатты ҿмір салтын қалыптастыру. Ҽдістемелік 

қҧрал. – Алматы. – 2007, 39 б. 

12

 

Тағамдар  химиясы  жҽне  денсаулық  //Химия  мектепте.  –  Алматы.  –2008,  №2  (автор.  бірлес.  10 

сынып оқушысы Бердібаева М.) 

13

 

Жалпы  білім  беретін  орта  мектептің  оқу  ҥрдісінде  алдыңғы  технологияларды  қолдануды 

жетілдіру  //Халықаралық  ғылыми  –  тҽжірибелік  конференция  материалдары.  –  Абай  атындағы 

ҚазҦПУ. – Алматы. – 2008, 131-134 бб. 

14

 

Химияны  оқытуда  пҽнаралық  байланыс  негізінде  салауатты  ҿмір  салтын  қалыптастыру  //  Ҧлт 

тағылымы. – Алматы. – 2008, №2. 

381 

 

УДК 37.03.2 

 

БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ДАМЫТА ОҚЫТУ ТЕХНОЛОГИЯСЫН ПАЙДАЛАНУДА 

ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК ҚҦРАЛДАРДЫ ИНТЕГРАЦИЯЛАУ 

 

Шакенова Ш.С. 

№64 Ж.Аймауытов атындағы мектеп-гимназиясы, Шымкент, Қазақстан 

 

Резюме 

В  статье  раскрываются  особенности  использования  технологий  развивающего  обучения  в 

начальных  классах  общеобразовательной  школы.  Определаются  возможности  интеграции  технологий  и 

методических инструментариев развивающего обучения в начальном образовании. 

 

Summary 

Pecularities  of  using  developing  technologies  of  education in  primary  school  are  confidered  in  the  given 

arcticle.  Possibilities  of  integration  technologies  and  methodical  meuns  of  developing  education  are  also 

determined. 

 

Заманауи білім жҥйесінің қҧрылымы мен қызметінде қоғамдық тенденцияларды кҿрсететін 

маңызды  ҽлеуметтік-педагогикалық  феномен  ретінде  білім  ізгілігінің  мазмҧны  мен  маңызын 

анықтауға  байланысты  қаралған  педагогикалық  технологиялар  ҿз  тиімділігін  дҽлелдеуде.  Оқу-

тҽрбие ҥдерісінде жаңа педагогикалық технологияларды ендірудің алғашқы шарты: мҧғалімдердің 

иннновациялық іс-ҽрекетін қалыптастыру болып табылады. Жаңа педагогикалық технологияларды 

меңгерген  ҽрбір  мҧғалім  ҿз  сабағын  нҽтижелі  даму  жағынан  кҿре  алады.  Мҧғалім  алғаш  жаңа 

педагогикалық  технологияларды:  оқып  ҥйренеді,  екіншіден,  меңгереді,  үшіншіден,  жаңа 

педагогикалық  технологияларды  тҽжірибеде  қолданады,  төртіншіден,  оны  дамытып,  нҽтижесін 

тексереді. 

Жаңа  педагогикалық  технологиялар  педагогика  ғылымының  жаңа  саласы.  Инновациялық 

ҥрдістің  негізі  –  жаңалықтарды  қалыптастыру,  қолдану,  жҥзеге  асырудың  тҧтастық  қызметі. 

Инновация білім деңгейінің кҿтерілуіне жағдай жасайды. Инновацияны «жаңалық», «жаңа ҽдіс», 

«ҿзгеріс»,  «ҽдістеме»,  «жаңашылдық»,  ал  инновациялық  ҥрдісті  «жаңа  ҽдістеме  қҧралы»  деп 

атауға болады. 

Дамыта  оқытуды ҧйымдастыру, балаға ақыл-ой ҽрекетін меңгеруге жағдай жасау. Дамыта 

оқыту  мҧғалім  мен  оқушы  арасындағы  ерекше  қарым-қатынас.  Мҧғалім  бҧл  жағдайда  дайын 

білімді  тҥсіндіріп  қоюшы,  бағалаушы  емес,  танымдық  іс-ҽрекетті  ҧйымдастыратын  ҧжымдық 

істердің  ҧйытқысы.  Тек  осындай  оқыту  ғана  баланың  интеллектісінің  кҿзін  ашып, 

шығармашылығын дамытады. 

Дамытушы  технология  идеяларының  қатарына  сондай-ақ  оқу  қызметінің  ҽрқилы 

жағдайларында  оқушылардың  қажет  болғанды  ҿзінше  танып,  содан  ҿздігінен  жауап  ҽрекет 

орындауға (рефлексия) ынталандыру идеясы да кіреді. 

Дамыта  оқыту  технологиясының  негізі  И.Г.Песталоцци,  А.Дистерверг,  К.Д.Ушинский, 

ғылыми  тҧрғыдан  Л.С.Выготский  еңбектерінде  бастау  алып,  Л.В.Занков,  Д.Б.Эльконин, 

В.В.Давыдов, Н.А.Менчинская жҽне т.б. еңбектерінде бҧл теориялар  онан ҽрі дамыды. 

Дамыта  оқыту  –  баланың  даму  заңдылықтарына  негізделетін  оның  барлық  сапа 

жиынтығын дамытуға бағытталған, жаңа белсенді іс-ҽрекеттік оқытудың тҽсілі. 

•  ХХ  ғасырдың  30  жылдары  Л.С.Выготский  дамудан  оза  жҥретін  жҽне  негізгі  мақсаты 

баланы дамытуға бағдарланған оқыту туралы ойды ҧсынды. Оған сҽйкес білімдер оқытудың соңғы 

мақсаты емес, тек ғана оқушыларды дамытудың қҧралы болып табылады. 

•  Л.С.Выготскийдің  ойы  бойынша  дамыту  мен  оқытудың  арақатынас  мҽселесі 

психологиялық  іс-ҽрекет  теориясы  (А.Н.Леонтьев,  П.Я.Гальперин  жҽне  т.б.)  аясында  дамыды.  

Баланы ҽр тҥрлі адамдық іс-ҽрекеттердің субъектісі ретінде қалыптастыру алға қойылды[1]. 

•  Д.Б.Эльконин  мен  В.В.  Давыдов  балалардың  интеллектуалдық  қабілеттерін  дамытуға 

бағытталған  технологияларды  тҽжірибелік  мектептерде  сынықтан  ҿткізді.  «Дамыта  оқыту» 

ҧғымын алғаш рет В.В. Давыдов педагогика ғылымына енгізді [2]. 

• 1950-1960 жж.Л.В.Занков бастауыш сынып оқушыларына интенсивті жан-жақты дамыту 

жҥйесі жасалды. 

382 

Дамыта  оқыту  идеясын  1959-1960  жылдары  академик  Л.В.  Занковтың  басшылығымен 

жасалып,  бҧл  жҥйе  дҽстҥрлі  оқытудан  тҿмендегі  ерекшеліктерімен,  ҿзгешіліктерімен 

айқындалады. 

- оқу мазмҧнындағы ҿзгешеліктер; 

- мақсаттағы айырмашылықтар; 

- дидактикалық принциптердегі ҿзгешеліктер; 

- ҽдіс-тҽсілдердегі ерекшеліктер; 

- оқытуды ҿзгеше ҧйымдастыру; 

- мҧғалім еңбегінің нҽтижелілігін анықтаудың жаңа кҿрсеткіштері; 

-мҧғалім мен оқушы арасындағы жаңаша қарым-қатынас. 

Л.В.  Занков  жҥйесіне  сҽйкес  бастауыш  мектептің  негізгі  мақсаты  баланы  жалпы  оқытып 

дамыту. Ал жалпы даму деп байқампаздығын, ойлауын дамыту жҽне практикалық іс-ҽрекеттерін 

меңгеру  қабылданады.  Сондай-ақ  ақыл,  ерік-жігері,  сезімдерінің  дамуы  алынады.  

Занков жҥйесіндегі ерекше тоқталуды қажет ететін кейбір принциптердің мҽнін ашайық. 

Жоғары  қиындықта  оқыту  принципі.  Бҧл  қағида  баланың  қиындатылған  тапсырмаларды 

орындауға  мҥмкіндігінің  бар  екеніне  кҿз  жеткізеді.  Дамыта  оқыту  жҥйесінің  авторлары  бала 

ойлауын абстрактіден қарапайымға қайта жетелейді. Мысалы: «А» ҽріпін ҿткенде алманы кҿрсете 

тҧрып, оның не екенін, дҽмі, тҥрі, формасы қандай екенін сҧрағаннан гҿрі, ол туралы не білетінін, 

не айта алатынын сҧрап білудің баланы дамыту ҥшін тиімділігі зор екенін айтады. Бҧл принципте 

жеңіл-желпі тапсырмалар орнына, баланың тапқырлығын зерделілігін дамытатын шығармашылық 

тапсырмалар орындау ҥлкен нҽтиже береді. 

Ғалымдар  дҽлелдегендей,  педагогика  бала  дамуының  ҿткеніне  емес,  болашағына 

бағытталуы  тиіс.  Сонда  ғана  ол  оқу  ҥдерісінде  осы  нақты  уақыт  шеңберіндегі  жақын  даму 

процестерін  жҥзеге  асыра  алады.  «Жақын  даму  аймағының»  мҽні:  бала  ҿз  дамуының  белгілі 

кезеңінде  оқу  міндеттерін  ересектер  басшылығында,  достарымен  араласа  жҥріп  шешуі  мҥмкін. 

Келтірілген пікір жария болғанға дейін бала дамуы, ҽсіресе оның ақыл-ойының ҿрістеуі оқу жҽне 

тҽрбие ізімен жҥретіні мойындалған болатын. 

Л.В.  Занковтың  зерттеу  нҽтижесінде  оқу  тиімділігін  кҿтеру  есебінен  оқушы  дамуын 

жеделдетуге  болатыны  дҽлелденді.  Бҧл  ҥшін  оқуды  жоғары  деңгейлі  қиыншылықта  жҥргізу 

принципін ҧстану – басты талап. Егер алдынан рухани, сезімдік кҥш-қуаттың іске қосылуын қажет 

ететін кедергілер (ойын, оқу, тҧрмыс) шығып тҧрмаса, ҽрі оларды жеңуге талпынбаса, бала дамуы 

бҽсеңдейді [3]. 

Жоғары  қиыншылық  деңгейіндегі  оқу  принципіне  орай  білім  мазмҧны  жҽне  оны 

қҧрастыру  реті  анықталады.  Оқу  материалының  мазмҧнына  қарқыны  ҧлғаяды,  ҽрі  тереңдейді, 

жетекші  рҿл  теориялық  білімдерге  беріледі,  оқушылардың  практикалық  ептіліктері  мен 

дағдыларының маңызы жойылмайды. 

Дамытушы  технология  талаптарының  бірі  –  оқу  ілгерілі  жҽне  жедел  қарқында  жҥреді. 

Ҿткен  сабақтарды  жиі  қайталау  оқу  ҥдерісінің  кедергісіне  айналып,  оқуды  жоғары  қиыншылық 

деңгейінде  ҿтуге  мҥмкіндік  бермейді.  Дамытушы  технологияны  іске  асыру  сонымен  бірге 

оқушылардың жас ерекшеліктеріне байланысты жҥйелі- іс-ҽрекеттік оқу бағытын ҧстануды қажет 

етеді [4]. 

Дамыта оқыту идеясы бҧл кҥнде еліміздің мҧғалімдері арасында кең қолданымда. Алайда, 

бҧл технологияның кейбір тҧжырымдары пікірталас болып жҥр. Себебі, оқушылардың бҽрі бірдей 

қиыншылықты деңгей оқуын кҿтере алмайды. Солар ішінде тума жайсаң қозғалысты тҧлғалардың 

мҧндай оқуда ҽбден кҥйзеліске тҥседі. Сондықтан барша шҽкірттерді теңдей шапшаң жҽне жоғары 

кҥрделілік деңгейінде оқытып, тҽрбиелеуге болмайды. 

Дамыта оқыту оқушылардың ізденгіштік-зерттеушілік іс-ҽрекетіне тҽн. Оған тҽн сипаттар: 

- оқушының алдына ізденуді жҥзеге асыру қажеттілігін тудыру; 

-  іс-ҽрекеттің  бастапқы  кезеңі  –  оқушылардың  алдына  олардың  ҽрекет  жағдайын  жаңаша 

талдап, оны жаңаша тҥсінуді талап ететін оқу міндеттерін қою; 

-  осы  міндеттерді  шешуді,  яғни  іздену  іс-ҽрекетін  ҧйымдастыру,  мҧнда  ҥлгі  кҿрсетуге 

болмайды,  сондықтан  мҧғалім  оқушыларды  іздену  іс-ҽрекетіне  тартуы  қажет  ол  ҥшін  тҿмендегі 

шартты орындау керек: 

1. Мҧғалім ҿзара ізденуге басқарушы болмай, шын мҽнінде қатынасушы болу керек. 

2. Мҧғалім оқушылар жҥргізіліп жатқан ізденуді шын мҽнінде жҥзеге асыру, дҧрыс шешім 

кҿрсету керек. 

383 

3.  Оқу  міндеті  шешілгеннен  кейін  мҧғалім  табылған  шешімнің  бағасын  ҧйымдастырып 

оның басқа міндеттерді шешу ҥшін қаншалықта пайдалануға болатынын тҥсіндіреді. 

Дамыта оқыту жҥйесінің маңызды принциптерінің бірі – теориялық білімнің жетекші рҿлі 

принципі. Бҧл теорияда оқыту барысында қарапайым бақылаулар, зерттеулер жасау арқылы ҿмір 

заңдылықтарына кҿздерін жеткізу, қорытынды жасауға дағдыландыру. Заттар мен қҧбылыстардың 

тек сыртқы қасиеттері ғана емес ішкі байланыстарын заңдылықтарын меңгеру, олардың танымын 

тереңдететіндігі  анықталады.  Мысалы,  жыл  мезгілдері  туралы  сҿз  ҿткенде,  біз  ешқашан  жасыл 

болып  жайқалып  тҧрған  ағаш  жапырақтарының  кҥз  тҥсе  сарғайып,  ал  қыста  мҥлдем  тҥсіп 

қалатындығын неге байланысты екендігіне тоқталамыз. Қоршаған орта мен ҿмір заңдылықтарына 

кҿздерін жеткізіп қорытынды жасауға дағдыландырамыз. 

Қазақ  тілі  пҽнін  нҽтижелі  ҥйрету  ҥшін  оны  оқыту  ҽдістемесін  жетілдіру  –  бҥгінгі  кҥннің 

басты мҽселесі. Себебі, оқушылардың берілген білімді саналы тҥрде ҧғынуын, ҿмірге деген ҿзіндік 

кҿзқарасының  дамуы,  басқа  ғылым  негіздерін  меңгеру  нҽтижелері  ана  тілінде  сҿйлеу  деңгейіне 

байланысты. Сол себепті де оқыту ҥдерісінде жетістіктерге жету ҥшін оқушыларға ана тіліміздің 

қыр-сырын ауызша сҿйлеу тілін де, жазу мҽдениетін де ҧғындыруымыз қажет. Сондықтан оқыту 

технологияларын  оқу  мазмҧнына  оқушылардың  жас  жҽне  психологиялық  ерекшеліктеріне  орай 

таңдап,  тҽжірибеде  сынаудың  маңызы  зор.  Қазіргі  білім  беру  саласында  оқытудың  озық 

технологияларын  меңгермейінше,  сауатты,  жан-жақты  маман  болу  мҥмкін  емес.  Жаңа 

технологияны меңгеру мҧғалімнің интеллектуалдық, кҽсіптік, адамгершілік, рухани азаматтылық, 

адами  келбетінің  қалыптасуына  игі  ҽсерін  тигізеді,  ҿзін-ҿзі  дамытып,  оқу  ҥрдісін  тиімді 

ҧйымдастыруына кҿмектеседі. 

Оқушылардың  білім  сапасын  жақсартуда,  ой-ҿрісін  кеңейтуде,  алған  білімдерінде  кейбір 

олқылықтарды  толықтырып,  бҧрын  ҿткен  материалдарды  бір  жҥйеге  тҥсіру  ҥшін  диктанттарды 

пайдалану  ҿте  тиімді.  Қазақ  тілі  сабағында  бастауыш  сынып  оқушыларына  ҿзіндік  диктант 

жаздыруда  ҿтілген  материалдарға  байланысты  ҽріптер  мен  буындарды,  сҿзбен  сҿз  тіркестерін 

жҽне  жекелеген  сҿйлемдер  мен  жаттап  алған  ҿлең,  жҧмбақ,  жаңылтпаш,  мақал-мҽтелдерді 

естеріне тҥсіріп, ойлана отырып ҿз бетінше жазады. Диктанттың бҧл тҥрінің ҿткенді қайталап, тіл 

ҧстартуда  маңызы  зор.  Мҧғалім  ҿздік  диктантын  қай  кҥні  болатынын,  нені  қайталап  келу 

керектігін  оқушыларға  алдын-ала  ескертіп  қояды.  Мысалы,  кҿп  нҥктенің  орнына  қимылды 

білдіретін  сҿздерді  жаздыру  (Көктем…  Қар…  Жер…  Жаңбыр…  Найзағай…  Құстар  туған 

жерге… Арықтарда су…). 

Дамыта  оқыту  жҥйесінде  мҧғалім  мен  оқушы  арасындағы  қарым-қатынас  жаңа 

қағидаларға негізделеді. Олар ынтымақтастық, ҿзара сыйластық, тҥсіністік секілді қасиеттер. Бала 

ҿз  ойын  қорықпай  сеніммен  айта  алатындай  болу  керек.  Ол  ҥшін  оның  ҽрбір  жауабы  мҧқият 

тыңдалып, мадақтау ҽдісін пайдаланып, қатесі еппен тҥзетіліп отырады. Оқушыға кішкентай бала 

деп қарамай оның пікірімен санасу, кҿзқарасын қҧрметтеу оның дамуына зор ҽсер етеді. Дамыта 

оқыту негізінде бастауыш сынып оқушыларының жазбаша тілін дамыту 1 кестеде кҿрсетілген 

 

1-кесте. Дамыта оқыту негізінде бастауыш сынып оқушыларының жазбаша тілін дамыту 

 

Дамыта оқыту негізінде оқушылардың жазбаша тілін 

дамыту 

 

 

Оқушылардың 

сауаттылығын 

қамтамасыз 

ету, 

сауаттылық 

деңгейін 

тексере 

отырып, 

білімдегі 

кемшіліктерін 

жою 

  Оқушының тіл 

байлығын 

арттыра 

отырып ойлау 

қабілетін, 

байқампаздығы

н дамыту 

  Оқушыларға 

жазба 

жҧмыстарын 

жазуға ҥйрету 

(диктант 

тҥрлері, 

мазмҧндама, 

шығарма) 

  Жазба 

жҧмыстарына 

арнап 

классификациял

ық кестесін 

жасау 

  Оқушылардың 

орфографиялық 

сауаттылығын 

арттыру 

 

 

384 

Бастауыш  сыныптарда  дамыта  оқыту  мазмҧны  жан-жақтылығымен  ерекшеленеді.               

1  сыныпта  –  дҥниетану,  2  сыныпта  –  география,  3  сыныпта  –  тарихтан  қысқаша  материалдар  

енгізіліп, бейнелеу ҿнерінен, музыкадан, ҽдеби кітаптар оқуға ҥйрету, ҽдептілік ҽліппесі, ҽсемдік, 

еңбек  тҽрбиесі  туралы  мағлҧматтар  беріледі.  Танымдық  қызғушылыққа  негізделген  – 

дидактикалық  ойындар,  пікірталас,  ойды,  қиялды  дамытатын,  есте  сақтауға  ҥйрететін  ҽдіс-

тҽсілдер қолданылады. Дамыта оқыту жҥйесінде оқушылардың ойларын жетілдірудің маңызы зор. 

Біріншіден,  дамыта  оқытуда  білім  даяр  кҥйінде  берілмейді,  оған  оқушы  ҿз  оқу  ҽрекеті 

арқылы қол жеткізеді. Сабақтың алғашқы ізденіс кезеңінде жаңа ақпарат жайлы не білетіндіктерін 

ортаға  салып,  мҽселені  ҿз  беттерінше  шешуге  талпынады.  Осы  мҽселе  туралы  ҿз  білімдерінің 

жеткіліксіз,  таяз  екенін  сезіну  арқылы  сабаққа  деген  қызығушылықтары  оянады,  ішкі  тҥрткілері 

пайда болады. 

Екіншіден, дамыта оқытуда оқушы жоғары қиындықтағы мҽселелерді шеше отырып ҿзінің 

санасының саңылауларын ашады. Ҽр оқушының ҿзінің деңгейіне дейін дамуға қол жеткізе алады. 

"Жақсы  оқушы‖,  "Жаман  оқушы‖  ҧғымының  болмауы,  балаларды  танымдық  ҽрекеттерге 

ҧмтылдырады, қҧштарлығын арттырады. 

Үшіншіден, оқушының жеке басын дамытатын басты қҧрал – ол ҿзінің ҽрекеті. Сол себепті 

дамыта оқытудағы оқыту ҽдістері оқушыны белсенді жҧмыс жағдайына қоя отырып, мҽселелерді, 

қайшылықтарды шешу мақсатын қояды. 

Төртіншіден, дамыта оқыту жҥйесінің нҽтижелі болуы оқушы мен мҧғалімнің арасындағы 

жаңаша  қарым-қатынасы  арқасында  ғана  ҿз  жемісін  береді.  Сол  себепті  дҽстҥрлі  жҥйедегі 

ҽміршілдік  стиль  бҧл  жерде  тиімсіз,  оқушы  –  "орындаушы‖,  "мҧғалімнің  тасасындағы‖  объект 

емес. Ол ҿз пікірін ашық айта, ойын дҽлелдей, дҽйектей алатын, сонымен қатар басқаның да ойын 

тыңдап, кҿзқарасын қҧрметтей білуге ҥйренген жаңа сападағы оқушы. 

Бастауыш  сынып  оқушыларына  дамытушы  ойындар  арқылы  шығармашылық  қабілетін 

қалыптастыруда олардың психикалық қабілеттерін ескере отырып тапсырмаларды жеңілдете беру 

керек.  Сонда  ғана  оқушылардың  бойында  білімді  сіңіруге  деген  тҥрткі  қалыптасады.  Осындай 

тҥрткілердің  қалыптасуы  балалардың  сабақты  қызыға  тыңдауға,  тапсырмаларды  қҧлшына 

орындауына  жағдай  туғызады.  Тапсырмаларда  берілген  сҿздердің  мағыналарымен  білдіретін 

ҧғымы  бастауыш  сынып  оқушыларының  жас  ерекшеліктерін  сай  болуы  керек.  Сонымен  «Қазақ 

тілі» сабағында дамытушы ойындарға қолданылатын сҿздер ҽрі таныс, ҽрі тҥсінікті, ҽрі мағыналы 

болу керек. Бастауыш сыныптарда дамытушы ойындарға берілетін тапсырмаларды жинақтағанда 

олардың оқушылардың шығармашылық қабілетін қалыптастыруға негізделуін ескерген жҿн. 

Дамытушы ойындарды оқушылар орындаған кезде олардың ойлау процесі аналитикалық-

синтетикалық тҧрғыдан іске асады. Баланың қабылдаған білімі «ішке» қарай ҿтіп, оны практиалық 

тҧрғыдан  басқа  жағдайда  сыртқа  шығара  алады.  Мысалы:  «Ғасыр»  сҿзін  басқа  сҿзге  айналдыру 

қажет  деген  тапсырма  берілген.  Анаграмма  ойынында  баланың  ойлау  процесі  мынадай 

операцияларды ҿткізеді: 

-

 

«Ғасыр» сҿзін оқып таниды. 

-

 

«Ғасыр» сҿзінің мағынасын еске тҥсіреді. 

-

 

«Ғасыр»  сҿзіндегі  қандай  дыбыстарды  орын  ауыстыру  арқылы  басқа  сҿзді  туғызуға 

болатындығын анықтайды. 

Бҧл  операцияны  орындаған  кезде  балалардың  санасында  дыбыстарға  қатысты  ережелер 

еске  тҥсіреді.  Оқушылардың  ойлау  жҽне  шығармашылық  қабілеттері  нығаяды,  жетіледі. 

Дамытушы ойындар балаларды ойландырады, сол арқылы ойлау қабілетін дамытады. 

Жалпы  қорытындылай келе,  бастауыш  сыныптарда  дамыта  оқытуда  технологиялық  жҽне 

ҽдістемелік қҧралдарды пайдалануы, жаңа педагогикалық технологияларды оқу-тҽрбие ҥдерісінде 

кеңінен  қолдану  керектігі,  бастауыш  сынып  оқушыларының  шығармашылық  қабілетін  дамыта 

оқыту технологиясы арқылы мҧғалім ҿзінің кҽсіби білімін онан ҽрі жетілдіруді кҿздейді. 

 

жүктеу/скачать 5,18 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: