«Кодекс Куманикус» жазба жәдігерінің ғылыми құндылығы

аңыздар, өсиеттер көптеп берілген. Сонымен бірге италиян поэзиясының ескі үлгілері, 
сенімге байланысты имандылық шарттар мен өсиеттер, Иса пайғамбар мен Әулие 
Марияны дәріптеген мадақ өлеңдер, аруаққа сиыну, дін парыздарын өтеу шарттары, 
«Інжіл» кітабынан аударма, қыпшақша-немісше сөздік, қыпшақ тілі грамматикасының 
латынша жазылған нұсқасы бар. «Тағы бір ескертетін нәрсе, осы «Кодексте» алғаш рет 
кейбір музыкалық жазбалар нұсқасының кездесуі деуге болады. Христиандардың Иисусқа 
аяныш білдіретін жоқтау-толғауларының куманша текстеріне нота берілді. Осындай тағы 
бір нота «Күннің шығуы жайындағы» куманша жырға берілген(7, Сүйіншәлиев Х., 1987: 
95). 
«Кодекстің» ғылыми түрде зерттеу негізін неміс шығыстанушысы Генрих Юлиус 
Клапрот салып, 1828 жылы Парижде осы еңбектің қыпшақша бөлігін түпнұсқа латынша 
негізінде, араб транскрипциясында және французша аудармасымен жариялады. 1880 
жылы аса көрнекті венгр ғалымы Геза Куун Будапешт қаласында сөздікті қазір ғылымға 
белгілі «Сodex Cumanicus» атымен толық жариялады. Куун жарияланымында жан-жақты 
да көлемді тарихи-филологиялық зерттеу мен сөздіктің қыпшақ бөлігіне байланысты әр 
бет бойынша және қорытынды түсініктемелер берілген. Сол уақыттағы палеографияның 
ең жоғарғы жетістіктері негізінде орындалған бұл іргелі еңбек әлі күнге дейін өз маңызын 
жойған жоқ. Кейін 1936 жылы дат түркі танушы-ғалымы Кааре Грёнбек қолжазбаның 
түпнұсқасын Копенгагенде бастырды. Гренбек басылымының факсимилиелік бөлігінде
еңбектің археографикалық анықтамасы, «Кодекске» байланысты маңызды әдебиеттің 
тақырыптық тізімі және жәдігердің ішкі сипаттамасы берілді. 1942 жылы ғалым осы 
ескерткіш бойынша куманша-немісше сөздікті дайындап шығарды. 
Талдау. Қазақ ғылымында «Кодексті» бірінші болып белгілі тілші-ғалым, филология 
ғылымдарының докторы, профессор Әбжан Құрышжанов зерттеп, көптеген еңбектер 
жазды. 1956 жылы ол «Кодекс Куманикус» тілінде септіктердің тұлғалары мен 
мағыналары» деген тақырыпта кандидаттық, 1968 жылы «ХІІ-ХІV ғасырлардағы ескі 
қыпшақ ескерткіштері» деген тақырыпта докторлық диссертациялар қорғады (8, 
Қазақ тілі, 1998: 248). 1978 жылы Ә.Құрышжановтың А.Жұбанов, А.Белботаевтармен 
бірге «Куманша-қазақша жиілік сөздік» деген атпен дайындап шығарған «Кодекстің» 
қазақ тіліндегі тұңғыш басылымының маңызы зор болды(9, Ә.Құрышжанов, 1978). 
«Кодекстің»әдеби 
жағынан 
зерттелуіне 
әдебиеттанушы-ғалымдар 
Б.Кенжебаев, 
Х.Сүйіншәлиев, Н.Келімбетов, С.Қасқабасов өзіндік үлес қосты(10, Б.Кенжебаев, 1986). 
Сонымен бірге ХІІІ-ХVІІ ғасырлардағы қыпшақ жазба ескерткіштерін қажымай зерттеп 
келе жатқан белгілі түркітанушы-ғалым, филология ғылымдарының докторы, профессор 
Александр Николаевич Гаркавецтің де еңбегін ерекше атау керек. Ғалымның көп жылғы 
ізденістерінің нәтижесінде 2006 жылы Москвада «Кодекстегі» қыпшақ мәтіндері алғаш 
рет орыс тілінде басылып шықты (5, Гаркавец А., 2006: 7). «Кодекстің бұл жаңа 
жарияланыимында түркі тілдес халықтарға ортақ 47 жұмбақ, түрлі діни мәтіндер мен 
өзіндік құманша уағыздар жарияланған. Зерттеу барысында «Кодекстің» Гаркавец 
жариялаған осы басылымының (Гаркавец, 2006) материалдары пайдаланылды. 
«Қыпшақ тілі сөздігінің» авторы белгісіз. Алғаш жазылған жері де нақты емес. Бұл 
Алтын Орда астанасы – Сарай қаласы немесе Қырым, әлде Венгрия болуы мүмкін. 
Әйтеуір католик дінінің Шығыстағы қызметін іске асырған дін өкілі жазғаны белгілі. ХІІІ 
ғассырдың 80-жылдарындағы Францискан монастырының дін таратушы миссионері үшін 
латынша-парсыша-қыпшақша сөздік көшірмесі асығыс жасалған да, ол кейін христиан 
мәтіндерінің қыпшақша аудармаларымен, қыпшақ грамматикасы бойынша латынша 
мақалалармен және қайтадан жаңаша дайындалған латынша-қыпшақша алфавиттік 
сөздікпен толықтырылған. 
«Кодекстің» қазақ әдебиеті тарихында алар орны ерекше. Бұл,біріншіден, әдеби 
жәдігер ретінде баға жетпес жазба ескерткіш. Қазақ фольклоры үлгілерінің «Кодексте» 
көптеп кездесуі назар аударарлық жайт. Тіпті діни уағыздар мен өсиеттерде өзінен 

нақылдар мен қанатты сөздердің молынан ұшырасуы бұл құнды мұраның әдебиет үшін 
маңыздылығын жоққа шығармайды. 
[1-2] Tegrini sövgil barča üstunda! 
[3] Tegriniŋ atiŋ bile ant ičmägil! 
[4] Ulukünni avurlaγil! 
[5] Ataŋni, anaŋnї hörmätlagil! 
[6] Kišini šöldürmägil! 
[7] Oγur bolmaγil! 
[8] Ersek bolmaγil! 
[9] Yalγan tanїχlїq bermägil! 
[10] Özga kisiniŋ nemäsi suχlanmaγil! 
[+] Sevgil seniŋ qarїndasin, seniŋ kibi! 
(Гаркавец, 2006, 29-б.) 
[1-2] Тәңірді бәрінен биік сүй! 
[3] Тәңірдің атымен ант ішпе! 
[4] Ұлық күнді әлпеште! 
[5] Атаңды, анаңды құрметте! 
[6] Кісіні өлтірме! 
[7] Ұры болма! 
[8] Ыржақай болма! 
[9] Жалған куәлік берме! 
[10] Өзге кісіге күндестік жасама! 
[+] Сенің өз бауырың – адамды сүй! 
Осы келтірілген мысалдардың өзі сонау ерте замандардағы түркі әдебиетінде 
имандылық пен парасаттылыққа негізделген ғибратты уағыздардың терең ой-тұжырымға 
құрылғандығын айғақтайды. Тіпті христиан дінінің өсиет-уағыздары болуына қарамастан 
бұл мәтіндерде «құдай» сөзі қыпшақтардың діни наным-сеніміне орайластырылып «тәңір» 
деп аударылуы көп жайтты аңғартса керек. Себебі ол заманда көшпелі тұрмыс кешіп, 
отырықшылық өмірге толық бейімделмеген қыпшақтар миссионерлер қаншама үгіт-
насихат жүргізгенімен де тәңіршілдіктен әлі біржолата кетпеген кезі болатын. Сөздікті 
дайындаған христиан дінінің өкілі аударма барысында бұл жағын да ескерген сияқты. 
Қалай дегенмен де Европа қыпшақтары бұл діни мәтіндерді ана тілінде оқып білгені 
мәлім. Сондықтан қазақы ұғымға жақын бұл нақылдар мен өсиет уағыздарды да сол 
кездегі оротақ түркі әдебиетінің бір бөлшегі деп қарау керек. 
«Кодекстегі» жұмбақтардың қазақ әдебиетіне тікелей қатысы бар. Сөздікте 
келтірілген 47 қыпшақ жұмбағының басым бөлігі қазақ фольклорында сақталған. Осы 
жұмбақтар тілдік,тақырыптық және көркемдік жағынан қандай өзгеріске ұшырағандығын 
салыстырмалы түрде қарастырып көрейік.
Қыпшақ жұмбақтары, негізінен, екі жолды және төрт жолды өлең шумақтарынан 
тұрады. Жұмбақтардың тілдеріне теңеу, эпитет анафора, аллитерация, метафора, ассонанс, 
троп сияқты көркем тәсілдер тән. Осы ретте «Кодекстегі» қыпшақ жұмбақтары мен қазақ 
жұмбақтарының стильдік ерекшеліктерін салыстырған кезде олардың арасындағы 
ұқсастықтарды нақты байқауға болады. Кейбір мысалдарда көне қыпшақ және қазақ 
жұмбақтарының мәтіндері өте ұқсас та, басқа мәтіндерде ауытқушылық бар. 
«Кодекстегі» реттік саны бойынша алтыншы жұмбақты алайық: 
Аq küymäniŋ avzu yoχ.
Ol, yumurtqa. 
(Гаркавец, 2006, 14-б) 
Ақ күйменің аузы жоқ. 
Қазақша шешуі жұмыртқа екені бірден айқын. Бұрынғы замандағы қыпшақтар қазір 
де «күйме» мағынасында қолданылатын көне сөзге күмбез тәрізді үйге ұқсас немесе киіз 

үй тәрізді жұмыртқаға ұқсас мағына берген. Қазақ фольклорында осы қыпшақ жұмбағына 
ұқсас бірнеше жұмбақ бар: 
Ақ отаудың есігі де жоқ, 
Тесігі де жоқ(11, Қазақ жұмбақтары, 1993: 48)
Айдалада ақ отау, 
Аузы, мұрны жоқ отау. 
Отыз күнде сол отау, 
Айдалада жоқ отау(11, Қазақ жұмбақтары, 1993: 49)
Бұл жұмбақтар «Кодекстегі» осындай жұмбақтармен толық сәйкес келмегенімен үш 
жұмбақта да метафоралық образ ретінде «үй, баспана» мағынасы қолданылғанын байқауға 
болады. Соншалықты өзгеріске түспеген. Түр-сипаты, негізгі мағынасы сақталған. 
Жұмбақ келбетінен шағын болса да өзгеріс, заманалардан түскен таңба бар.
«Кодекстегі» № 11 жұмбақты алайық: 
Sendä, mendä yoχ, 
Seŋgir tavda yoχ, 
Ütlu tašta yoχ, 
Qїpčaqta [Qїpčaqta?] yoχ. 
Ol, quš süt-dir. 
(Гаркавец, 2006, 15-б.) 
Сенде, менде жоқ, 
сеңгір тауда жоқ, 
үңгір таста жоқ, 
қыпшақта (Қыпшақта) жоқ. 
Тереңнен суыртпақтап айтқан жұмбақ шешуі – құстың сүті . Қисынды ойға құрылған 
жұмбақтағы «қыпшақ» сөзін ғалымдар көбінесе қыпшақтардың этникалық атауы ретінде 
қарастырады. Шын мәнінде бұл жеке халық немесе адам туралы емес. Жұмбақ мағынасы 
бойынша әңгіме «кеуек», яғни ағаш қуысы» туралы болған сияқты. Көне «қыпшақ» сөзі 
нақ осы мағынаны білдірген де(5, Гаркавец А., 2006: 10), қыпшақтар осы сөзден 
метафоралық образ жасаған.
Ičer, yer, 
Ininä kirer. 
Ol, bičaq-dїr (Гаркавец, 2006, 15-б.) 
Ішер, жер, 
ініне кірер. 
Қынға кіріп бара жатқан пышақты елестететін терең бейнелі жұмбақтан көне 
қыпшақтардың ой ұшқырлығын сезсек, келесі жұмбақтағы: 
Bir uču qїš qїšlar, 
bir uču yay yaylar 
Ol, sїriχ (Гаркавец, 2006, 15-б.) 
Бір ұшы қыс қыстар, 
Бір ұшы жаз жайлар
деген жолдар қыстың қатты бораны мен үскірік қатты желі кезінде жаздың дүлей 
дауылы мен нөсер жаңбыры кезінде киіз үй шаңырағын бекітіп ұстайтын сырық ағаш 
образын көз алдымызға келеді. Бұл жұмбақтарда ертедегі қыпшақтардың тұрмыс-тіршілік 
сыры, ата кәсібі тұмшаланып жатыр.
«Кодекстегі» «Bu bardї – izi yoχ» – «Буы бар да, ізі жоқ» (Гаркавец, 2006, 17-б.) деген 
жұмбақта тарихтың, терең қатпарынан сыр беретін үлкен мағына бар. Аз сөзді жұмбақтың 
шешуі – кеме екенін біліп, бұл көлік құралы сонау ерте заманда қыпшақтар қолданысында 
болғаны айқын аңғарылады. 
Kökča ulaχїm kögende semirir. 

Ol, χavun (Гаркавец, 2006, 16-б.) 
Көк лағым көгенде тұрып семірген(11, Қазақ жұмбақтары, 1993: 34) 
Уақыт өте келе соншалықты өзгеріске ұшырамаған тұрақты формадағы бұл жұмбақ 
шешуі қарбыз екені белгілі. «Көк лағым» деген сол эпитет, «көгенде семірген» деген сол 
баяғы метафора қалпында қолданылған. Мұндай ұқсас мысалдар көп. 
Avzum ačsam, öpkäm körünir. 
Ol: ešik ačsa, ot körüngän-dir 
(Гаркавец, 2006, 18-б.) 
«Кодекстегі» осы қырқыншы жұмбақ: «Аузымды ашсам, өкпем көрінер» деп 
аударылып, бұрынғы көшпелі қыпшақтардың киіз үйін көркем бейнелеген. Киіз үйдегі 
қазан-ошақ кіре берісте орналасып, от жалыны ала көлеңке үй ішін жарық қып жіберетінін 
жұмбақ мағынасы білдіреді. Қазақ фольклорында дәп осыған ұқсас жұмбақ жоқ, бірақ 
мазмұнын өзгертіп, басқа жанр сипатына енген. 
Аузын ашса, ішек-қарны көрінген деген қанатты сөз «бұрынғы уақытта қатыгез бай, 
қожа-молданың кедейді қорлап айтқан сөзі» болса(12, Кеңесбаев І., 1977: 68), екінші бір 
фразеологиялық сөз орамы: «Аузын ашса жүрегі көрінуі» қанатты сөзі Ақ жарқын, 
қайырымды» деген мағынаны білдіреді(12, Кеңесбаев І., 1977: 701). Жұмбақтың осылайша 
қанатты сөзге және керісінше қанатты сөздің немесе мақалдың жұмбаққа айналуы 
фольклорда жиі кездеседі. 

жүктеу/скачать 198,46 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: