В. И. Жаркова, филология ғылымдарының кандидаты, доцент

ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР                                                     ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ 
 
 
168
сол  терминдердің  ішкі  мазмұнын  да 
білдіріп  отыр.  Осы  модель  негізінде 
біз  терминдердің  əлденеше  жүйесін 
жасап  үлгердік.  Міне  осы  ұғымдар 
мазмұнын  білдірерлік  қасиет  көбіне 
көп  күрделі  терминдерге,  құрамдас 
терминдерге  тəн.  Неге  десеңіз  тірке-
сім  терминдер  ұғымдық  белгіні  ана-
ғұрлым анығырақ, толығырақ əйгілей-
ді. Ал жалқы сөзден тұратын термин-
дерде бұл қызметті сөзтудырғыш мор-
фемалар  атқарады.  Міне,  сондықтан 
термин  жасайтын  морфемаларды  ба-
рынша  ыждағаттылықпен,  дəл  пайда-
ланып отыру керек. Бұларды топ-топ-
қа бөліп, оларды өзара іштей бірнеше 
үйірге  жатқызып  жіктеп  қарастыру 
қажет. 
Əдетте  күрделі  терминдер  сын 
есім,  зат  есім,  есімшелердің  қатысуы 
арқылы  жасалады.  Бұларды  таңдау 
оңай  шаруа  емес.  Мұның  қайсысы 
күрделі  терминнің  қандай  түрін  жа-
сауға  ыңғайлы  дегенді  барынша  сұ-
рып-тап,  сауаттылықпен  пайдаланып 
отыруға тура келеді. Мұндай саралап, 
сұрыптау,  əсіресе  терминге  лайықты 
жарыспа сөздер көп болған тұста тіпті 
қажет.  Əсіресе  бірыңғай  есім  сөздер 
үйіріндегі  варианттарды  талғау,  таң-
дай білу қажет-ақ. Бұл дамушы тілдің 
бəрінің  басында  ылғи  болатын  құбы-
лыс.  Ғылым  мен  техника  тілін  жасау, 
қалыптастыру  кезеңінде  мұндай  жа-
рыспалы сөздер қатары тіпті молынан 
кездеседі. [25] 
Сонда  бұл  жарыспалы  сөздердің 
қайсысын  терминденуге  лайықты  деп 
тауып,  тани  білуде  əмбебап  ереже 
ұсыну  мүлде  қиын.  Əрбір  ғылым 
саласының  термин  жасау  практикасы 
нақты  жағдайға  орай  өзіндік  жолды 
нұсқап отыруға тиіс. Таңдауға түскелі 
тұрған варианттың бəрі бірдей семан-
тикалық келбеті жағынан тепе-тең тү-
се  бермейтіні  ақиқат.  Жəне  олардың 
дəл  осы  жағдайға  бірі  ғана  дөп  келуі 
ықтимал.  Міне,  осы  тұста  əлгі  вари-
анттардың қайсысының семантикалық 
өрісі  қазіргі  терминденуі  процесіне 
дəл келе алады дегенді айыруға əбден 
болады.  Ол  үшін  өте  бір  ерекше 
пайым,  айрықша  тілтанымдық,  линг-
вистикалық  түйсік  керек.  Мəселен, 
бір  кезде  қырқушы,  қырқымшы,  қы-
рықтықшы;  ақша  қалта,  күмəжнек, 
əмиен;  жəрдем,  көмек,  үме,  болысу, 
асар; əкпіш, күйенте, иінағаш; көйлек, 
жейде;  шалбар,  сым;  букет,  гүлгүл, 
гүлдесте;  дача,  жайлаужай,  саяжай; 
столовой,  асхана;  парикмахер,  шаш-
тараз;  дəріс,  сабақ;  əмір,  бұйрық;  ауа 
райы, климат; себет, кəрзіңке, кəрзең-
ке; каша, ботқа, быламық, бөкпен; во-
кализм, дауысты дыбыстар; консонан-
тизм,  дауыссыз  дыбыстар;  лингвис-
тика, тіл білімі; аффикс, жалғау, жұр-
нақ;  парадигма,  жіктеу,  интонация, 
дауыс  ырғағы;  пунктуация,  тыныс 
белгісі,  орфография,  емле  ережесі; 
үтір, кіші тыныстық, кіші тыныс; нүк-
те,  ұлы  тыныс,  ноқат;  қос  нүкте,  екі 
нүкте, қос ноқат, екі ноқат; тұйық рай, 
тұйық  етістік,  инфинитив,  тұйықша; 
кент,  қала,  шəрі,  шаһар;  ел,  халық, 
жұрт,  жəмиғат,  əлеумет,  қалайық,  əу-
мет,  бұхара  т.т.  ғылым  мен  техника 
саласында  əр  кезеңде  əр  қилы  алы-
нып,  қабаттаса  қолданылып,  ақырын-
да  мұның  бірінің  ғана  терминдік 
сипатқа  көшкен  мысалдарын  көптеп 
келтіруге болады. 
Жарыспалы  терминдер  бұл  про-
цестің  даму  заңдылықтарын,  қалып-
тасу қисынын танытады. Осының өзі-
нен-ақ, ұғымдардың атаулық сипатын 
дəлірек беретін, қолданысқа ыңғайлы-
рақ  варианттар  таңдалғанын  байқай-
мыз.  Орайымен  алынып,  орнын  тап-
қандары  термин  ретінде  тілімізге  сі-
ңіп,  арнайы  лексика  қатарынан  орын 
тепті. Ал бұл сүзгіден өтпей қалғанда-
ры  басқа  бір  өң,  реңк  арқалап  келесі 
бір сөз саптауға дайын материал есеп-
ті өз кезегін күтіп түр.  
Терминжасам  тəсілдерін  талда-
мас  бұрын,  осы  процеске  материал 
беретін  мынадай  негізгі  үш  тірекке 
назар аудару қажет. Мұны қарапайым 
тілмен  айтқанда,  термин  сөздердің 
жасалу көздері болып табылады: 1. Өз 
сөздік  құрамының  ішкі  мүмкіндігін 

ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР                                                     ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ 
 
 
169
сарқа пайдалана алатын ұлттық тіл; 2. 
Дайын  терминдер  беретін  немесе 
калькалау тəсілін ұсынатын орыс тілі; 
3.  Дайын  күйінде  термин  беретін  не-
месе  калькалау  тəсіліне  ерік  беретін 
халықаралык  терминдер.  Халықара-
лық деп аталып жүрген терминдердің 
көпшілігі  əдетте  орыс  тілі  арқылы 
енген  кірме  сөздер.  Шет  тілдерінен 
тікелей енген терминдер мүлде аз. Тек 
бірен-саран  ғана  мысал  келтіруге  бо-
лады. Онда да араб, иран сөздерін ға-
на тілге тиек ете аламыз. 
Бір  кезде  қазақ  тілінің  даму-та-
рихында  араб,  парсы  элементтері  бе-
лең  алған  болса,  қазіргі  кезеңде  тілі-
міздің құрамына орыс тілі арқылы ин-
доевропа элементтері басым енуде. 
Əйтсе  де,  термин  жасаудың  ең 
негізгі  басты  көзі  үлттық  тіліміз  бо-
лып отыр деп толық айта аламыз. Бұл 
тұста  əдеби  тіліміздің  барлық  қабаты 
(көркем  əдебиет  тілі,  ауыз  əдебиет 
тілі,  фольклор  тілі,  тіпті  диалектілер 
мен  тілде  орын  тепкен  түрлі  ерекше-
ліктер)  түгел  іске  жаратылады.  Ə  де-
геннен-ақ  қазақ  зиялылары  термин 
жасау  процесіне  тікелей  ат  салысып, 
ол үшін қазақ тілінің лексикалық бай-
лығы  мен  грамматикалық  амалдарын 
түгел іске жаратуға бетбұрыс жасаған 
болатын.  Соның  нəтижесінде  халық 
тілінің  сарқылмас  қазынасы  сарапқа 
түсіп,  қарапайым  сөздер  терминдік 
мəнге  көшті.  Ғасырлар  бойы  дамып, 
қалыптасқан  сөзжасам  тəсілдері  тер-
минжасамның  негізгі  тірегіне  айнал-
ды. Жəне атап айтуға тұратын бір нəр-
се, терминжасам тек ұлттық тіліміздің 
өз  материалымен  ғана  шектелмей, 
кірме сөздер  қатарын  да  сарқа  пайда-
ланды.[26] 
Сонда  қазақ,  орыс,  шет  тілдері-
нің  сөз  материалдары  арқылы  жасал-
ған  терминдер  біздің  халкымыздың 
ұлттық байлығына қосылған мол үлес 
болып  табылады.  Əрине  бұл  аталған 
үш  арна  тарихи  кезеңдер  болмысына 
орай  кезектесе  активтеніп  отырды. 
Республика  өмірінде  өркендеп,  өріс 
тапқан  ғылым  салалары  мен  техника 
тарамдарына  орай  бүл  үш  арна  тер-
минжасам  процесіне  əрқилы  ыңғайда 
қатыстырылады. Бір салада ұлттық тіл 
материалы  негізге  алынса,  келесі  бір 
ғылым  тармағында  кірме  сөздер  мен 
калька тəсіліне көбірек иек артылады. 
Түркі  халықтары  тіліндегі  тер-
минжасам  процесіне  зер  салғанда, 
терминология  жұмысында  мынадай 
үш  ұстаным  басшылыққа  алынатын 
тəрізді.  Біріншіден,  СССР  халықтары 
тілдерінің бəріне ортақ ұстаным; екін-
шіден,  қоғам  мен  тілдің  даму  ерек-
шеліктеріне  сəйкес  туындайтын  əрбір 
тілдің  өзіндік  термин  жасау  ұлттық 
ұстанымы жəне терминологияның же-
ке  салаларына  байланысты  басшы-
лыққа  алынатын  салалық  ұстаным. 
Алайда  ұлттық  терминологияны  едə-
уір  байыта  түскені  термин  жасаудың 
бірнеше  тəсілдері  белгілі  бола  бас-
тағанмен, бұл жөнінде мамандарымыз 
əлі  күнге  бір  пікірге  келе  алмай 
жүрген сияқты. Əсіресе, терминжасам 
амалдарын  айқындауда  қатып  ұстай-
тындай  қағидаға  айналған  келісім 
жоқ.  Бұл  термин  жасау  принциптерін 
дұрыс  түсінбеуден  туатын  жағдай. 
Қөбіне көп термин қалыптастыру көз-
дері  мен  термин  жасау  амалдарының 
шегін айыра алмай қателесетін тұстар 
да бар. Тіпті термин жасау «жолдары» 
мен  «амалдарын»  қатар  қойып  қара-
стыратын  кезіміз  де  жоқ  емес. 
Сондай-ақ,  терминжасам  амалдары-
ның  мөлшері,  аумағы  жəне  олардың 
өнімді,  өнімсіз  түрлерін  саралауда  да 
бірізділік, бірегейлік шамалы. 
Қайсыбіреулер  мұның 1) əдеби 
тіл сөздері мен диалектілерін термин-
дендіру, 2) ұлттық  тіл  амалдары  не-
гізінде  термин  жасау, 3) өзге  тіл  сөз-
дерін  термин  ретінде  қабылдау  деген 
сияқты  үш  түрін  бөліп  қараса,  екінші 
біреулер  терминжасам  амалдарының 
төрт  түрін  көрсетеді.  Атап  айтқанда: 
1) терминдендіру, 2) қайта терминдеу 
(ретерминологизациялау),  яғни  басқа 
бір  саланың  терминдерін  пайдалану, 
3)  термин  жасау, 4) кірме  сөздерге 

ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР                                                     ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ 
 
 
170
халықаралық  (интернационализация) 
сипат беру. 
Үшінші  бір  пікір  бойынша  мұ-
ның  қосымшалау  мен  сөз  біріктіру 
тəрізді  екі-ақ  амалы  бар  сияқты.  Төр-
тінші  біреулер  ұлттық  тіл  негізіндегі 
сөзжасам  амалдарын  ұстанады:  Олар 
мыналар: 1) семантикалық  тəсіл, 2) 
морфологиялық тəсіл, 3) синтаксистік 
тəсіл, 4) калькалау  тəсілі, 5) сөз  қыс-
қарту (аббревиациялау) тəсілі. 
Осы  тектес  жіктеулерді  қарас-
тыра келгенде, шынында да бұлардың 
ара жігі əлі де айқындала қоймағанын 
байқаймыз.  Басқасын  былай  қоя  тұ-
рып, кірме сөздер мен ұлттық тіл эле-
менттері  негізінде  жасалған  термин-
дерді  құрылысы,  мазмұны,  жасалу 
жолы жағынан тепе-тең түсетін тəсіл-
дер  ретінде  қарастыру  көкейге  қона 
қоймайды.  Өйткені  ұлттық  тіл  эле-
менттері  арқылы  жаңа  термин  жа-
салса,  кірме  сөздер  негізінде  дайын 
терминдер кабылданады емес пе? Сол 
себепті де əр нəрсе өзінің атымен ата-
лып, соған орай бағалануға тиіс.[27] 
Қорыта  айтқанда,  қазақ  тілінің, 
тіпті  басқа  да  түркі  тілдерінің  сөз-
жасам амалдары ұлттық тілде термин-
дендірілуге  лайықты  сөз  болмай  қал-
ған  күнде  ғана,  немесе  бар  сөздердің 
бұл  жүйеге  жөні  келмей  тұрған  жағ-
дайда,  сондай-ақ  əр  түрлі  себептерге 
байланысты  кірме  сөздер  терминдік 
талаптан шыға алмаған сəтте ғана жа-
ңа термин жасауға тартылады. 
 
ƏДЕБИЕТТЕР 
 
1.
 
Қазақ  терминологиясының  өзекті 
мəселелері. Астана, 2002. 
2.
 
Алпыспаев  Т.  Терминологнялық 
жинақ. Астана, 1998.  
3.
 
Терминология:  Терминология  мəсе-
лелеріне арналған дөңгелек үстел ма-
териалдары. (жинақ) Астана, 2001.  
4.
 
Айтбайұлы Ө. Қазақ терминология-
сының  қазіргі  жайы  жəне  міндет-
тері. «Ана тілі» 11 қараша 1994.  
 
 
 
 

ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ҒЫЛЫМДАР                                                  ЕСТЕСТВЕННЫЕ НАУКИ 
 
 
171
Абдыкаликова К.А., 
кандидат химических наук, профессор 
Алимбаева А.К., 
магистрант 
Костанайский государственный педагогический институт 
 
ИЗУЧЕНИЕ ВЛИЯНИЯ ЭКОЛОГИЧЕСКИХ УСЛОВИЙ  
НА ХИМИЧЕСКИЙ СОСТАВ ТЫСЯЧЕЛИСТНИКА 
 
Длительные и глубокие исследо-
вания  фармакологических  свойств  и 
терапевтической  активности  лекарст-
венных растений убеждают в том, что 
в  лечебной  практике  целесообразно 
применять  не  только  отдельно  дейст-
вующие  вещества  растений  в  чистом 
виде, но и использовать их без хими-
ческой  обработки.  Поиск  в  окружаю-
щей  природе  средств  лечения  всегда 
был  органической  потребностью  че-
ловека,  как  и  поиск  пищи,  добро-
качественной  воды,  чистого  воздуха. 
Несмотря  на  появление  в  арсенале 
лечебных средств современного врача 
многих  синтетических  и  антибиоти-
ческих  веществ,  интерес  к  лекарст-
венным  растениям  не  исчез.  Кроме 
того,  некоторые  из  нас  вследствие 
многовековых  традиций  и  веры  в 
лечебные  свойства  растений  собира-
ют некоторые из них для своих нужд. 
Но не все знают, что место произрас-
тания очень сильно влияет на качест-
венное  и  количественное  содержание 
биологически  активных  веществ,  к 
тому же близость промышленных зон 
обуславливает  накопление  в  расте-
ниях больших количеств вредных для 
организма человека веществ.[1] 
Нами  проведено  фитохимичес-
кое изучение тысячелистника обыкно-
венного  с  территории  АО  «Костанай-
ские  минералы» (фабрика)  и  карьера 
г.Житикара  и  с  карьера  г.Рудный 
Костанайской области. 
Целью  работы  явилось  изучение 
влияния  экологических  воздействий 
на  химический  состав  лекарственных 
растений на примере тысячелистника, 
заготовленного  с  территорий  про-
мышленных зон. 
Собранное  сырье  высушивалось 
в тени в проветриваемом помещении. 
Для  сравнения  была  взята  трава  ап-
течного  образца,  собранная  в  южных 
регионах страны (г.Шымкент). 
В  ходе  определения  общей  кис-
лотности установили, что наименьшее 
содержание свободных кислот прихо-
дится на тысячелистник с территории 
фабрики  г.Житикара  (таблица 1). Та-
кие  различия  в  содержании  органи-
ческих  кислот  мы  предполагаем,  свя-
заны  с  тем,  что  свободные  кислоты  с 
металлами могут образовывать плохо-
растворимые  соли,  что  и  отражается 
на  уменьшении  содержания  свобод-
ных  кислот  в  образцах  ближе  к 
фабрике.[2] 
Таблица 1 
Общая кислотность 
тысячелистника обыкновенного 
 
Место 
произрастания 
Общая 
кислотность, 
г-экв 
АО 
«Костанайские 
минералы» (Фабрика) 
3,1 
г.Житикара (карьер) 14,6 
г.Рудный (карьер) 11,2 
г.Шымкент (аптечн.) 7,3 
 
 Как  мы  видим,  общая  кислот-
ность тысячелистника с карьера г.Жи-
тикара в 2 раза больше аптечного об-
разца, скорее всего это связано с тем, 
что почвы карьера кислые. 
Таблица 2 
Неорганический анализ 
тысячелистника 
 
 
г.Жити-
кара 
(карьер)
г.Рудный 
(карьер) 
г.Шым-
кент 
(аптечн.)
Золь-
ность 
7,54 11,62 4,98 
Cl
-
+ + + 
CO
3
2+
+ + + 
Fe
3+
+ + - 
Al
3+
+ + - 
Ca
2+
+ - - 

ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ҒЫЛЫМДАР                                                  ЕСТЕСТВЕННЫЕ НАУКИ 
 
 
172
А из таблицы 2 видно, что золь-
ность  больше  в  образце  г.Рудного, 
причем  по  сравнению  с  Шымкент-
ским  почти  в 3 раза.  Это  подтверж-
дает  наши  предположения  относи-
тельно  того,  что  в  тысячелистнике  с 
территорий  промышленных  зон  на-
капливаются  тяжелые  металлы,  кото-
рые могут образовывать соединения с 
органическими  кислотами.  Это  подт-
верждается  также  их  растворимостью 
в воде; полностью растворился только 
аптечный  образец,  так  как  в  нем 
отсутствуют  тяжелые  металлы.  А  об-
разцы с промышленных зон частично 
растворились  в  уксусной  кислоте  и 
полностью в концентрированной азот-
ной кислоте при нагревании, что сви-
детельствует о содержании в траве не-
растворимых  карбонатов  и  сульфатов 
таких  элементов,  как  железо,  алюми-
ний и кальций.[3] 
А  так  как  противовоспалитель-
ные действия тысячелистника в неко-
торой степени обуславливаются нали-
чием  органических  кислот,  то  траву 
лучше не заготавливать с промышлен-
ных зон. 
Таблица 3 
Фитохимический анализ 
тысячелистника 
 
 
Литерат
. 
данны
е
 
г.
Житикара
 
(
карьер
)
 
г.
Руд
-ный
 
(
карьер
)
 
г.
Шымкент
(аптечны
й) 
Флаво-
ноиды 
+ 
Rf = 
0,40 
Rf = 
0,40 
+ 
Вита-
мин  С, 
в 100 г 
продук-
та, г. 
+ 
0,19 0,14 0,28 
Дубиль
ные  
в-ва, % 
+ 
415,7 363,7 233,8 
 
Из таблицы 3 видно, что витами-
на С в аптечном образце почти в 2 ра-
за больше по сравнению с образцом г. 
Рудного.  Это  можно  объяснить  окис-
лительно-восстановительными  свой-
ствами  аскорбиновой  кислоты  в  при-
сутствии ионов железа (Fe
2+
 , Fe
3+
).[2] 
В  спиртовых  фракциях  всех  об-
разцов  реакцией  Брианта  было  уста-
новлено наличие флавоноидов. 
Определив  количественное  со-
держание  дубильных  веществ,  можно 
отметить, что наименьшее процентное 
содержание  их  приходится  на  аптеч-
ный образец и возрастают в образцах 
г.Рудного  и  г.Житикара.  Это  объяс-
няется  способностью  тяжелых  метал-
лов  увеличивать  накопления  дубиль-
ных веществ.[4] 
Обнаружение  сапонинов  прово-
дили  реакциями  на  пенообразование. 
Пена образовывалась во всех случаях. 
Но  в  пробе  с  Житикаринским  образ-
цом в пробе со щелочью она исчезает 
быстрее.  А  в  пробе  с  Рудненским  об-
разцом  в  пробирке  с  кислотой  пены 
образовалось  в 2 раза  больше.  Это 
свидетельствует  о  том,  что  данные 
сапонины тритерпеновой природы.[2] 
В  общем  можно  заключить,  что 
в  зависимости  от  сроков  заготовки  и 
места  произрастания  лекарственные 
травы проявляют разную биологичес-
кую активность, кроме того, на содер-
жание  биологически  активных  ве-
ществ  существенное  влияние  оказы-
вает  и  экологический  фактор,  то  есть 
близкое  расположение  промышлен-
ных зон. 
Определенная  часть  в  нашей  ра-
боте  отведена  использованию  мето-
дик фитохимического анализа в педа-
гогической  деятельности,  так  как  фи-
тохимический  анализ  лекарственных 
трав  может  вызвать  у  учащихся  осо-
бый  интерес.  Фитохимический  прак-
тикум  дает  возможность  освоить  сов-
ременные  методы  химического  и  фи-
зико-химического  анализа,  познако-
миться с основами статистической об-
работки  результатов  исследования, 
установить фоновые величины содер-
жания  химических  элементов  в  рас-
тениях,  что  в  дальнейшем  позволит 
оценить  степень  загрязнения  геосис-
тем  токсикантами.  Особое  внимание 

ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ҒЫЛЫМДАР                                                  ЕСТЕСТВЕННЫЕ НАУКИ 
 
 
173
уделяется изучению химического сос-
тава  растений,  так  как  растение  выс-
тупает  интегральным  биотестом,  ко-
торый  достаточно  в  чувствительной 
форме реагирует на все почвенно-гео-
химические  изменения,  потребляя  и 
накапливая  то  или  иное  количество 
химических элементов.[5,6] 
 
ЛИТЕРАТУРА 
 
1. 
Ковалева Н.Г. Лечение растениями.: 
М.- Медицина – 1991 – 351с.,ил. 
2. 
Абдыкалыкова  К.А.  Фитохимичес-
кий  анализ  лекарственных  рас-
тений:  Методическое  пособие  для 
спецпрактикума.  В 2-х  частях. – 
Костанай: КГУ им А.Байтурсынова, 
2002.-60с. 
3. 
Логинов  Н.Я.,  Воскресенский  А.Г., 
Солодкин  И.С.  Аналитическая  хи-
мия.- М:1972 
4. 
Лабораторное  руководство  по  хро-
матографическим и смежным мето-
дам./под  редакцией  О.Микеш – М.: 
1982. -400с. 
5. 
Методика  преподавания  химии. 
Под  ред.  Н.Е.  Кузнецовой:  Учеб. 
пособие для студентов пед. ин-тов и 
биол.спец. – М.:Просвещение,1984. 
– 415с., ил. 
6. 
Чернобельская  Г.М.  Основы  мето-
дики  обучения  химии:  Учеб.  посо-
бие  для  студентов  пед.ин-тов  по 
спец.  №2122 «Химия». – М.:  Прос-
вещение, 1987.- 256с., ил. 
 
 
Баймырзаев Қ.М. , 
география ғылымдарының докторы, профессор 
Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты 
 
ОРТАЛЫҚ АЗИЯ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЭКОСИСТЕМАСЫНЫҢ  
ХАЛЫҚ ШАРУАШЫЛЫҒЫНА ƏСЕРІ 
 
 
Өндірістік  əдістердің  қалыпта-
суына орография, ауа райы, гидрогра-
фикалық  режим,  топырақ,  өсімдік  қа-
баты,  ландшафт  белдеуі сияқты  таби-
ғи  орта  ерекшеліктерінің  əсер  ететін-
дігін  М.Г.  Левин,  Н.Н.  Чебоксаров, 
Б.В.  Андрианов,  Я.В.Чеснов  сияқты 
белгілі  ғалымдар  айтып  кеткен  бола-
тын.  Адам  мен  табиғат  арасындағы 
тығыз  байланыс  географиялық  ортаға 
сəйкес  шаруашылықтың  қалыптасуы-
на  əсер  етті.  Ғасырлар  бойы  адамзат 
тек табиғатқа икемделіп қана қоймай, 
оны  өзгертуге  тырысты.  Қаншама  су 
қоймалары,  каналдар  қазылды,  адам 
көп  қоңыстанған  аймақтарда  завод, 
фабрикалар  салынып  экологиялық 
жүйеге орасан зор зиян келтірілді. Та-
биғи ортаны тиімді пайдаланып, оның 
пайдасын  өз  қажетіне  пайдалануда 
көшпенділер өте бағалы тəжірибе жи-
нақтады.  
 
Еуразия  даласын  сонау  ықылым 
заманнан  бері  мекендеп  келе  жатқан 
көшпелі қоғамның экалогиялық жүйе-
ге  икемделген  тиімді  шаруашылық 
феномені осы күнге дейін оң шешімін 
таппаған  ғылыми  проблема.  Еуро-
центризм  ауруына  шалдыққан  батыс 
жəне кеңес дəуірінің ғалымдары «гео-
графиялық  детерменизм»  ықпалымен 
күресе  отырып,  көшпенділер  шаруа-
шылығының  экономикалық  жағынан 
тиімділігін  дəлелдеуге  тырысты.  Осы 
тақырыпқа  қалам  тартқан  К.А.Аки-
шев,  Ж.О.Артықбаев,  А.М.Хазанов, 
Г.Е.Марков,  Л.Н.Гумилев,  С.Толыбе-
ков,  Н.Е.Масанов,
1
  сынды  ғалымдар 
көшпелі мал шаруашылығын жіліктеп 
шақса  да,  оның  қоршаған  табиғи  ор-
таға  байланыстылығын  ғылыми  тұр-
ғыдан,  бұлтартпастай  дəлелмен  ше-
гендей алмады.  
 
Ағылшын ғалымы А.Тойнби көш-
пенділерді  тарихтан  тыс  жатқан  ха-
лықтар  қатарына  жатқызды.
2
  Өрке-
ниетке  қол  жеткізген  отырықшы  көр-
шілеріне  шапқыншылық  жасап  көш-
пенділер  тарихи  үрдіске  əсер  ете  ал-
мады  деген  тұжырымы  зерттеушілер-
дің келесі ұрпағына əдіснамалық негіз 
болды.  Келесі  бір  зерттеуші  Ф.Бро-

ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ҒЫЛЫМДАР                                                  ЕСТЕСТВЕННЫЕ НАУКИ 
 
 
174
дель  көшпенділер  адамзат  өркениеті-
не  зиянынан  басқа  ештеңе  əкелмеді 
дегенді айтады
3
. Тіпті, оларды қойған-
да  қазақ  ғылымының  ақсақалы  атан-
ған С.Толыбековтың өзі қазақтың көш-
пелі  мал  шаруашылығын  артта  қал-
ған, ал олардың материалдық өндірісі 
қарабайыр  (примитив)  деп  есептеді.
4
 
Шын  мəнінде,  көшпенді  жұрттың 
əлемдік өркениетке қосқан үлесі шаш 
етектен.  Ғұн  этносының  Еуропа  мем-
лекеттілігінің  негізін  қалағандығын 
басқаны  қойғанда,  тарихшылардың 
өзі де біле бермейді.
5 
 
 
Шындығына келгенде, адам бол-
сын,  адамзат  қоғамы  болсын  табиғат-
тың бір бөлігі екендігін мойындайтын 
уақыт  туған  сияқты.  Табиғаттың  бер-
месін  тартып  аламын  заманы  кел-
меске кеткені шындық. Сондықтан да, 
көшпенділер  шаруашылығының  ерек-
шеліктерін,  олардың  əлемдік  өрке-
ниетке  қосқан  үлесін  əлемге  паш  ету 
заман  талабы,  ғылым  алдындағы  зор 
міндет.  
 
Алдарыңыздағы  шағын  мақала 
алға қойған негізгі мақсатымыз – көне 
заманнан  кешегі  ХХ  ғасырға  дейін 
Еуразия  белдігін  мекендеген  көшпелі 
ұлыстардың  тұрмыс  тіршілігінің  қор-
шаған  ортаға  бейімделіп,  əлемде  тең-
десі  жоқ  шаруашылық  тиімділігіне 
қол  жеткізгендігін  дəлелдеу.  Мақсат-
қа  жетер  жолда  мына  төмендегі  мін-
деттерді  іске  асыруға  тырыстық.  Бі-
ріншіден, номадтар иемденген терри-
торияның  географиялық  ерекшелікте-
ріне  баға  беру.  Екіншіден,  көшпелі 
шаруашылықтың типологиясын анық-
тау. Үшіншіден, қазақ жеріндегі көне 
ұлыстардың  жерге  орналасу  тəртібін 
көрсету.  
 
Көшпелі  мал  шаруашылығының 
тиімділігіне  əсер  ететін  бірден-бір 
фактор – экология.  Көптеген  зерттеу-
шілердің мəлімдеуінше, əр түрлі тари-
хи  кезеңдерде  номадтар  шаруашылы-
ғы  климат  пен  табиғи  ортаның  өзге-
руіне байланысты не гүлденіп, немесе 
керісінше,  дағдарысқа  ұшырап  отыр-
ған.  Кез  келген  қоғам  өз  тіршілігінде 
арнаулы  бір  геобиценоз  шеңберінде 
өмір  сүреді.  Ал,  оның  негізінде  ланд-
шафт жатқандығы баршамызға мəлім. 
Ауа  райының  өзгеруі  ландшафтың 
өзгеруіне əкеліп соқса, ал кейінгісі қо-
ғамдағы саяси процеске əсер етеді.  
 
Тарих үрдісінде табиғат белгілі бір 
уақытта  өзгеріске  ұшырап  отырады. 
Тіпті  кейбір  зерттеушілер  оның  себеп-
терін  де  анықтады.  Əсіресе,  осы  тақы-
рыпты  жете  зерттеген  О.  Петтерсон, 
А.И.Шнитков сынды ғалымдардың кон-
цепциялары  көңілге  қонымды.
6
  Олар-
дың айтуынша табиғат 1800-1900 жылда 
бір өзгеріске ұшырап отырады екен. Бұл 
тұжырымды  М.С.Эйгенсон,  Л.С.Берг, 
Н.А.Белинский  сияқты  ғалымдар  өз  ең-
бектерінде одан əрі дамытты.
7
  
 
Тарихшылар  Еуразия  даласын-
дағы саяси жүйелерді зерттеу барысы-
нда бұл тұжырымды ұтымды пайдала-
нуы қажет. Адамзат тарихының соңғы 
алты  мың  жылында  табиғат  төрт  рет 
өзгеріпті.  Яғни  ол  төрт  рет  ылғалда-
нып, үш рет қуаңшылыққа ұшыраған. 
Ылғалды  əрі  салқын  дəуір 3-5 ғасыр-
ға,  қуаңшылық  уақыт  бір  мың  жылға 
созылған.  Ал  олардың  арасында 2-3 
ғасырды  алып  жататын  өтпелі  дəуір 
болған.  
 
Қазіргі  Қазақстан  жерінде 4500-
4000  жыл  бұрын  жаңбырдың  деңгейі 
осы күнгіден 50-100 мл көбірек болған. 
Ландшафт  шекарасы  оңтүстікке  қарай 
1-2  подзонаға  жылжыған.  Ол  заманда 
бүкіл  Солтүстік  Қазақстан  жерін  ор-
манды дала зонасы алып жатқан
8
.  
 
Біздің  жыл  санауымызға  дейінгі 
ХVІІІ  ғасырда  құрғақшылық  бас-
талып, ХV-Х ғасырларға дейін созыл-
ды. Міне, дəл осы кезде алғашқы қола 
дəуірінің  өркениеті – Арқайым  дағ-
дарысқа ұшырап, ал оның тұрғындары 
қазіргі Иран, Солтүстік Индия жеріне 
қоныс аударған.  
 
Біздің  жыл  санауымызға  дейінгі 
екінші  мыңжылдықтың  аяғы  мен  бі-
рінші  мыңжылдықтың  басында  ыл-
ғалданудың  келесі  бір  дəуірі  бастал-
ды.  Бұл  үрдіс  біздің  эрамызға  дейінгі 
VІІІ-VІ  ғасырларына  дейін  созылды. 

ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ҒЫЛЫМДАР                                                  ЕСТЕСТВЕННЫЕ НАУКИ 
 
 
175
Міне,  дəл  осы  кезде  Қазақстан  жерін 
мекендеген 
тайпалар 
жартылай 
көшпелі  мал  шаруашылығымен  ай-
налыса бастады.  
 
Біздің  жыл  санауымызға  дейінгі 
ІV-ІІІ  ғасырларда  өтпелі  кезеңді  ба-
сынан  өткізген  ауа-райы  біздің  дəуір-
міздің бірінші мыңжылдығында қуаң-
шылық  кездескен.  Оның  ең  бір  ауыр 
уақыты  ХVІІ-ХІІ  ғасырларды  қам-
тиды.  ХІІІ-ХVІ  ғасырларда  таби-
ғаттың ылғалдануы байқалады. Ал ен-
ді  ХІХ  ғасырдан  осы  күнге  дейін  та-
биғаттың бірте-бірте жылыну процес-
сі  жүріп  жатыр.  Орталық  Азияны  те-
рең зерттеген белгілі тарихшылар мен 
география мамандарының айтуына қа-
рағанда бұл жердің табиғи – ауа-райы 
жағдайы  жиі-жиі  өзгеріп  тұрған. 
Л.Гумилевтың  теориясы  бойынша 
Қазақстан  жері  белгілі  бір  уақыт  ара-
лығында құрғап, немесе керісінше ыл-
ғалданып  отырған.  Оның  пайымдау-
ынша біздің жыл санауымызға дейінгі 
екінші  мыңжылдықта  Еуразия  дала 
өлкесі  егіншілікпен  айналысуға  ың-
ғайлы  болған.  Бірақ,  біздің  жыл  са-
науымызға  дейінгі  VІІІ-VІІ  ғасырлар-
да  Еуропа  жеріне  салқын  түсіп,  ыл-
ғалданды  да,  керісінше  дала  өлкесі 
кенеттен  құрғақшылыққа  ұшырады. 
Міне,  осы  тұста  бұл  өлкені  мекенде-
ген  көптеген  ұлыстар  көшпелі  мал 
шаруашылығы  кəсібіне  ауысты.  Л. 
Гумилев  осыдан  кейін  де  қазақ  дала-
сының  біресе  құрғап,  біресе  ылғал-
данғандығын  дəлелдеп  берді.  Əлбет-
те,  даланың  ылғалданған  кезіне  көш-
пелі мал  шаруашылығы  өз  дамуының 
шегіне  жетсе,  қуаншылық  жылдары 
күйзеліске ұшыраған.  
 
Белгілі географ Грумм-Гржимай-
ло  да  орталық  Азияның  «біртіндеп 
құрғау»  концепциясын  ұстанды.  Де-
генмен  де  кейбір  географ  ғалымдар 
бұл  пікірді  қолдамады.  Мысалы, 
Л.Берг  Орталық  Азия  керісінше  ХІХ 
ғасырдың  соңғы  онжылдығы  мен  ХХ 
ғасырдың басында ылғалданғандығын 
баса  көрсетеді.
9
  Əлем  ғалымдарын 
осы  күндері  алаңдатып  отырған  жағ-
дай – табиғаттың  жаһандық  жылыну 
үрдісі.  
 
Көшпелі  мал  шаруашылығының 
икемділігі  арқасында  табиғат  каток-
лизмасына  қарамастан  осы  күнге 
дейін  ол  адамзат  тіршілігінің  негізі 
болып отыр.  
 
Дүние  жүзін  мекендеген  халық-
тардың көпшілігі көшпенділік дəуірді 
басынан  өткізгендігі  баршамызға  мə-
лім. Бірақ, кейбіреулері болмаса, олар 
уақыт өте келе шаруашылықтың басқа 
түрлерін  меңгерді.  Көшпелі  мал  ша-
руашылығын  тұрмыс-тіршіліктің  не-
гізгі тұтқасы етіп ұстап қалғандардың 
бірі  қазақ  халқы.  Бір  кереметі  қазақ-
тың  көшпелі  мал  шаруашылығы  сол 
сақ дəуірінен кешегі ХХ ғасырдың 20-
шы  жылдарындағы  жаппай  ұжымдас-
тыруға  дейін  көп  өзгерістерге  ұшы-
рамай  негізінде  сақталып  қалған.  Бұ-
ған қандай себеп деген сұраққа жауа-
бымыз төменгідей. 
 
Еуразия  континентінің  белдік 
шені  көбіне  дала  жəне  орманды  дала 
зонасына  жатады.  Табиғаты  қатал, 
континенталды,  қысы – қарлы,  суық, 
жазы – құрғақ,  ыстық.  Қысы-жазы 
жел соғып тұрғандықтан егіншілікпен 
айналысуға  қолайсыз.  Қазақ  даласы-
ның  табиғаты – тарихи  жағдайы  тек 
қана  суырмалы  егіншілікпен  айналы-
суға мүмкіндік берді.  
 
Көшпелі  мал  шаруашылығы  қа-
зақ даласында тез қарқынмен дамыды. 
Оның пайда болуына тек қана геогра-
фиялық  фактор  əсер  етті  десек  қате-
лескен  болар  едік.  Біздің  эрамызға 
дейінгі  VІІІ-VІІ  ғасырлардағы  қоғам-
дағы  əлеуметтік  қатынастардың  да-
муы, өнім айырбасының пайда болуы 
көшпенділер  шаруашылығын  қар-
қындатты.  Малдың  жекеменшікке 
ауысуы  қоғамдағы  əлеуметтік  теңсіз-
дікті,  мүлік  теңсіздігін  туғызды.  Қо-
ғамдық  құрылымның  өзгеруі  шаруа-
шылықтың  қоршаған  ортаға  икемде-
ліп, оның тиімділігін арттырды.  
 
Жоғарыда  айтылған  пікірлердің 
тобықтай  түйіні,  Қазақстан  жерін 
көне  заманда  мекендеген  тайпалар 

ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ҒЫЛЫМДАР                                                  ЕСТЕСТВЕННЫЕ НАУКИ 
 
 
176
мен 
ұлыстар 
қатал 
табиғаттың 
талабына сəйкес шаруашылықтың жа-
ңа  бір  түрін  дүниеге  əкелді.  Оның 
ерекшеліктеріне  тоқталар  болсақ,  бі-
ріншіден,  шаруашылықтың  басым 
түрі – мал өсіру. Екіншіден, оның си-
паты – экстенсивті.  Үшінші  бір  ерек-
шелігі – жылдың төрт мезгілінде жай-
ылым  айырбастау  болса,  төртіншісі – 
қоғамның  көпшілігі  көшпелі  ұлысты 
құрайды.  Сонымен  бірге,  мұндай  ша-
руашылықтың  негізгі  белгісі – тұр-
мыс-тіршілікке  қажетті  заттардың 
барлығы  өз  ішінде  (натуралды)  өнді-
рілді.  Сонымен,  көшпелі  мал  шаруа-
шылығы  зерттеліп  отырған  тарихи 
дəуірі  де  өндіруші  шаруашылық – 
негізгі бір түріне айналды.  
 
Осы  ерекшеліктер  мен  геогра-
фиялық  белдеулерді  ескере  отырып, 
көшпелі  мал  шаруашылығының  бес 
түрін анықтау мүмкіндігі туады; Сол-
түстік  Африкалық – алдыңғы  азия-
лық,  африкалық  (Сахарадан  оңтүстік-
ке қарай), Еуразиялық, Тибеттік, Сол-
түстік  Азиялық.  Бірінші  түрінде  негі-
зінен қой-ешкі мен түйе өсіреді, екін-
шісінде – қара мал, Тибеттік түріне – 
як,  ал  Солтүстік  Азиялық  түрінде  бұ-
ғы шаруашылығымен айналысқан.  
 
Біздің  тақырыбымыздың  негізгі 
арқауы Евразия көшпенділері болған-
дықтан,  шаруашылықтың  осы  бір  тү-
ріне толығырақ тоқталайық. Ұлы дала 
төсін  мекендеген  көне  тайпалар  мен 
ұлыстар біздің эрамызға дейінгі бірін-
ші  мыңжылдықтың  орта  шенінде 
көшпелі шаруашылықты классикалық 
дəрежеге дейін жеткізді.  
 
Еуразия  көшпенділері,  оның 
ішінде қазіргі Қазақстан жерін мекен-
дегендері елдің географиялық жағдай-
ына  байланысты  шаруашылықтың 
бірнеше түрін басынан өткізді. Көрші 
елдердің  қысымына  шыдай  алмаған 
малшылар  тайлы-таяғымен  үдіре  кө-
шеді, жайлы қоныс іздейді, бір жерде 
тұрақтап  тұра  алмайды.  Күні  бұрын 
белгілеген маршрут жоқ. Бұл көшпен-
діліктің  бірінші  түрі.  Екінші  түрі  та-
биғаттың  қолайсыздығына  байланыс-
ты.  Көшке  ере  алғандардың  бəрі  қа-
тынасады. Негізгі мақсат малға жайлы 
жайылым, адамға жайлы қоныс іздеу. 
Көбіне  маршрут  мердианды  немесе 
радиалды – айналу  болып  келеді. 
Мұндай  құбылыс  Қазақстанның  шө-
лейт  жəне  шөлді  аймақтарында,  Түр-
кіменстан жəне Монголия жерлерінде 
байқалады.  
 
Көшпенді  шаруашылықтың  үш-
інші  түріне  жататындардың  тұрақты 
қыстауы бар. Маршруты белгілі. Көш-
ке  барлығы  бірдей  қатынасады.  Егін-
шілікпен  айналыспайды.  Жаңа  заман-
да  қалмақтар  мен  қазақ  халқының 
кейбір 
ұлыстары 
көшпенділіктің 
осындай түріне жатқан.  
 
Көшпенділіктің төртінші түрі қа-
зақ  халқы  үшін  дəстүрлі.  Ғасырлар 
бойы  халқымыз  жаз  жайлауда,  қыс 
қыстауда  өмірін  өткізген.  Əр  тайпа-
рудың  өзінің  меншікті,  қыстауы,  көк-
теуі,  жайлауы,  күздеуі  бар.  Көш  мар-
шруты  негізінен  мердианалды  немесе 
вертикалды  болып  келеді.  Малшы-
лықпен  қатар  өз  қажеттілігін  өтеу 
үшін  егіншілікпен  де  айналысты.  Де-
генмен,  бұларда  мал  шаруашылығы 
басым.  
 
Қоғам  екіге  бөлінген.  Бір  бөлігі 
мал  шаруашылығымен,  екінші  оты-
рықшы  егін  шаруашылығымен  айна-
лысады.  Малшылар  аздап  егін себеді, 
егіншілер  де  аздап  мал  ұстайды.  Ке-
дейленген малшы отрықшылықа  ауы-
сады,  керісінше  байыған  егінші  мал 
сатып  алып  кəсібін  өзгерткен.  Бұл 
көшпенді  шаруашылықтың  бесінші 
түрі.
10 
 
Шаруашылықтың  соңғы  түрін 
көшпенді  дегеннен  гөрі  жартылай 
көшпелі санатына қосқан дұрыс сияқ-
ты.  Айта  кетер  болсақ,  мал  шаруа-
шылығының  бірінші  екі  түрі  тарихта 
сирек кездеседі.  
 
Топырақ зерттеуші В.Боровский, 
У.Успанов сынды ғалымдар жер қыр-
тысының қалыптасуы климат жағдай-
ына байланысты екендігін дəлелдейді. 
Олардың  айтуынша  Қазақстан  жерін 
бірнеше  зоноға:  орманды  дала,  дала, 

ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ҒЫЛЫМДАР                                                  ЕСТЕСТВЕННЫЕ НАУКИ 
 
 
177
құрғақ  дала  (шөлейт)  жəне  шөл  дала 
жəне  жоғарғы  таулы  белдеу  болып 
бөлінеді.
11
  
 
Таблицаға қараңыз:  
 
№ 
Зона 
Топырағы 
Ылғал 
мөлшері, 
мм 
1  Орман-
ды дала 
Қара 
топырақ 
300-340  
2  Дала 
Қара 
топырақ 
300-340  
3  Шөлейт 
Каштан 
түсті 
200-280  
4  Шөл 
Күлгін 120-170 
 
5  Жоғарғы 
таулы 
белдеу 
 200-750 
 
 
 
 
Жоғарыда  көрсетілгендей  қазақ 
жері  егіншіліктен  гөрі  мал  шаруа-
шылығымен айналысуға өте қолайлы. 
Сондықтан  келешекте  экономиканы 
жердің бедерін, қадыр-қасиетін ескере 
отырып дамытқанда ғана, одан тиімді 
пайда табатынымыз анық.  
 
Жоғарда  айтылғандарды  қоры-
тындылайтын болсақ, толық көшпенді 
шаруашылық  жоқ.  Малшылар  жайы-
лымын ауыстыра жүріп шаруашылық-
тың  басқа  да  түрлерін  шама-шарқын-
ша  дамытқан.  Еуразия  даласын  көне 
заманнан кешегі ХХ ғасырға дейін қо-
ныс  қылған  этностар  жартылай  көш-
пелі  мал  шаруашылығымен  айналыс-
қан. Бұл тек біздің ғана пікіріміз емес, 
мұны қазіргі таңда ғалымдардың көп-
шілігі қолдап отыр.  
 
Табиғаттың  еркесі  атанған  көш-
пенділер  қоршаған  ортаға  икемделе 
отырып, өздері айналысқан шаруашы-
лықты даму шегіне жеткізді. Үнемші-
лікті,  өндірген  заттарын  толық  пай-
даға  асыруды,  табиғатты  аялай  білуді 
солардан үйрену қажет сияқты. Əсіре-
се,  қазіргі  азық-түліктің  қат  заманын-
да,  көшпелі  мал  шаруашылығының 
ішкі механизмдерін тереңірек зерттеп, 
олар жинақтаған тарихи тəжрибені іс-
ке  асыру  мəселесін  қолға  алса  да  бо-
лар еді.  
 
ƏДЕБИЕТТЕР 
 
1. 
Левин  М.Г.,  Чебоксаров  Н.Н.  Хо-
зяйственно-культурные  типы  и  ис-
торико-культурные  области:  к  пос-
тановке  вопроса // Советская  этно-
графия. 1955. №4;  Андрианов  Б.В. 
Хозяйственно-культурные  типы  и 
исторический  процесс. // Советская 
этнография. 1968. №2;  Чеснов  Я.В. 
О  социально-экономических  и  при-
родных  условиях  возникновения 
хозяйственно-культурных  типов. // 
Советская этнография. 1970. №6.  
2. 
Акишев  К.А.  К  проблеме  проис-
хождения  номадизма  в  аридной 
зоне древнего Казахстана. // Поиски 
и  раскопки  в  Казахстане.  Сборник 
статей. – Алма-Ата. 1972.; Артық-
баев Ж.О. Кочевники Евразии (в ка-
лейдоскопе веков и тысячелетий). – 
СПб.:  Мажор, 2005.; Хазанов  А.М. 
Социальная  история  скифов:  Ос-
новные проблемы развитие древних 
кочевников  Евразиских  степей. – 
М., 1975.; Марков  Г.Е.  Кочевники 
Азии.  Структура  хозяйства  и  об-
щественной  организации. – М., 
1976.;  Бұл  да  соныкі.  Кочевники  и 
внейшний  мир  Изд. 3-е,  доп. – 
Алматы:  Дайк-Пресс, 2000.; Маса-
нов  Н.  Кочевая  цивилизация  каза-
хов. – М., 1995.; Толыбеков  С.Е. 
Кочевое общество казахов в ХVІІ – 
начале  ХХ  века.  Политико-эконо-
мический анализ.–Алма-Ата: Наука, 
1971.;  Гумилев  Л.  Этносфера.  Ис-
тория  людей  и  история  природы. 
М.: Экспресс, 1993.; Бұл да соныкі. 
География  этноса  в  историческии 
период. – Л.: Наука, 1990.  
3. 
Тойнби  А.  Постижение  истории 
/Пер.  с  англ.  и  сост.  Огурцов  А.П., 
Вступит.  статья  Умаловой  В.И., 
закл.статья  Рашковского  Е.Б. – М., 
1991. 186 бет. 
4. 
Бродель  Ф.  Структуры  повседнев-
ности: возможное  и  невозможное // 
Материальная  цивилизация,  эконо-
мика  и  капитализм  ХV-ХVІІІ  вв. 
/Перевод  Л.Е.  Куббеля.  Вступит. 
статья и ред. Ф.Н.Афанасьев. – Т.1. 
– М., 1986. 112 б.  
5. 
Ибрагимова  Г.Е.  Землеустройство 
казахского  населения  в  первой  тре-
ти  ХХ  века:  теория  и  практические 

ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ҒЫЛЫМДАР                                                  ЕСТЕСТВЕННЫЕ НАУКИ 
 
 
178
подходы. – Караганда:  Изд-во 
КарГУ, 2006. 19 б.  
6. 
Əбіл Е. История государства и пра-
ва  Республики  Казахстан. «Фоли-
ант», Астана, 2000. 36 б.  
7. 
Шнитков А.В. Изменчивость общей 
увлажненности  материков  северно-
го  полушария. // Записки  Геогра-
фического  Общества.  Т.16,  Новая 
серия. – М. - Л., 1957.; Нейштад 
М.И.  История  лесов  и  палеогео-
графия СССР в голоцене. – М.: Нау-
ка, 1957. 107 б.;  Берг  Л.  Высыхает 
ли  Средняя  Азия? – Спб.:  Тип.  В 
Стасюлевича, 1905.; Хотинский 
Н.А.  Голоцен  северной  Азии. – М.: 
Наука, 1977. 231 б.  
8. 
Тушинский  Г.К.  Космос  и  ритмы 
природы  Земли. – М.:  Просвеще-
ние, 1966. 119 б.  
9. 
Иванов  И.В.,  Афони  М.М.,  Здано-
вич  Г.Б.  Изменение  палигонально-
сти  черноземов  Северного  Казах-
стана  в  позднем  голоцене. // Прог-
ноз  изменения  криогенных  почв 
под влиянием хозяйственного осво-
ения  территории. – Пущино, 1980. 
221 с.  
10.  Қараңыз:  Гумилев  Л.Н.  Ритми  Ев-
разии.  Эпохи  и  цивилизации, - М.; 
Экопрос, 1993. 275 б.  
11.  Кузембайулы  А.  История  дорево-
люционного Казахстана. Учебник. – 
Алма-Ата: РИК. 1992. 43 бет.  
12.  Боровский В.М. Успанов У.У. Поч-
вы  Казахстана  и  пути  их  народно-
хозяйственного 
использования. 
Доклад  на  ІV  Делегатском  съезде 
почвоведов  СССР – Алма-Ата: 
1971. – 10-11 бб.  
 
 
Куанышбаев С.Б
., кандидат географических наук
 
Гурьянова О.Н
., магистрант 
 
Костанайский государственный педагогический институт 
 
ВЕТРОВАЯ ЭРОЗИЯ НА ТЕРРИТОРИИ КОСТАНАЙСКОЙ ОБЛАСТИ 
 
Вопросы изучения ветровой эро-
зии  в  Костанайской  области  освеще-
ны в работах Э.А. Гольдаде (1960) [1], 
Т.Ф. Якубова (1958) [2], А.Е.Дьяченко 
(1959) [3] и  др.  Материалы  этих 
исследователей  свидетельствуют  о 
том,  что  выдувание  почв  и  гибель 
сельскохозяйственных  культур  или 
естественной  растительности  проис-
ходит  главным  образом  на  легких 
(песчаных,  супесчаных  и  легкосуг-
линистых)  почвах  при  неправильном 
землепользовании. Проявление ветро-
вой эрозии наблюдается большей час-
тью  в  весенний  и  летний  периоды,  а 
при определенных условийях– осенью 
и  зимой.  Интенсивность  проявления 
пыльных  бурь  связано  с  климатом,  в 
засушливые  годы  она  увеличивается, 
а  при  прочих  равных  условиях  про-
явление эрозии на юге области значи-
тельнее, чем на севере.  
Наиболее  сильному  выдуванию 
подвергаются участки, лишенные рас-
тительности:  это,  как  правило,  поля, 
распаханные  под  чистый  пар  или 
зябь,  или  территории,  лишенные  рас-
тительности  в  результате  выпаса  ско-
та.  Растительность  играет  огромную 
роль  в  предупреждении  эрозии  не 
только  потому, что  закрепляет  поверх-
ность  почв,  но  и  как  фактор,  влияю-
щий  на  скорость  ветра  в  приземной 
части. По данным А.Е. Дьяченко [3], в 
зависимости  от  фона  скорость  ветра 
распределяется  следующим  образом: 
если скорость ветра на высоте 150 см 
принять  за 100%, то  на  вспаханной 
площади без растительности на высо-
те 15 см  от  поверхности  ветер  теряет 
30% своей скорости, на всходах пше-
ницы высотой 10 см – 41% и на стер-
не пшеницы высотой в 23 см – 61%. 
На характер и интенсивность вы-
дувания  оказывает  влияние  и  рельеф. 
На  равнинных  территориях  дефляция 
более равномерна. В условиях волни-
стого  рельефа  сильно  подвергаются 
эрозии  ветроударные  склоны  и  вер-
шины  увалов,  в  то  время  как  подвет-

ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ҒЫЛЫМДАР                                                  ЕСТЕСТВЕННЫЕ НАУКИ 
 
 
179
ренные  практически  не  подвергаются 
дефляции;  здесь  происходит  отложе-
ние  наносов.  Податливость  почв  к 
дефляции в известной мере зависит от 
степени  их  агрегированности.  Высо-
коструктурные  почвы  обычно  более 
стойки и почти не податливы к дефля-
ции.  В  пределах  подзон  обыкновен-
ных  черноземов  ветровая  эрозия  про-
является слабо. Относительно неболь-
шое  развитие  ветровой  эрозии  почв 
здесь,  видимо,  связано  с  большей  ув-
лажненностью,  в  отличие  от  южных 
подзон,  значительной  облесенностью 
районов  и  сравнительно  небольшой 
величиной  массивов  черноземов  лег-
кого механического состава. 
В подзоне южных малогумусных 
черноземов  развитие  ветровой  эрозии 
более  значительно,  чем  в  подзоне 
обыкновенных  черноземов.  По  дан-
ным  исследований,  легкие  почвы 
здесь занимают территорию более 400 
тыс.  га,  80%  которой  приходится  на 
супесчаные  черноземы.  Значительная 

жүктеу/скачать 2,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: