Арнаулы бiлiмдендiру министрлiгi
жүктеу/скачать 0,73 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Қазақ морфологиясының зерттелу тарихы Жоспары
- Сұрақтар мен тапсырмалар
53
Сұрақтар мен тапсырмалар 1. Термин сөзінің мағынасы мен қалыптасуы 2. Қазақ терминология ғылымы бойынша алғашқы еңбектер 3. А.Байтұрсынов – қазақ терминологиясының негізін салушы 4. Қ.Жұбановтың қазақ терминологиясы бойынша зерттеулері
1. Айтбаев Ө. Қазақ терминологиясының дамуы мен қалыптасуы. Алматы. Ғылым. 1988. 2. Аралбаев Ж. Қазақ фонетикасы бойынша этюдтер. Алматы. Санат. 1988
3. Болғанбаев Ə., Қалиев Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. Алматы. Санат. 1997. 4. Балақаев М., Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Алматы. 1997. 5. Мырзабеков С. Қазақ тілінің дыбыс жүйесі Алматы. Сөздік-Словарь. 1999.
54
Қазақ морфологиясының зерттелу тарихы Жоспары 1. Морфологияның 1917-жылға дейінгі зерттелу тарихы 2. Қазақ морфологиясы бойынша алғашқы еңбектер 3. Қорытынды Тірек сөздер: Қазақ грамматикасы жөнінде орыс ғалымдарының пікірі, морфологияның негізгі міндеті, қазақ ғалымдарының зерттеулері т.б. Қазақ тілі морфологиясына қатысты мəселелер 1917-жылға дейін Н.И.Ильминский, М.А.Терентьев, П.М.Мелиоранский, В.В.Катаринский сияқты шығыс зерттеушісі орыс ғалымдарының үлкенді-кіші еңбектерінде сөз болған. Бірақ ол еңбектер қазақ тілін үйренбекші болған орыс интеллигенттері, орыс оқушылары үшін жазылғандықтан, онда қамтылған материалдар орыс тілінің заңдылығына үйлестіріліп, орыс тілінің грамматикасына ыңғайластырылып баяндалған. Сол себепті осы еңбектерде жеке сөздердің құрамы мен олардың қандай жұрнақтар арқылы жасалатыны, əр түрлі жалғаулар арқ ылы қалай түрленетіні сияқты мəселелер ғана қамтылып, ол сөздердің неліктен жеке сөз табы болып табылатындығы, олардың өзіндік лексика-грамматикалық сипаттары қандай деген сияқты к үрделі теориялық мəселелер қамтылған болатын. Қазақ тілі морфологиясының түйінді мəселелерін ғылыми-теориялық тұрғыдан зерттеу тек 1 9 1 7 - ж ы л д а н к ейін ғана қазақ интеллигенттерінің өсіп жетіліп қазақ мамандарының пайда болуымен байланысты қолға алынды.
Морфологияның негізгі мəселелері 30-жылдары жеті жылдық мектептер мен орта мектептерге арнап оқулықтар жазу, əр түрлі газеттер мен журналдар бетінде кішігірім ғылыми мақалалар жариялау жəне лингвистикалық жинақтар шығару жұмысымен байланысты ғылыми талдау сатысына жетіп, елеулі зерттеу обьектісіне айналады. Бұл жылдарғы ең көлемді еңбек Қ .Жұбановтың жазған «Қазақ тілінің грамматикасы» (1936) болды. 55 Грамматика қазақ тілінде жазылған тұңғыш оқулық еді. Онда ғалым алғаш рет қазақ тілінің өз табиғи материалдарын қазақ тілінің ішкі заңдылық тарына үйлестіре отырып ғылыми талдаулар мен баяндаулар жасаған. Осы «Грамматика» туралы қазақтың көрнекті ғалымдары акад. М.Əуезов пен С.Кеңесбаев былай деген: «Айқын да нəрлі, стилистикалық жағынан орамды қазақтың əдеби тілімен жазылған бұл еңбек қазақ тілі жөнінде
оқулық жазатын көптеген авторлар үшін тамаша үлгі болды». Бастама еңбек болса да, бұл грамматиканың құндылығы ерекше еді. Кітап өзінің құрылысы мен мазмұны жағынан, əсіресе талдау жүйесі жағынан бұрын-соңды біздің елімізде шыққан өзге
түркі тілдерінің грамматикаларынан да өзгеше жазылған болатын. Осы кезде І.Кеңесбаевтың қазақтың V-VІ кластарына арналған «Грамматикасы» мен орыстың VІІІ-Х кластарына арналған «Қазақ тілі грамматикасы» жарық көрді. 50-жылдардан бастап морфологияның əрбір түйінді мəселелері күрделі ғылыми зерттеулердің обьектісіне айналады. Сөйтіп сол зерттеулердің нəтижесінде көптеген көлемді еңбектер жарық көреді. Мысалы, осы кезде І.Кеңесбаев, А.Ысқақов, К.Ахановтардың орта жəне орталау мектептерге арналған «Қазақ тілі грамматикасы» мен жеке сөз таптарына ғылыми талдау жасалған. А.Ысқақовтың «Қазақ тіліндегі үстеулер» (1950), Ғ.Мұсабаевтың «Сын есім шырайлары» (1951), Ə.Хасеновтың «Қазақ тіліндегі сан есімдер» (1959) атты күрделі монографиялық еңбектері жарияланды. Осы еңбектермен қатар 1954 жылы қазақ тілі грамматикасы мен фонетика, лексикасының əр жақты талдауға түсіп, теориялық тұрақты сипаттамасын алған «Қазіргі қазақ тілі» атты жоғары оқу орындарына арналған к өлемді кітап жарық к өрді. Бұл еңбек к үні бүгінге дейін қазақ тіл білімінің ең қымбат бағалы алтын қорларының бірі болып танылуда. Жалпы алғанда, 5 0- жылдар қазақ тіл білімінің ең бір жемісті жылдарының қатарына жатады. 70-жылдардағы еңбектердің ішінен морфологияға тəн мəселелерді теориялық та, практикалық та жағынан əр жақты талдауға түсірген еңбектердің ішінен А.Қалыбаеваның «Етістіктің лексика-грамматикалық 56 сипаты» (1971), Н.Оралбаеваның «Қазақ тіліндегі етістіктердің аналитикалық форманттары» (1975) атты зерттеулерін ерекше атауға болады. Морфологияға қажетті мəселелердің бəрі түгелдей қайта қаралып, қысқаша берілген ғылыми-теориялық анықтамаларымен «Қазақ энциклопедиясы» басылып шық ты. Сонымен, қазақ тілі морфологиясының жеке грамматикалық категория 60 жылда зерттелуінің қысқаша мəн жайы осылай. Ал, морфологияның іштей жіктелетін сөз қ ұрамы мен сөздердің түрлері, сөз таптары туралы зерттеулердің мына сияқты жүйелері мен өсу, даму соқпақтарын атап өтуге болады. 1. Морфологияның негізгі міндеттерінің бірі- сөздердің құрамы мен құрылысы жəне құрылым жүйесін анықтау. Сондықтан морфологиялық зерттеулер үнемі сөздердің түр-тұрпаты мен оның құрамдық бөлшектерін анықтап айқындауды мақсат етеді. Сөздердің құрамы, əдетте, негізгі жəне қосымша морфема деп аталатын күрделі екі жікке бөлінеді. Негізгі морфемалар сөздердің əрі қарай бөлшектеуге келмейтін түпкі түбір тұлғалары ретінде жұмсалады да, сөз мағынасының негізгі ұйытқысы болып танылады. Ал, қосымша морфемалар түбір морфемаларға қосылып айтылатын, тұлғалық жағынан да, мағыналық да дербестігі жоқ , тек түбір сөздерге қосылғанда не белгілі бір лексика-грамматикалық , не таза грамматикалық мағыналар үстей алатын қосымша тұлғалар ретінде жұмсалады. Осы екі салаға бөлінген сөз қ ұрамының негізгі морфема (түбір сөздер) бөлігі қазақ тіл білімінде кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында пайда болған тырнақ алды оқулық тар мен грамматикалардан бастап күні бүгінгі морфологиялық зерттеулердің бəрінде кездеседі. Түбір сөз туралы бұл еңбектердің бəрінде айтарлықтай пікір алшақтығы болған емес. Тек алғашқы зерттеулерде «Cөздің түбірі қосымшасыз өзі ғана тұрса, түбір сөз» болып танылса, қазіргі кезде «Cөздердің өз алдына тұрып мағына бере алатын, əрі қарай бөлшектеуге келмейтін түпкі мағыналы бөлшегі түбір 57 немесе негізгі түбір, немесе түбір сөз деп аталады». Түбір сөздер іштей тірі түбірлер жəне өлі түбірлер екіге бөлінеді. Сөз құрамының қосымша морфемалар (жалғау, жұрнақтардың) бөлігі де негізгі морфемалар сияқты кеңес дəуірінің алғашқы жылдарынан бастап- ақ зерттеу обьектісіне айналып, 30-жылдардан бастап жеке əр түрлі ғылыми мақалалар жарияланады. Бертін келе жалпылама сөз болудан гөрі жалғау, жұрнақ болып жеке-жеке сипаттала бастайды. Бұл кезде республикалық əр түрлі журналдар мен жеке жинақтарда Қ.Басымов, С.Аманжолов, М.Балақаев, Ш.Сарыбаевтардың мақалалары басылып шықты. кейін 50-жылдардан бастап қосымша морфемалар диссертациялық тақырыптарға айналып, олардың тарихы мен жасалу жолдары жəне сөз тудыру қызметтері əр жақты зерттеле бастайды. Соңғы жылдардағы еңбектердің ішінде жалғау-жұрнақтар туралы айтылған тиянақты пікірді біз А.Ы.Ысқақовтың «Қазіргі қазақ тілі» (морфология) атты еңбегінен байқаймыз. Қазіргі түсінік бойынша, қосымша морфемалар іштей жалғау жəне жұрнақ болып екі топқа бөлінеді. Одан əрі жұрнақтар өз алдына сөз тудырушы жəне функциональды сөз түрлендіруші жұрнақтар болып екіге жіктеледі де, жалғаулар` септік, көптік, жіктік, тəуелдік болып төрт түрге бөлінеді. Дегенмен осы арада қосымша морфемалардың осылайша жіктеу шегін бұзып, олардың қызметтері мен сөз тудыру, сөз түрлендіру жəне сөзді жалғастыру қабілеттерін бір-бірімен ауыстырып, араластырып, жіберетін бір ерекше заңдылықты атап өтпеуге болмайды. Мысалы, тілімізде өте жиі қолданылатын жылда, күнде сияқты үстеу сөздер бар. Осындағы -да, -де- өз табиғатында өзі жалғанатын сөзіне мекендік не мезгілдік қана грамматикалық мағына үстей алатын жатыс септік жалғауының қосымшасы. Бірақ бұл қасиетіне қарамай, -да, -де жалғауы жаңадан сөз жасайтын, жаңа лексикалық единица тудыратын жұрнақтар дəрежесінде қолданылып тұр. Немесе, керісінше ойындағы (ойындағы),
58 білгендей (білгендей), айтқ анша (айт-қ ан-ша), көрерлік (көр-ер-лік) деген сөздерде -ғы, -дей, -ша, -ліК, -сіз, -сі жұрнақтары белгілі бір түбір сөзден екінші бір жаңа сөз тудырушы жұрнақ сипатында емес, сөздің айтылуындағы қызметімен тікелей байланысты функциональді сөз түрлендіруші жұрнақтардың қызметін атқарып тұр. 2. Морфологияның негізгі міндеттерінің бірі- сөздерді түр-тұрпатына, тұлғасына қарай топтап бөлу. Бұл мəселе де кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында оқу-ағарту ісіне арналған шығарыла бастаған оқулықтардың бəрінде де дараланып көрсетілген. Оның ғылыми талдауға түсіп, теориялық анықтамаға түсіп, теориялық анықтамаға ие болуы 30-жылдардан басталған. Сөз тұлғасын, яғни сөздің түрлерін арнайы зерттеуге түсірген еңбектер саны көп емес. Олардың ішінде Қ.Жұбанов, А.Ысқақов жəне Ə.Қайдаровтардың зерттеулерін ерекше атауға болады. Бұл ғалымдардың айтуы бойынша, сөздер жəне күрделі сөздер болып екі топқа жіктеледі де, жалаң сөздер іштей түбір сөз туынды сөз болып` күрделі сөздер ішінара біріккен сөз, кіріккен сөз, қ ысқарған сөз болып топ-топқа бөлінеді. Дегенмен, қазақ тіл білімінде күрделі сөздер мəселесі толық шешіліп болды деп айтуға болмайды. Мəселен, осы уақытқа дейін күрделі сөздердің іштей грамматикалық мағынаны тудыратын түрлері мен лексикалық мағына тудыратын түрлерінің өзара жігі айқындалып, тұрақты бір межеге тірелмей келеді. Мысалы, ауыз омыртқа, тоқпан жілік, шуда жіп сияқты күрделі сөздер сөз тіркестері ретінде танылып жүр. Біздің ойымызша, бұл тіркестердегі сөздер əуелгі дербес мағынасында жұмсалып тұрған жоқ . Олар- бастапқы мағыналарына алшақтап, тіркесе айтылғанда ғана ұғынылатын жаңа мағынаға ие болып кеткен сөздер. Олар- əуелде жеке-дара жалпы есімдер болса, қазір тіркесте бір бүтін жалқы есімге айналған сөздер. Морфология ғылымының негізгі міндеттерінің бір- тіліміздегі сөздерді белгілі бір сөз табына тəн деп бөлу мəселесі. Бұл мəселеде, яғни қазақ тіліндегі сөз таптарының тұрақталып айқындалуы жəне олардың ұнасымды бір тəртіпке түсірілуіне ерекше үлес қосқан алымдарымыз Қ.Жұбанов, 59 Н.Сауранбаев жəне А.Ысқақовтар болды. Грамматика мəселелері əуелгі сөз бола бастаған кезден-ақ сөз таптары морфологияның ең негізгі түйінді тақырыптарының бірі болған. Сол себепті олар басқа мəселелерге қарағанда əлдеқайда ертерек жөнге түсіп, бұрынырақ бірыңғайлыққа келгенін көреміз. Ал, əрбір сөз табының жеке- жеке зерттеулеріне келсек, мынадай жəйттерді аңғарамыз.
жеке сөз табы ешбір күмəн болмаған. Ол бұрын-соңды жазылған барлық оқулықтар мен толып жатқан ғылыми мақалаларда сөз болған. Тек соңғы жылдары айтылып, зат есімге тəн ерекше қасиеттердің қатарына «персоналдық есімдер мен бейперсоналдық есімдер», «эмоциялы- экпрессивтік реңді есімдер» деген пікірлер айтылып жүр. Сан есімдер де арнайы диссертациялық зерттеудің обьектісі болған. Ол туралы көптеген мақалалар жарияланып, кітаптар да
шыққан. Соңғы Кездегі еңбектердің ішінде А.Ысқақовтың сан есімнің өзіндік морфологиялық сипаттарының бірі деп олардың жасалу жолына қарай бірде қосылмалы, бірде көбейтілмелі болып келетіндігін анықтап беруін айтуға болады. Есімдіктер басқа сөз таптарына қарағанда кейінірек диссертациялық монография түрінде əр жақты сипаттамаға ие болған. Есімдіктердің лексика- грамматикалық белгілері жайында ғалымдар ойы үнемі бір жерден шығып отырған. Десе де, кейбір жұмыстарда сұрау есімдігінен өрбітіп, «қатыстық есімдігі» дегенді тудыру əдеті кездесіп қ алады.
алғашқы зерттеулерінен бастап əр жақты талдауға түсіп келе жатқан сөз таптарының бірі. Етістіктердің жеке категорияларына арналып толып жатқан диссертациялық жұмыстар жазылып, сан алуан ғылыми мақалалар жарияланды.
болған жəне көбірек пікір алшақтығына ұшыраған сөз табы. Дегенмен, 60 шылаулардың мағыналары тек грамматикалық абстракті мағына екені туралы ғалымдардың негізгі ойлары бір жерге тоғысып отырған. Шылаулар туралы жазылған ғылыми зерттеулердің ішінен Қ.Жұбановтың «Шылаулар» атты мақаласы мен М.Балақаевтың «Қазақ тілі грамматикасының кейбір мəселелері» деген кітабы жəне Р.Əміровтың «Қазақ тіліндегі жалғаулықтар» атты диссертациялық жұмысын Ф.Кенжебаеваның кандидаттық диссертациясын атауға болады. Одағай сөздер. Одағайлар жөнінде қазақ тіл білімінде ешқандай пікір таласы болмаған. Олар морфологиялық алғашқы зерттеулерден бастап өз алды жеке сөз табы ретінде танылып, 60-жылдары арнайы диссертациялық зерттеудің обьектісіне айналған. Одағайлардың лексика-грамматикалық сипаттарын анықтайтын Ш.Сарыбаевтың монографиялық еңбегі 1959 жылы жарияланды. Қазақ тілінің морфологиясына арналған ғылыми зерттеулер, əрине, бұл келтірілген еңбектер шектелмейді. Сұрақтар мен тапсырмалар 1. Морфологияның негізгі міндеті қандай? 2. Қазақ морфологиясы туралы орыс ғалымдарының еңбектері. 3. Қазан төңкерісінен кейінгі кезеңде қазақ тілінің морфологиясы жөнінде кімдер зерттеу жүргізді? 4.Осы кезеңге дейін қазақ тілінде сөз таптары жайлы қандай еңбектер жарияланды?
1. Айтбаев Ө. Қазақ терминологиясының дамуы мен қалыптасуы. Алматы. Ғылым. 1988. 2. Аралбаев Ж. Қазақ фонетикасы бойынша этюдтер. Алматы. Санат. 1988 3. Болғанбаев Ə., Қалиев Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. Алматы. Санат. 1997. 4. Балақаев М., Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Алматы. 1997.
61
Жоспары 1. 1917-жылға дейінгі қазақ тілі синтаксисінің дамуы 2. Орыс ғалымдарының зерттеу еңбектері 3. Қазақ ғалымдарының еңбектері Тірек сөздер: Орыс ғалымдарының пікірлері, Қ.Жұбановтың қазақ синтаксисі жайлы еңбектері, жай сөйлемнің зерттелу тарихы, құрмалас сөйлемнің зерттелу тарихы т.б. Қазақ тілі грамматикасының морфология саласы тəріздес синтаксис де шын мəнінде ғылыми түрде зерттелуі 1 9 1 7 - ж ы л д а н кейін жүзеге асты. Оның өзінде де алғашқы жылдардағы зерттеу жұмыстары практикалық негізде болды. Ең алдымен елді сауаттандыру бағытында ересектер мен мектеп оқушыларына түрліше көмекші құралдар шығару қажет болды.` Синтаксис жайындағы алғашқы мағлұматтарда осы құралдарда берілді. Солардың ішінен 1936 жылы проект ретінде проф. Қ.Жұбанов жасаған қазақ тілінің программасын ерекше ілтипатпен атаймыз. Өйткені бұл программа кейінгі оқу құралдарына бірден-бір негіз болды. Проф. Қ.Жұбанов синтаксис жағындағы ілімін өзінің арнаулы еңбектерінде одан сайын дамыта түсті. Проф. Қ.Жұбановтың осы аталған еңбектеріндегі синтаксистік ілімін түгел қамту мүмкін емес, тек мына бір мəселені ғана айтамыз. Автор өзінің «Из истории порядка слов
в казахским предложении» атты еңбегінде сөйлем мүшелерінің орны жайындағы барлық түркі тілдеріне тəн ортақ заңдылықты əрдайым да тұрақты ереже деп санамайды. Ғалымның бақылауынша, əдеби тілімізде кейде бұл нормадан ауытқушылық та кездесіп қалады:` Күн ұзаққа қайда
болып анықтауыш анықтайтын сөзінің алдында айтылуы керек еді. Сол тəрізді осы еңбекте əдеттегі тағы адам тіркесі фольклорлық шығармалар мен ауызекі сөйлеу тілінде керісінше қолданылатыны да көрсетіледі. Елден безіп адам тағы болып кетіпті. Сөйлем мүшелерінің орналасу тəртібі автор 62 тарапынан кісі аттары мен біріккен сөз заңдылықтары негізінде де жан-жақты сөз болады. Сөз тіркесінің синтаксисі жайлы мағлұматты оның зерттелу тарихымен ұштастыра ұғыспайынша көп мəселенің байыбына бара алмайамыз. Егер орыс тіл білімінде бұл синтаксистің бірнеше ғасырлық тарихы бар дейтін болсақ, қазақ тілі сөз тіркесінің зерттелу тарихын 15-20 жылдан əрі апара алмаймыз. Ол қысқа тарихтың тіл біліміне қосары айтарлықтай мол болғанмен, сөз тіркесі ғылымдық дербестігіне енді-енді ие болып, синтаксистің бұғанасы бекіп келе жатқан саласы. Əдетте, қай ғылымның даму тарихына көз жіберсек те, олар жоқтан бар болып, тұтас қалпында дүниеге келеді де, соның ілгері даму барысында оның тармақталған салалары пайда болады. 1894-1897 жылдары орыс тілінде шыққан П.М.Мелиоранскийдің «Краткая грамматика казах-киргизского языка» деген кітабы, олардан бұрын шыққан Казембектің жəне миссионерлер жазған «Алтай
тілінің грамматикаларына» негізделгенмен, онда да фонетика грамматиканың бір бөлегі болып, морфологияны «этимология» деп атап, оған синтаксис мəселелерін де енгізіп, синтаксиске арналған кітабында морфологияға қатысты мəселелерді араластырады. Бұл еңбек сол кездегі түркологтардың тіл мəселелерін ғылыми тұрғыдан қарастыруының дəрежесі, бұл күнгімен салыстырғанда, өте төмен екенін көрсетсе, екінші жағынан өз заманының қазақ тіл біліміне қосқан үлесі. Ол –қазақ тілі жайында шыққан ең бірінші, əрі көлемді грамматика. П.М.Мелиоранский соны жазғанда, қазақ тілі өз ана тіліндей біліп, қазақ тілі материалдарын зерттей жүріп, солардың қорытындысы ретінде жазбағанмен, ол екі кітапта баяндалған көп мəселелер əлі күнге дейін өзінің құнын жойған жоқ. Бұл кітаптарда сөз тіркесі тек сөз арасында, жол-жөнекей ауызға алынады, бірақ оған ерекше мəн берілмейді. Бертінде, 1940-жылдары, қазақ тілінің бірнеше грамматикасы шықты, синтаксиске арналған азын-аулақ зерттеулер мен шағын мақалалар жарияланды. Оларда жай жəне құрмалас сөйлемдер синтаксистерінің негізгі мəселелері біршама тəуір баяндалады да, 63 сөз тіркесінің синтаксисі атаусыз қалады. 1936 жылы проф. Қ.Жұбановтың, 1939 жылы С.А.Аманжолов пен Н.Сауранбаевтың бірігіп жазған оқулықтары шықты жəне 1940 жылы «Қазақ тілі ғылыми синтаксисінің қысқаша курсы» деген атпен қайта шықты. Сол кітап 1950 жылы «Қазақ əдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы» деген атпен қайта шықты. Бұларда сөйлем мүшелерінің тіркесі жайында айтылғандарды сөз тіркесіне де қатысы бар деп қарауға болар, бірақ синтаксистің еленбей жүрген келелі мəселелерін де ол авторлар ғылыми зерттеудің обьектісі деп танымайды, танымағаны былай тұрсын, сөз тіркесі мүлде ауызға алынбайды. С.Аманжоловтың жоғарыда аталған кітабында «сөздердің тізбектері» деген тақырып бар. Онда лексикалық тіркес пен тұрақты тіркеске қатысты мысалдарды екі бөлек баяндайды. Сөйтіп, қазақ тілі оқулығында «сөз тіркесі» деген термин 1950 жылдардан кейін оқта-текте аталады да, бірақ оны авторлардың қай мағынада жұмсап отырғаны аян емес, оған берген анықтамалары мүлде басқа жайды меңзейді. Қазақ тілі синтаксисіне елеулі еңбек сіңірген ғалым С. Жиенбаев болатын. Оның жай жəне құрмалас сөйлем мəселелеріне арналған құнды зерттеулерінің қатарында, сөз тіркесі бөлек талданбайды. Бірақ «үйірлі мүше» деген атпен қай сөздің қандай сөздермен топ құрай алатыны жөнінде айтқандарының, сөздердің толықтауыш, пысықтауыш қызметтерін айыру жөніндегі дəлелдерінің есімді, етістікті сөз тіркестеріне қатысы бар. 1954 жылы «Қазіргі қазақ тілі» деген атпен көлемді кітап шықты. Бұл кітап – қазақ тіл білімінің фонетика, лексика жəне грамматика мəселелерінен жан-жақты мағлұмат беретін елеулі табысы. Онда жеке адамға табыну, цитаттарға əуестену тəрізді елеулі кемшіліктер бола тұрса да, көп мəселелер жүйеге салынып, ғылыми тұрғыдан дұрыс баяндалған, көптеген жаңалықтар енгізілген. Синтаксистегі ол кітаптың бір жаңалығы сөз тіркесі синтаксисін жай сөйлем синтаксисінен бөліп алып, өзіндік өзгешеліктері бар мəселелер ретінде қарастырды. Онда сөз тіркесі əрі сөз таптарының, əрі сөйлем мүшелерінің тіркесі ретінде салаласатын, сабақтасатын байланыстағы сөздер
64 деп қаралғанды. Кейінгі зерттеулер мұның қате екенін көрсетті. Сол отызыншы жылдардағы еңбектерден синтаксиске қатысты мəселелер проф. М.Балақаевтың ересектер мектебіне арнап жазған құралында да сөз болады. Сөйтіп, жоғарыда ескерткеніміздей, қазақ тілі синтаксисінің зерттелу барысы ең алғаш программа, оқулық жəне оқу құралдары негізінде болды. Кейіннен оған арналып жеке ғылыми мақалалар мен арнаулы еңбектер туды. Сөйлемнің мүшелерін жіктеуде алғашында осындай талас мəселелердің тууы:` біреулердің- олардың мағыналық жағына көңіл бұруы` екіншілерінің- жасалу жолдарын басшылыққа алуы` енді басқаларының, негізінен, сұрауды меже тұтуы тəріздес əр белгіні есепке алуларымен тығыз байланысты еді. Сөйлем мүшелерін өзара таптастырудағы мұндай ала-құлалық ұзыққа созылған жоқ, орыс тілінің дəстүрімен олар тұрлаулы, тұрлаусыз болып жіктеліп, күні бүгінге дейін берік қалыптасып кетті. Кейінгі зерттеулерде жай сөйлемнің жекелеген мəселелері жеке мақалалар мен арнайы еңбектер аясында тексеріле бастады. Қазақ тілі жай сөйлем синтаксисінің зерттелуі М.Балақаевтың есімімен тығыз байланысты. Алғашқы зерттеу жұмыстарын синтаксистің осы саласынан бастаған ол- күні бүгінге дейін оған арнап қ ұнды-құнды еңбектер беріп келеді. 1950 жылы ол жай сөйлем синтаксиссінен докторлық диссертация қорғады. М.Балақаев жазған ж а й сөйлем синтаксисі тарауының толық түрі, қазақ тілінің басқа салалары тəріздес, ең алғаш 1954 жылы академиялық «Қазіргі қазақ тілі» курсында жарияланған болатын. Содан кейін ол қайтадан өңделіп, толықтырылып 1959 жылы орыс тілінде өз алдына басылып шықты. Осы кітаптағы бір жаңалық сол-егерде бұрын сөйлемдеріміз айтылу сазы мен мақсатына қарай хабарлы, сұраулы жəне лепті болып үшке бөлініп келсе, енді бұлардың қатарына бұйрықты сөйлем
де қосылған. Сөйлемнің бұл түрі бұрын лепті сөйлемдердің қатарында қарастырылып келген болатынды.
65 Жай сөйлем синтаксисінің жекелеген мəселелері Ғ.Əбуханов, Қ.Мұсаев, Ғ.Мадина, А.Əбілқаев, О.Төлегенов, Ш.Бектаева, Қ.Қабиева, Н.Түркпенбаев, О.Күлкенова, О.Жармакин, М.Шаяхметова т.б. еңбектерінде əр қырынан сөз болады. Синтаксис тарауында біраз зерттелген сала- жай сөйлем синтаксисі. Ғылымымыздың балаң кезінде ғалымдарымыздың көпшілігі өз зерттеулерін осы жай сөйлем синтаксисі мəселелерін қарастырудан бастап еді. Бұл түсінікті де. Өйткені, жай сөйлем, түптеп келгенде, синтаксистің түп негізі, қазығы болып саналады. Құрмалас сөйлем болса жеке жай сөйлемдердің тіркесе алу қабілеті барысында пайда болып жатады. Бұған тəн заңдылық , кейбір айырым белгілер де осы жай сөйлем синтаксисінен шығады. Сондықтан жай сөйлем синтаксисі мəселелерін қарастыру белгілі мөлшерде болса да қ ұрмаласқа тəн заңдылықты аша түсуге себін тигізеді. Грамматикамыздың осы алғашқы зерттелу кезеңдерінде айқындай алуды қажет еткен, айтыс тудырған жайттардың бірі- əсіресе сөйлем мүшелері жəне оларды таптастыру мəселесі еді. Сондықтан да осы жайға орай сол кездің өзінде-ақ біраз мақалалар жарық көрді. Сөйлемнің мүшелерін жіктеуде алғашында осындай талас мəселелердің тууы:` біреулердің- олардың мағыналық жағына көңіл бұруы` екіншілерінің- жасалу жолдарын басшылыққа алуы` енді басқаларының, негізінен, сұрауды меже тұтуы тəріздес əр белгіні есепке алуларымен тығыз байланысты еді. Сөйлем мүшелерін өзара таптастырудағы мұндай ала-құлалық ұзыққа созылған жоқ, орыс тілінің дəстүрімен олар тұрлаулы, тұрлаусыз болып жіктеліп, күні бүгінге дейін берік қалыптасып кетті. Сөйлемнің тұрлаулы, тұрлаусыз мүшелеріне байланысты біраз ғылыми мақалалар сол кездің өзінде-ақ проф. М.Балақаевтың қаламынан туды. Сондай-ақ доц. Ə.Ермековтің де осы мəселеге арнап жазған мақалаларының мəні сол кездер үшін аса мəнді болды. Қазақ тілі синтаксиссінің зерттелу барысы туралы айтқанымызда, 1940 жылы қолжазба ретінде жарық көрген проф. С.Аманжоловтың еңбегін 66 атай кеткеніміз жөн, өйткені бұл еңбекте өз кезінде айта қаларлықтай қызмет атқарады. Кейінгі зерттеулерде жай сөйлемнің жекелеген мəселелері жеке мақалалар мен арнайы еңбектер аясында тексеріле бастады. Қазақ тілі жай сөйлем синтаксисінің зерттелуі М.Балақаевтың есімімен тығыз байланысты. Алғашқы зерттеу жұмыстарын синтаксисінің осы саласынан бастаған ол- күні бүгінге дейін оған арнап қ ұнды-құнды еңбектер беріп келеді. 1950 жылы ол жай сөйлем синтаксиссінен докторлық диссертация қорғады. М.Балақаев жазған сөйлем синтаксисі тарауының толық түрі, қазақ тілінің басқа салалары тəріздес, ең алғаш 1954 жылы академиялық «Қазіргі қазақ тілі» курсында жарияланған болатын. Содан кейін ол қайтадан өңделіп, толықтырылып 1959 жылы орыс тіліде өз алдына басылып шықты. Осы кітаптағы бір жаңалық сол-егерде бұрын сөйлемдеріміз айтылу сазы мен мақсатына қарай хабарлы, сұраулы жəне лепті болып үшке бөлініп келсе, енді бұлардың қатарына бұйрықты сөйлем
де қосылған. Сөйлемнің бұл түрі бұрын лепті сөйлемдердің қатарында қарастырылып келген болатынды. Жай сөйлем синтаксисінің жекелеген мəселелері Ғ.Əбуханов, Қ.Мұсаев, Ғ.Мадина, А.Əбілқаев, О.Төлегенов, Ш.Бектаева, Қ.Қабиева, Н.Түркпенбаев, О.Күлкенова, О.Жармакин, М.Шаяхметова т.б. еңбектерінде əр қырынан сөз болады. Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлем синтаксисінің зерттелу барысын да, жоғарыдағыдай, 40-жылдармен тығыз байланыстыра қараймыз. Жоғарыда атап өтілген проф. Қ.Жұбанов, С.Аманжолов, Н.Сауранбаев, М.Балақаевтардың оқу құралдары мен жекелеген еңбектерінде құрмалас сөйлем жайында сөз болып отырады. Сондай-ақ құрмалас сөйлем синтаксисінің жекелеген мəселелері проф. А.Ысқақов, Т.Қордабаев, Қ.Арғынов, Р.Əміров, М.Томанов жəне О.Төлегенов т.б.арнайы мақалаларында да сөз болады. 67 Біз бұл мақалада құрмалас сөйлемнің зерттелу барысындағы барлық кезең жолдарды саралап талдап жатпаймыз, тек оның даму жүйесінде болған тілдік заңдылықтар мен кейбір көңіл аударарлық жайттарға назар аудармақшымыз. Құрмалас сөйлем тарихында ең алдымен көп жылдар бойы үйірлі мүшенің табиғатын айқындау өзіндік орын алды. Біздің мұны айтып отырған себебеміз- алғашқы зерттеулерде үйірлі мүшесі бар конструкциялар құрмалас сөйлемнің қатарынан танылды. Мұндай ілімнің өріс алуына проф. Н.К.Дмитриев еңбектерінің əсері болды. Ал мəселенінің тарихына əріден көз жіберсек, құрмалас сөйлемдегі осындай түсінік төңкеріске дейінгі орыс түркологтарының еңбектеріне тəн болатын. Үйірлі мүшесі бар сөйлемдерді құрмаластың қатарында қарау проф. Қ.Жұбанов, доц. С.Жиенбаев, проф. Н.Сауранбаевтардың еңбектерінен орын алды. Қазақ тіліндегі осындай конструкциялы сөйлемдерді арнайы зерттеп оған «үйірлі мүше» деп алғаш айдар таққанда доц. С.Жиенбаев болды. Автор алғашқы мақаларында үйірлі мүшені сөйлемдерді салаласқа да, сабақ тасқа да ұқсамайтын құрмаластың үшінші бір түрі деп қараса, кейінгі зерттеулерінде оны бағыныңқының қатарына жатқызады. Қазақ тіл білімінде құрмалас сөйлемнің салалас түрі өз зерттеу барысында онша қиындық туғыза қойған жоқ. Айқындауды қажет ететін ететін, даулы мəселелердің ұшырасуы əсіресе сабақтас құрмалас сөйлем табиғатынан орын алды. Ондай мəселенің бірі сабақтас құрмалас сөйлем түрлерін айқындауда болды. Сабақтас құрмалас сөйлем түрлерін айқындау дегеніміз- оны бағыныңқы түрлеріне қарай жіктеу деген сөз. Ал бағыныңқы сөйлемдерді өзара саралауда бізде əр түрлі принцип басшылыққа алынып келінді, соның салдарынан ертеректегі əр еңбектерде бағыныңқылар əртүрліше жіктеледі. Бағыныңқыларды жіктеуде ең алғашында олардың сөйлем ішінде атқаратын қызметі басшылыққа алынды. Бұл тəсілді қолдаушылар Қ.Жұбанов, С.Жиенбаев, М.Сауранбаев болды.
68 Бағыныңқы сөйлемдерді таптастыруда содан кейін мағыналық принцип басшылыққа алынды. Бұл принцип бойынша бағыныңқы сөйлемнің басыңқы мен тығыз қарым-қатынасқа түсудегі екі аралық мағыналық мазмұны ескерілетін болады. Бағыныңқ ы сөйлемдерді осы əдіспен
жіктеу əсіесе проф. С.Аманжоловтың еңбектерінен байқалады. Оның жоғарыда аталған еңбегінде осындай принциптің негізінен сабақ тастың түрлері он сегізге жеткен. Сабақтас құрмалас сөйлемдерді бағыныңқыларына қарай ажыратуда кейінгі кездерде мағыналық -тұлғалық принцип есепке алынып жүр. Бұл принцип бойынша бағыныңқы сөйлемдердің басыңқыны айқындаудағы мағыналық белгілері мен олардың жасалу жолдары өзара тығыз байланыстылық та қаралады. Соның нəтижесінде бұрыннан айқындалған алты түрлі бағыныңқылардың қатарына қəзірде қатыстық, түсіндірмелі жəне ыңғайлас сабақтас сөйлемдер жатқызылуда. Құрмалас сөйлем синтаксисіндегі айқындау түсуді қажет ететін басты мəселе- оның құрамындағы бастауыш табиғатымен тығыз астарласып жатады. Жоғарда аталған ғалымдар құрмалас сөйлемнің əрбір компонентінде
өзіндік
айырым бастауыштары болуын теріске шығармайды. Сонымен қатар олар құрмалас сөйлемдегі ортақ бастауышқа да жол береді. Осыдан келіп жай сөйлем мен құрмалас сөйлемнің ара жігін ажырату мəселесі қиындай түседі. Сондықтан да құрмаластың құрамындағы жақсыз, толымсыз сөйлемдерден басқаларынан əр уақытта да арнайы бастауышты талап етіп отырумыз қажет. Рас, сөйлем ішінде ол əр қашанда арнайы көріне бермеуі мүмкін, алайда оның барлығы баяндауыш не контекст арқылы белгілі болып тұрады. Осындай принципті берік ұстасақ , күні бүгінге кездесіп қалатындай, кейбір жай сөйлемдерді құрмалас деп танымайтын боламыз. Құрмалас сөйлем синтаксисі жан-жақты зерттелуі үшін оның жекелеген түрлері арнайы қарастырылуы қажет. Осыған орай да жекелеген зерттеулер жүргізіле бастады. Алайда мұны əлі де болса жеткіліксіз деп білеміз, 69 əсіресе сабақтас құрмалас төңірегінде əлі де айқындай түсетін мəселелер баршылық, сондықтан да нақтылай зерттеулердің молая түскендігі жөн демекшіміз. Құрмалас сөйлем синтаксисінде оның көп компонентті түрі əлі арнайы зерттелмей келеді. Біз қазақ тілі синтаксисінің даму кезеңін осы саладағы белгілі кезеңдер мен кейбір көңіл аударарлық жайттардың төңірегінде баяндадық. Сондықтан да синтаксиске қатысты барлық жұмыстарды тізіп атап жатуға мүмкіншілік болмады. Солай бола тұрса да Ж.Болатов, Г.Байтоғаева, Х.Арғынов, Р.Сыздықова жəне Н.Демесінова жолдастардың еңбектерін алабөтен айтамыз, өткені бұл зерттеулерде əрі жай сөйлем, əрі құрмалас сөйлем мəселелері бірдей қамтылады. Қазақ тілінің орфографиясы мен пунктуациясына арналған еңбектерде де орайына қарай синтаксис мəселелері де сөз болады. Соңғы жылдары қазақ тіліндегі синтаксистік синонимика мəселелерін М.Серғалиев арнайы зерттеп жүр. Қазақ тілінің синтаксисі тарихи тұрғыдан жəне түркі тілдерімен салыстырмалы түрде де зерттеле бастады. Қазақ тілі грамматикасы ілімінің қалыптасу, даму жолында жоғарыда аталған «Қазіргі қазақ тілі» (1954) курсы, кейбір кемшіліктеріне қарамастан, елеулі қызмет атқарады. Бұлай дейтін себебеміз- грамматикамыздың толық мəнді жүйесі ең алғаш осы еңбекте берілген еді. Осындай сипатына байланысты ол 50-жылдарда жоғары оқу орындары филология факультеттерінің студенттері мен оқытушылары үшін де бірден-бір оқулық ретінде жұмсалады. жүктеу/скачать 0,73 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|