В. И. Жаркова, филология ғылымдарының кандидаты, доцент

ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР                                                     ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ 
 
 
146
моганиях,  при  лихорадке  и  повышен-
ной температуре тела; 
-
 
отказ  от  приема  пищи  непо-
средственно перед сном, а также до и 
после  серьезной  работы,  физической 
либо умственной. 
Немаловажное  значение  оказы-
вает на здоровье и состояние окружа-
ющей среды. Вмешательство человека 
в  регулирование  природных  процес-
сов не всегда дает желаемые положи-
тельные  результаты.  Нарушение  хотя 
бы одного из природных компонентов 
приводит в силу существующих меж-
ду  ними  взаимосвязей  к  перестройке 
сложившейся  структуры  природно-
территориальных компонентов. Загря-
знение  поверхности  суши,  гидросфе-
ры,  атмосферы  и  Мирового  океана,  в 
свою  очередь,  сказывается  на  состоя-
нии  здоровья  людей,  эффект  «озоно-
вой дыры» влияет на образование зло-
качественных  опухолей,  загрязнение 
атмосферы на состояние дыхательных 
путей, а загрязнение вод – на пищева-
рение,  резко  ухудшает  общее  состоя-
ние  здоровья  человечества,  снижает 
продолжительность  жизни.  Однако, 
здоровье,  полученное  от  природы, 
только на 5% зависит от родителей, а 
на 50% - от  условий,  нас  окру-
жающих. 
Прогресс в науке о питании про-
исходит неуклонно, он часто связан с 
успехами  других  наук,  с  усилиями 
ученых  как  в  области  самой  науки, 
так  и  в  других  областях  знания.  Пи-
тание людей зависит не только от воз-
раста, пола, характера труда, климати-
ческих условий и состояния здоровья. 
Очень  большое  значение  имеют  тра-
диции,  уровень  развития  и  культуры, 
степень  обеспеченности  и  доступно-
сти  продуктов  питания.  Культура  пи-
тания  тесно  связана  с  эволюцией  че-
ловеческого  общества.  Питание  пред-
ставляет собой сложный процесс пос-
тупления,  переваривания,  всасывания 
и ассимиляции в организме пищевых, 
необходимых  для  покрытия  его  энер-
гетических  затрат,  построения  и  воз-
обновления клеток и тканей тела и ре-
гуляции  функций  организма.  Очень 
важно обеспечить поступление в орга-
низм  необходимых  пищевых  веществ 
в оптимальном количестве и в нужное 
время. А как же относится к этим важ-
ным  моментам  питания  нынешняя 
молодежь? 
Чтобы ответить на ряд интересу-
ющих  нас  вопросов,  нами  было  про-
изведено  исследование  среди  студен-
тов  Костанайского  педагогического 
института.  В  анкетировании  приняли 
участие 40 человек. Из них 10 человек 
являются  студентами I курса, 19 че-
ловек – II курса, 5 человек – III курса, 
6  человек - IV курса.  В  данный  мо-
мент 52% опрошенных студентов про-
живают  в  общежитии  КГПИ; 20% 
снимают квартиру; 15% проживают у 
родственников; 10% проживают  с 
родителями.  Занимаются  физкульту-
рой в специальной медицинской груп-
пе – 45%; 28% занимаются  физичес-
кими  нагрузками  несколько  раз  в  не-
делю; 26% полностью освобождены, и 
лишь 12% занимаются  физкультурой 
каждый  день.  Полноценный  прием 
пищи, 3 раза  в  день,  соблюдают 52% 
студентов, 30% - более 3-х раз в день, 
17% - 2 раза в день, 10% - принимают 
пищу 1 раз  в  день. 60% студентов 
принимают  пищу,  когда  есть  сво-
бодное время или когда сильно хотят 
есть, 15% - питаются регулярно в од-
но  и  то  же  время, 7% только  утром, 
10%  принимают  пищу  днем  либо 
вечером. 
На  вопрос  «сколько  времени  вы 
тратите  на  один  приём  пищи?» 47% 
ответили 10-15 мин, 32% - 15-20 мин, 
30% - от 5 до 10 минут.  Соответст-
венно, 35% тратят  на  приготовление 
пищи более 1 часа, 34% - 20-30 мин, у 
7% студентов на приготовление пищи 
уходит 10-15 мин, 5% - 15-20 мин. 
45% предпочитают пищу собственно-
го  приготовления, 17% - ту,  что  при-
готовит друг (подруга), 15% питаются 
вместе  с  родственниками, 12% - с 
родителями. 70% предпочитают  пи-

ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР                                                     ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ 
 
 
147
таться  в  столовой  либо  тем,  что  ус-
певают купить в магазине. 
На  вопрос  о  том,  что  преобла-
дает  в  вашем  питании, 25% ответили 
–  углеводы, 77% - другие  витамины, 
10% - минеральные вещества и жиры. 
40%  опрошенных  студентов  прини-
мают  алкогольные  напитки  исключи-
тельно  по  праздникам, 17% - не 
принимают  вообще, 10% - несколько 
раз  в  месяц, 7% - когда  есть  лишние 
деньги. 
На  вопрос,  какие  меры  для  про-
филактики  заболеваний  желудочно-
кишечного  тракта  (ЖКТ)  вы  пред-
принимаете, 42% ответили, что следят 
за тем, чтобы питание было сбаланси-
рованным  и  рациональным, 37% - не 
принимают  никаких  мер, 12% - зани-
маются физкультурой; 45% - не боле-
ют  ЖКТ, 27% - приобрели  заболева-
ние  в  школе, 20% - за  время  студен-
ческой жизни; 30% болеют гастритом, 
в 10% встречаются панкреатит, воспа-
ление  двенадцатиперстной  кишки, 
дискинезия желчного пузыря, 7% - яз-
ва желудка, 5% болеют холециститом. 
На вопрос, какие меры для лече-
ния заболеваний ЖКТ вы предприни-
маете, 28% ответили, что следуют ре-
цептам врача, 45% не болеют, 26% не 
лечатся, 15% следят  за  правильным 
питанием, 5% используют методы на-
родной медицины. 
Подводя  итоги  анкетирования, 
можно сказать, что только 45% опро-
шенных  студентов  могут  с  уверен-
ностью  сказать,  что  они  не  болеют 
заболеваниями  ЖКТ.  К  этому  коли-
честву  относятся  студенты,  которые 
проживают у родственников или с ро-
дителями.  Они  каждый  день  занима-
ются  физической  культурой, 3 раза  в 
день  принимают  пищу,  богатую  не-
обходимыми  витаминами,  не  прини-
мают  алкогольных  напитков,  тратят 
на  прием  пищи  более 20 минут,  при-
нимают  меры  по  профилактике  забо-
леваний ЖКТ. Остальные 55% приоб-
рели заболевания ЖКТ в школе или за 
время  учёбы  в  институте.  Этому  со-
путствует ряд причин. Студенты, про-
живающие  в  общежитии  или  на 
квартире,  наиболее,  на  наш  взгляд, 
подвержены  заболеваниям  ЖКТ.  По 
выясненным  результатам  исследова-
ния,  большинство  из  них  без  надзора 
родителей принимают пищу 1-2 раза в 
день, только когда сильно хотят есть. 
Нормальное  функционирование  пи-
щеварения  зависит  от  правильности 
приготовления  пищи.  Пища,  приго-
товленная за 5-10 минут (12% студен-
тов),  как  правило,  полуфабрикатного 
назначения,  плохо  проварена  или 
вообще полусырая. Большое значение 
для  пищеварения  имеет  сам  процесс 
принятия пищи. У 30% студентов ухо-
дит  на  это 5-10 минут.  Пища,  приня-
тая  впопыхах  и  плохо  пережеванная, 
добавляет  дополнительную  нагрузку 
на  желудок,  что  вызывает  болезне-
нные  ощущения. 37% студентов  не 
принимают  никаких  мер  для  профи-
лактики  заболеваний  ЖКТ,  почти  та-
кое  же  количество (40%) периоди-
чески  принимают  спиртные  напитки. 
Более  того, 26% больных  заболева-
ниями  ЖКТ  вообще  не  принимают 
никаких  мер  для  лечения  данных 
болезней, в результате чего они пере-
ходят в хроническую стадию, и выле-
чить их уже практически невозможно. 
Заболевания  органов  пищеваре-
ния. 
Причины  заболеваний  и  меха-
низмы  их  развития  чрезвычайно  сло-
жны  и  многообразны.  При  заболева-
ниях  пищеварительной  системы  про-
исходят изменения двигательной, сек-
реторной  и  всасывающей  функций 
желудочно-кишечного  тракта.  Пато-
логические  процессы  желудочно-ки-
шечного тракта обусловлены наруше-
нием нервной регуляции. 
Факторы,  способствующие  воз-
никновению заболевания: 
1.
 
Неправильное питание, приво-
дящее  к  нарушению  процессов  пи-
щеварения  и  расстройству  обмена 
веществ.  

ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР                                                     ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ 
 
 
148
2.
 
Неблагоприятные  географиче-
ские условия. 
3.
 
Социально-экономические  ус-
ловия. 
4.
 
Образ жизни. 
5.
 
Нарушение  санитарно-гигие-
нических норм питания. 
Задачи физического воспитания. 
1. Укрепление  мышц  брюшного 
пресса. 
2. Активизация  кровообращения 
в брюшной полости и малом тазу. 
3.
 
 Воздействие специальными уп-
ражнениями  на  нейрогуморальную  ре-
гуляцию пищеварительных процессов. 
 
 
Показания и противопоказания к выполнению физических упражнений  
при заболеваниях органов пищеварения 
 
Рекомендуется 
Ограничить 
Не рекомендуется 
1.
 
Выполнение ОРУ через 3-3,5 часа после 
приема пищи. 
2.
 
Специальные  упражнения  для  укреп-
ления мышц брюшного пресса. 
3.
 
Дыхательные упражнения 
4.
 
Ходьба 
5.
 
Бег 
6.
 
Плавание 
7.
 
Прогулки на лыжах 
8.
 
Катание на велосипеде 
9.
 
Элементы спортивных игр 
Участие  в  эста-
фетах и спортив-
ных  играх  сту-
дентов  с  патоло-
гией  желудочно-
кишечного 
тракта 
(повы-
шенная  мотори-
ка  и  кислот-
ность) 
Интенсивные, 
длительные, 
Большие нагрузки 
 
 
В  общем,  можно  сказать,  что 
большинство больных людей сами яв-
ляются  виновниками  приобретенных 
болезней.  Не  нужно  ждать,  когда 
болезни  напрямую  заявят  о  себе, 
необходимо  заранее  принимать  меры 
по  их  предотвращению.  Ведь  мы – 
сами кузнецы своего здоровья! 
 
 
 
 
ЛИТЕРАТУРА 
 
1.
 
Гершун  В.И.  Гигиена  питания. 
Костанай, 2003, 315 с. 
2.
 
Воробьев В.И. Слагаемые здоровья: 
О  рациональном  питании  М. «Зна-
ние», 1987, 188 с. 
3.
 
Раздельное  питание / Сост.  Е.Ф. 
Фоконев МН, Сэр-Вит, 1998, 352 с. 
4.
 
Тарасова  И.Ф.  Питайтесь  на  здо-
ровье – Алма-Ата, 1990, 256 с. 
 
 
Оразова А.Т., 
магистрант 
Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты 
 
І. ЕСЕНБЕРЛИН «КӨШПЕНДІЛЕР» РОМАНЫНДАҒЫ  
«ӨМІР МЕН ӨЛІМ», «ТАҒДЫР» КОНЦЕПТІЛЕРІНІҢ ҚОЛДАНЫСЫ 
 
Ғаламдағы  бір-бірімен  байланы-
сып  жатқан  құбылыстарды  тілдік 
қазына-сөз  байлығы  бейнелейді.  Осы 
орайда  өмір  мен  өлім,  жан  мен  тəнге 
қатысты 
лингво-мəдени-танымдық 
бірліктерді ақиқат дүниенің тілдік жə-
не  концептуалдық  фрагменттері  ре-
тінде  қарастырудың  маңызы  зор. 
Адам  дүниетанымына  қатысты  тілдік 
жəне  тілдік  емес  мəнділіктерді  өзара 
сабақтастықта  лингво-логика-филосо-
фиялық тұрғыдан талдаудың адам та-
биғатын,  қоғам-адам  бірлігін  түсіну-
дегі орны айрықша. Тілдік контекстегі 
ғалам  бейнесі,  соның ең  маңызды  кө-
рінісі «Өмір мен Өлім» концептісі бү-
кіл  адамзатқа  тəн  ақиқат  бола  келіп, 
ұлы  ойшылдар  мен  жазушыларды, 

ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР                                                     ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ 
 
 
149
ақындар мен жырауларды ерекше тол-
ғандырған мəселе. Өмір мен өлім кон-
цептісін  шығарма  тілі  арқылы  зерде-
леу-бүгінгі ұрпақ үшін мұра болып та-
былатын  тілді  жəне  ұлтты  терең  бі-
луге игі ықпал ететін қажет мəселе. 
Концептілердің ішкі құрылымын 
түзуші мазмұндық компоненттер – эт-
ностың  дəстүрлі  дүниетанымы,  ғалам 
жайлы бейнелі түсініктері, ұлттық-мə-
дени-танымдық  ақпараттар  жүйесі – 
концептілердің  негізі  болып  табыла-
ды. 
Концептілік  мəнге  ие  доминант-
тар – ұлттық  танымдық  қорда  орын 
алатын  мəдени  ақпараттық  мазмұнға 
ие  тілдік  таңбалар  жүйесі.  Олар  ақи-
қат  дүние  мен  бейақиқат  дүние  фраг-
менттерін  адам  санасында  ұялатушы 
объективті басты тілдік құрал.  
Концепт-когнитивтік  лингвисти-
ка  ғылымының  басты  категориясы. 
Бүгінгі таңда қазақ тіл біліміндегі ант-
ропоцентристік парадигманың зертте-
луі Ж.Манкеева, Ф.Оразбаева, Г.Сағи-
долда,  Б.Момынова,  Г.Қосымова, 
А.Ислам  т.б.  зерттеушілердің  еңбек-
терінде  тілдік  тұлға,  ақиқат  болмыс-
тың тілдегі бейнесі, танымдық əрекет, 
тілдік  сана,  тілдік  жəне  типтік  мо-
дельдер,  тілдік  қатынастың  маңызы, 
тіл  мен  мəдениеттің  сабақтастығы, 
ұлттық  дүниетанымның  тілдегі  көрі-
нісі,  ғалам  бейнесіндегі  тілдің  орны, 
эстетикалық  талғам  мəселелері  мен 
тіл  бірбұтастығы  деген  мəселелерге 
байланысты  қарастырылған.  Олардың 
еңбектерінде  концепт  термині  мына-
дай  екі  аспектінің  шеңберінде  қарас-
тырылады. Антропоцентристік бағыт-
тағы  объектілерге  нақты  зерттеу 
жүргізген  Қ.Жаманбаева,  Б.Ақберди-
ева,  Г.Снасапова,  А.Сейілхан,  Б.Ті-
леубердиев,  Э.Оразалиева,  А.Əмірбе-
кова  т.б.  еңбектерде  рухани  жəне 
материалдық  мəдениеттің  тілдегі  кө-
рінісіне  өздерінің  шексіз  үлестерін 
қосқан  ғалымдардың  орны  ерекше. 
Концепт – ойлау мен таным жəне мə-
дени  процестердің  жиынтығы  болып 
келіп,  адам  ойындағы  ғалам  бейне-
сінің өзіндік белгілерінің ассоциация-
лануының нəтижесі [1.7]. 
Концепт – ғаламның  концепту-
алды бейнесі жайлы түрлі ақпарат бе-
ретін ұлттық-мəдени-танымдық мəнге 
ие  болған  доминанттың  тілдік  қолда-
ныстағы  мағынасының  ой  елегінен 
өтіп, тіл арқылы бейнеленуі. 
Концепт – тіл  мен  таным  бірле-
стігі  арқылы  дүниені  жан-жақты  та-
нуға,  сонымен  қатар  ұлттық-таным-
дық  мəдениетті  зерделеп  ұғынуға 
ықпал  ететін,  адам  санасында  жинақ-
талған  аялық  білімінің  шоғыры,  тіл-
дік-танымдық бірлік.  
Тіл  арқылы  танылатын  концеп-
тілерді  сол  этностың  дүниетанымы-
ның  көрсеткіші  деуге  болады.  Ғалам-
ның  концептуалдық  бейнесі  əрбір 
ақынның санасында əр түрлі дəрежеде 
орын  алып,  тілінде  түрліше  көрініс 
табады. 
«Ғаламның тілдік бейнесі» деген 
ұғым  адамзат  баласына  ортақ  дүние 
мен  жеке  этностың  өзіне  тəн  ұлттың 
бояуын  бойына  жинақтайды.  Бұл 
ұғым  аясындағы  концепт – көптеген 
тіл  қабаттарының  қайнар  көзі.  Жазу-
шы  шығармасындағы  концептілер 
бойынан  тілдің  поэтикалық  қабатын, 
жалпы сөздің құрамын, ұғым мен ма-
ғынаның  кеңею  аясын,  сөз  мағына-
сының  даму  процесін  көруге  болады. 
Концептілік  талдау  дегеніміз – кон-
цепт  деп  танылған  сөзге  лингвологи-
кафилософиялық жəне танымдық тұр-
ғыдан  талдау  жасау;  оның  мазмұны 
мен мəнін түрлі лингвофилософиялық 
жəне  когнитивтік  əдіс-тəсілдер  ар-
қылы ашып көрсету.  
Этностың  таным  дүниесінде 
«Өмір  мен  Өлім» - бір-біріне  қарама-
қайшы,  кей  жағдайда  бірінің  орнын 
бірі  толтырып  отыратын,  егіз  ұғым, 
бинаралық жұп болып табылатын күр-
делі  философиялық 
категориялар 
[1.8]. 
Көшпенділер  романының  екінші 
бөлімі  «Жанталас»  бойынша  талдау 
жасар  болсақ,  мынадай  концептілік 

ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР                                                     ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ 
 
 
150
қолданыстардың  қолданылу  ерекше-
ліктерін байқаймыз.  
Бұл кезде қазақтарға қарсы тұрар 
бəлендей  əскері  жоқ  Бабасұлтан  бір 
амалын  таппақ  болып: «сəл  шыдаң-
дар, ақылға салайын»,- дейді. Абдолла 
ханға  Дүстем  биді  аттандырады: 
«Ұлы  мəртебелі  ханға  берген  анты-
мызда  тұрамыз,  пендешілігімізді  ке-
шсін......Енді  міне,  өз  қолынан  өмір 
берген сол екеуінен қазақтың қаны тө-
гілмек!  Құр  ғана  қазақтың  қаны  ма, 
өзінің екі баласының тағдыры қыл үс-
тінде тұрған жоқ па?  
Мұндағы, «Өмір мен Өлім» жал-
пы  адам  атаулыға  ортақ  болғанымен, 
адамзат  баласы  оларды  өздерінің  та-
ным-түйсігімен  қабілет-қарымына  қа-
рай  түрліше  түсінеді. «Өмір-Өлім» 
концептісінің  осындай  ерекшелігіне 
байланысты  аталмыш  концептілерді 
жалпыхалықтық  жəне  этностық  ерек-
шелікке қарай бөлуге болады. 
.... Екі əскер енді Талас бойында 
кездесті.  Қан  тағы  судай  ақты.  Өмір 
үшін емес, өлім үшін ұрысқа шыққан 
Бабасұлтан  жараланған  барыстай  жан 
ашуымен  қимылдап,  Шағай  əскерін 
жеңді. Бабасұлтан жан ашуымен өмір 
үшін  өлімге  қарсы  күресте,  Шағатай 
əскерін жеңіп тынды. Бұл жерде Өмір 
мен  Өлім  қарама-қайшы  концепт  ре-
тінде  бір-бірімен  ұласып,  ақ  пен  қара 
күресіп  Бабасұлтан  жеңіске  қол  жет-
кізуде.  Бір  жағынан  жауынан  айрыл-
са,  екінші  жағынан  жарық  дүниені 
Шағатай  хан  артқа  қалдырып  о  дү-
ниеге кете барды. 
...  Көзінің  ағы  мен  қарасындай 
көретін егіз ұлы-Хасан мен Хұсайын-
ның қалай қаза тапқанын естіген Хақ-
назар, жүрегі у ішкендей өртеніп тұр-
са да сыр бермеді.  
Егіз ұлының өлгенін естірткенде, 
лəм-мим  деп  тіл  қатпаған  Хақназар 
туралы: «таста  тамыр,  ханда  бауыр 
жоқ»  деген  осы  екен  ғой,  деді  ол 
ішінен.  
Əттен,  қолдан  келер  не  бар?  Екі 
егіздің  жанын  бірден  алған  Аллаға 
қарсы  шара  бар  ма  дерсің?  Жазушы 
шығармасында  «Өмір»  концептісі  де-
ректі – дерексіз ұғымдар жарыса қол-
данылып  келіп,  концептілік  жүйе 
құрайды.  Мұнда  «Өмір  мен  Өлім» 
өрісіне  аралық  концепт  ретінде  «Жан 
мен Тəн» лексемасы қатысады.  
Жаны  жара,  көңілі  нала  Хақна-
зар қос ұлынан бірден айрылып, тағ-
дырдың  тоспағына  мойынұсынып  кө-
не барды. 
Жан  туралы ....Бұқар  жыраудың 
сөздері – Ел бірлігі үшін жанын құр-
бан етіп кім шықты? 
- Халықтың өзі. 
-  Халық  қашан  да  бар  ғой.  Хан-
дардан кімді атар едіңіз? 
- Хақназар, Тəуекел.  
Одан  əрі  Бұқар  жыраудың  сөзі 
жалғаса береді.  
-  Жалғанда  өкініштен  ауыр  қа-
сірет  бар  ма  екен?  Күшің  жетпей, 
жаудан  жеңілсең, - бұл  өлім.  Күшің 
жете  тұрып  жауыңды  босатып  жібер-
сең - бұл жомарттық. Ал артынан сол 
жауыңнан  қастық  көрсең-бұл  өкініш. 
Өлімнен де ауыр өкініш! -деп бастады 
жырау əңгімесін.... 
«Өлім»  де  күрделі  танымдық 
ерекшелігіне  қарай  «Ажал», «Қаза» 
атты біріккен құрылымдық микрокон-
цепт тізбегінен тұрады.  
Қасым  хан  саған  əке  болса,  Но-
ғайлыға хан еді, мазарының басында-
ғы алтын айына дақ түсірмей отырға-
нымызды кеше көзің көрді, -деп Қой-
сары  би  ханға  əскермен  келуінің  төр-
кіні  басқа-ау  деген  тұспалды  бір  аң-
ғартып  өтті  де,-иə,  Қасым  алдияр 
жігіттің  сырттаны  еді,  маңдайымызға 
сыймады, қара жер оны да алды,-деп 
аз  бөгеліп  отырып,  ар  жағын  тақ-
пақтап  кетті: - Қара  жер  жалғыз  Қа-
сымды  алды  ма?  Өлмесе  қайда  кетті 
бұрынғының  кəрісі.  Жердің  жүзін 
жұтса  да  бір  тоймайды,  қара  жердің 
талысы.  Өлім  деген – ұзақ  жолдың 
алысы.  
Адам  баласы - өмір  мен  өлімнің 
арасында  жүрген  биологиялық  тірші-
лік иесі. Адам үшін өмірдің рөлі қан-

ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР                                                     ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ 
 
 
151
шалықты  жоғары  болса,  өлім  де  сол 
секілді процесс. 
Қойсары  би  тағы  да  тоқтап, 
кенет басын көтеріп алды: 
-
 
Иə,  өткеннің  өкінішін  айтып 
өзегіңді  өртегенмен,  алғанын  құдай 
қайтарып  бермес,  бар  үміт - алдағы 
заманда...  Алдағы  күйді  болжап,  жол 
шеккендей  түрлерің  бар,  сапарың  оң 
болсын, ағайын!  
Сөзді  Хақназар  ордасының  төбе 
биі - Ақсопы би алды. 
-
 
Ну  қарағай  құласа,  орнында 
қалған  шыршасы  жапырақ  атып,  гүл-
деніп,  бұтақ  шығып  бүрленіп,  қиядан 
ұшқан  қыран  құс  қонақтап  өтпес  де-
меңіз.  Айдын  шалқар  суалса,  бұлақ 
болып  арқырап,  теңіз  толып  жарқы-
рап,  аққу-қаздар  үстіне  тұрақтап  өт-
пес демеңіз. Арғымақ өлсе құлын бар, 
əкесі  өлсе  ұлы  бар.  Қасым  хан  қаза 
болғанмен,  артында  қалған  Хақназар, 
алтын  тұғырға  қонған  ақ  сұңқардай, 
əке тағына отырды [2.35]. 
«Өлім»  концептісінің  құрамдас 
компоненті – Қаза. Қаза адам өліміне 
байланысты  айтылатын  ұғым.  Тілдік 
қолданыста қаза өлім дегеннің орнына 
балама ретінде жұмсалады. Этнос дү-
ниетанымында  өлім  суық  сөз  болып 
саналады.  Адам  бойын  тітіркендіре-
тін,  санаға  салмақ  салатын  ауыр  сөз 
болғандықтан, этнос дүниетанымында 
өлім дегенді жұмсартып қаза болды, о 
дүниеге  сапарға  аттанды,  бақилық 
болды  деп  айту  үлгісі  ел  ішінде  ке-
ңінен  қолданылады.  Қасым  хан  о  дү-
ниеге сапар шеккенімен, орнын басып 
қалған Хақназар ел билеуді өз қолына 
алады. 
«Тағдыр» көп ретте өмірдің адам 
баласының  мойнына  артқан  жүгі  ре-
тінде танылады. Сол жүкті əркім əрқа-
лай  қабылдайды.  Біреулер  мойнында-
ғы  жүкті  көтере  алмай  жатса,  өз  өкі-
ніші  мен  өкпесін  «өмірден,  тағдыр-
дан» көреді. Мəселен, Бұл тағдырға не 
қылдым?! «Тағдырға мынау не шара»-
деген  секілді  күйініші  мен  назын  қа-
тар  айтады.  Тілде  «Тағдырдың  тезі», 
«Тағдырдың  тауқыметі», «Тағдыр 
жетті» - деген секілді оралымдар бар. 
Бұл  аталған  фразеологизмдер  көп 
жағдайда  адам  баласының  аянышты 
күйі  мен  мүшкіл  халіне  қатысты  ай-
тылады. 
«Тағдыр  деген  қызық,  біреудің 
жолына  өзінің  жасыл  жібек  кілемін 
төсейді,  ал  енді  басқа  біреудің  барар 
жері, басар тауын қалақай мен тікенек 
етеді.  Мысалы,  алыстан  іздемей-ақ 
қояйық. Дайыр қожаның ақ боз үйінде 
Күнсанадан  Тəуекел  туған  күні,  Хақ-
назар Ордасының есігінде жүрген Ай-
қара  құл  мен  Қойсана  күңнен  баға-
нағы шабарман Қияқ туған.  
Ал  енді,  бір  күнде  туған  сол  екі 
баланың тағдыры қандай қым-қиғаш? 
Тəуекел  сұлтан-Абдолла  ханның  əс-
кер басшыларының бірі. Ал Қияқ бол-
са, ерлігі де ақылы да Тəуекелден кем 
болмаса да, шабарман ғана. Бұған кім 
айыпты? Жазығы құлдан туғаны ма?  
Бұқар жырау əңгімесінің осы же-
ріне келгенде сəл кідірді.  
-
 
Қожасының  сырын  білген  құл-
қойныңдағы  жыланмен  тең  деп  мен 
бекер  айтқан  жоқпын, -деді  тағы  да 
Əбілмансұр. – Қияқ  Тəуекелдің  кім-
нен  туғанын  білсе,  түбі  сұлтанды  бір 
мықтап шағар-ақ... 
Бұқар  жыраудың  жүрегі  тағы  да 
мұздай боп суып кетті. 
–  Орда  маңындағы  қол  бастар 
батырлардың санатына ілігу үшін, со-
ңынан  ерген  руың,  елің  болуы  керек. 
Ал Қияқтың кімі бар? Əлі де сол күң 
қалпындағы  кəрі  шешесі – Қойсана 
ғана.  Тəуекел  мен  Қияқ  талайының 
кереғар болуын тағдыр өзі күні бұрын 
шешкендей,  бірінің  анасының  аты 
Күнсана, екіншісінің аты  Қойсана де-
гізуін  қарашы.  Мұнда  да  жазмыш-
тың бір ұйғарғаны бар тəрізді.... 
Хақназар  да  бір  сырды  аңғарып 
қалғандай. 
-  Шағай  сұлтанмен  мəңгі  бір 
болуға бармын дейсіз бе? -деді ол қа-
бағын  шытып.  Егер  Шағай  сұлтанды 
ел-жұртымыздың  бірлігін  бұзған  кү-
нəсі  үшін  өлім  жазасына  бұйырсақ, 
онда да бір өлуге бармысыз? 

ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР                                                     ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ 
 
 
152
- Иə, бір өлуге бармын! 
- Мына нəрестеңізді қайтесіз? 
-  Жазмыш  солай  болса,  қолдан 
келер не бар? 
Хақназар ойланып қалды. 
Бірақ  жазмыш  деген  не?  Қияқ 
секілді  мыңның  тағдыры  бұл  күнде 
хандар  қолында  емес  пе?  Əрине,  со-
лай [2.47]. Осындағы хан баласы Тəу-
екел  мен  құлдан  туған  Қияқтың  өмі-
рінің өзінен-ақ аңғаруға болады. Адам 
баласы  өз  өміріндегі  қиыншылықтың 
алдында дəрменсіз. Себебі оған о бас-
та  дүниеге  шыр  етіп  келгенде-ақ, 
оның маңдайына болашақтағы өмірін-
де не боларын бір тылсым күш жазып 
қойған.  Адам  оны  өзгерте  алмайды. 
Себебі,  этнос  танымында  «жазмыш-
тан  озмыш  жоқ»  деген  түсінік  ай-
тылған,  қалыптасқан.  Міне,  Тəуекел 
мен  Қияқтың  осы  жарық  дүниеге 
қатар келіп, оқиға арасында шыңдық-
тың  бетінің  ашылуы,  Тəуекел  өмірін 
еш өзгерте алмайды. Адамға психоло-
гиялық  жан  азабын  əкелгенмен,  тағ-
дырға  бас  иіп, «маңдайға  жазылған-
ды»  мойындамасқа  шара  бар  ма?. 
«Тағдыр  жазуының»  алдындағы  адам 
баласының  шарасыздығын  көрсетеді. 
Шығарма  барысында  бір  күнде  туған 
елдің  батыр  жігіттері  о  дүниеге  бірге 
сапар  шегуінің  өзі  тағдырға  мойын-
сұнуға жетелейді. Дəлел ретінде мына 
үзіндіге назар салсақ болғаны, 
- Біз сені əкеткелі келдік деп кір-
ген кісі. 
Сөйдеді  де  батыр  жігіт  жерге 
сұлқ етіп құлап кетті. Тəуекел жігіттің 
бетіндегі  шынжыр  торды  ашты.  Қияқ 
батыр екен.  
-  Сені  алып  кетуге  келдік, -деді 
ол  кезеріп  кеткен  ернін  əзер  қимыл-
датып,-жат жерден кетуің керек... 
- Басқа елге тиме, өз басыңа өзің 
жетесің  деп  едің,  Қияқ  батыр,  айтқа-
ның  келді, -деді  Тəуекел.  Сосын  ол 
Қияқ  батырдың  үстіне  құлап  түсті. 
Дəл  осы  сəтте  Қияқ  батыр  да  ақырғы 
рет  ышқынып,  демін  бір  алды  да,  о 
дүниеге жүре берді [2.120].  
Сөйтіп  бір  күні,  бір  мезетте 
туған  батыр  бір  күнде,  бір  мезетте  о 
дүниеге  сапар  шекті.  Адам  баласы 
«тағдырдың  алдындағы  шарасызды-
ғын»  мойындап  оны  үлкен  парасат-
тылықпен  қабылдаған.  Тағдыр  ажал, 
қаза,  өлім  атты  құбылыстармен  де 
байланысқа түседі.  
Демек, тағдыр концептісінің фи-
лософиялық аспектісі тілдегі адам ба-
сындағы  ауыртпалық,  маңдайға  жа-
зылған тірлік, пешенеге берілген бұй-
рық,  жазмыш,  тылсым  күштің  əмірі 
т.б.  секілді  когнитивтік  астарда  бері-
леді.  
Жазушының «Жанталас» бөлімі-
не  сай  «Өмір  мен  Өлім»  үнемі  арпа-
лысып, бірінің орнын бірі басып, жан-
талас, қарбалас үстінде болады. Жазу-
шының  танымы  мен  ұлттық  ерекше-
лігі  концептілердің  негізін  құрайды. 
Концепт  арқылы  жеке  тұлғаға,  ұлтқа, 
қоғамға  тəн  құндылықтар  сипаттала-
ды [3.279]. 
 
ƏДЕБИЕТТЕР 
 
1.
 
Жиренов  С.А.  ХV-ХIХ  ғ.ғ.  ақын-
жыраулар  поэзиясындағы  «Өмір-
Өлім»  концептісінің  танымдық  та-
биғаты.Автореферат// 
Алматы, 
2007. 
2.
 
Есенберлин 
Қ.І. 
Көшпенділер. 
Жанталас. //Алматы, 1976. 
3.
 
Тілеубердиев Б.М. Қазақ ономасти-
касының  лингвокогнитивтік  аспек-
тілері // Алматы,2006.  
4.
 
Оразалиева  Э.Н.  Қазақ  тіл  білімін-
дегі  когнитивтік  парадигма.  Авто-
реферат // Алматы, 2001. 
 
 
 
 
 
 

ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР                                                     ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ 
 
 
153
Рубинштейн Е.Б., 
доктор исторических наук, профессор  
Костанайский государственный педагогический институт 
 
МИКРОИСТОРИЯ КАК НАПРАВЛЕНИЕ В ИСТОРИЧЕСКОЙ НАУКЕ НА 
ПРИМЕРЕ КНИГИ Х.КОНТРЕРАСА «ИНКВИЗИТОРЫ И ТАЙНЫЕ ИУДЕИ» 
 
Микроистория как одно из веду-
щих  и  наиболее  перспективных  нап-
равлений  в  исторической  науке полу-
чила широкое распространение и при-
знание  в 90-х  годах  ХХ - начале ХХI 
века.  Пионерами  в  разработке  микро-
истории  выступили  итальянские  уче-
ные  во  главе  с  Карло  Гинзбургом. 
Этот  метод  привлек  внимание  фран-
цузских  историков,  в  частности  пов-
лиял на формирование четвертого по-
коления  Анналов.  Однако  на  постсо-
ветском  историческом  пространстве 
микроистория  продолжает  оставаться 
малоизвестным  направлением.  Ярким 
и  классическим  ее  образцом  является 
книга  ведущего  испанского  историка 
Х.  Контрераса  «Инквизиторы  и  тай-
ные  иудеи»,  опубликованная  на  рус-
ском языке в 2004 году[1]. 
О развитии испанской историче-
ской  науки  в  новейший  период  из-
вестно  настолько  мало,  что  в  послед-
них  учебниках  по  историографии  но-
вейшего  времени  отсутствует  глава, 
посвященная  испанской  историогра-
фии.  Развитие  ее  очень  интересно  и 
многообещающе.  Демократизация  ис-
панского  общества  после  смерти 
Франко  поставила  перед  историками 
этой  страны  множество  теоретичес-
ких  проблем,  одной  из  которых  был 
тоталитаризм  и  диктатура  в  испан-
ской  истории.  Эта  проблема  имела 
свои истоки в средневековой истории 
Испании,  в  учреждении  папской  бул-
лой инквизиции и создании ее репрес-
сивного  аппарата,  в  подавлении  вся-
кого инакомыслия в течение несколь-
ких веков. 
Вышеназванные проблемы стали 
центральными  в  исследованиях  вы-
дающегося испанского историка Хай-
ме  Контрераса.  Признанием  его 
заслуг перед историческим сообщест-
вом стало избрание председателем ис-
панской Ассоциации историков Ново-
го времени (2000-2001). 
Его научные интересы широки и 
разнообразны, но наиболее известные 
труды  посвящены  истории  инквизи-
ции,  проблемам  обращенных  в  хрис-
тианство евреев, известных специали-
стам  как  феномен  «конверсо»,  рели-
гиозной  культуры  в  Европе  Нового 
времени. 
Среди работ «Святая инквизиция 
в  Галисии, 1560-1700: власть,  обще-
ство  и  культура»,  опубликованная  в 
1982  году.  Исследованием,  принес-
шим  автору  мировую  известность, 
стала  монография  «Сото  против  Ри-
кельмо:  рехидоры,  инквизиторы  и 
тайные иудеи», изданная в 1992 году. 
Она  вызвала  огромный  интерес  как 
среди  профессиональных  историков, 
так  и  среди  многочисленных  чита-
телей.  Во  Франции  книга  вышла  в 
1997  году  под  названием  «Власть  и 
инквизиция в Испании Х века». Успех 
во  Франции  способствовал  тому,  что 
Контрерас  стал  лауреатом  престиж-
ной  награды  Пальмовой  ветви  Фран-
цузской 
Академии, 
присуженной 
Министерством образования Франции 
за  заслуги  в  области  образования. 
Книга  включена  ведущими  истори-
ческими  школами  университетов  Ис-
пании,  Италии,  Франции,  Аргентины, 
Бразилии  и  других  стран  в  учебные 
планы  обязательной  литературы.  В 
России  она  стала  известна  как  «Инк-
визиторы  и  тайные  иудеи.  Власть, 
культура  и  религия  в  Испании  Золо-
того века». 
Контрерас продолжал исследова-
ния  по  истории  инквизиции.  В 1997 
году  им  опубликована  «История  ис-
панской инквизиции (1478-1834): ере-
си,  преступления  и  представления  о 

ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР                                                     ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ 
 
 
154
них.» В 2003 году из под пера испан-
ского  историка  вышла  книга  «Карл 
Второй Околдованный. Власть и уны-
ние при дворе последнего испанского 
Габсбурга». 
История  инквизиции – тради-
ционная  тема  испанских  историков, 
так  как  без  осмысления  этого  специ-
фического  института  испанского  аб-
солютизма невозможно понять испан-
скую  историю.  Первым  ее  историком 
стал  Льоренте,  в  прошлом  секретарь 
святейшей  инквизиции.  В  годы  напо-
леоновской  оккупации  Испании  он 
примкнул  к  так  называемым  «офран-
цуженным».  Наполеон  назначил  его 
главным  хранителем  архивов  инкви-
зиции  с  целью  их  рассекречивания. 
Результатом  работы  в  архивах  стал 
труд «Критическая история испанской 
инквизиции»[2].  До  настоящего  вре-
мени он считается классическим. 
В  ХХ  веке  историки  осознали, 
что архивы инквизиции содержат цен-
нейшие  исторические  источники,  бо-
гатейший 
фактический 
материал. 
Контрерас  максимально  использовал 
эти архивы. В его книге описываются 
знаменитые  инквизиционные  процес-
сы в двух испанских городах Лорке и 
Мурсии в 50-70 годах ХVI века. 
Города  Лорка  и  Мурсия  стали 

жүктеу/скачать 2,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: