Оқулық Алматы, 012 удк

151
шамасында Тарбағатайға қоныс аударған. Арғы аталарымыздан 
(төртінші атамыз) Хаташтың Ертіс өзені бойында өмір 
сүрген кезінде кей істері “шарапатты кісі екен” делініп, аңызға 
айналдырылған, қариялар əлі де “үлкендер айтушы еді” деп 
əңгіме қылатын ел арасындағы деректерден саналады”-деуі, 
өткен күннің, ел аузындағы деректердің жаңғыруы. Ғұмырнама 
тілінде аз сөзге көп ой сыйғызып айту, сөзді мəнерлеп, тұспалдап 
беру, əр оқиға астарында мəнді, салмақты ой түйіндеудің кездесуі 
оған тереңдік, бейнелілік үстей түскен. 
Халқымыздың дəстүрінде естірту, көңіл айту немесе бата 
оқудың өзіндік орны бар. Соның ішінде бата сөз, бата берудің 
қайтыс болған адамның мұрагерлеріне беру, қарт адамның жасқа, 
ұзатылған қызға беретін түрлері бар. Халық ежелден сөздің 
магиялық күшіне сеніп, жақсы сөзге көңіл демдеген, жұбанған. 
“Тегінде бата беру, ақ тілеу айтып, алғыс білдіру ежелгі ата-
бабалар дəуірінен келе жатқан түркі халықтарының ескілікті 
дəстүрі екені ақиқат” дегенді айта келе, ғалым Б. Уахатов ақ тілеу 
айтып, бата беру қазақтан басқа қарашай, татар, алтайлықтарда 
бар екенін, сөз саптау, сыртқы айтылу формасы жағынан қазақ 
өлеңдерінен еш айырмасы болмайтындығын тұжырымдайды. 
Ғұмырнамалық шығарма тілінде баталы сөздің жалпыға қарата 
айтылған: “Алаштың азаматына Алла жар болсын” деген түрі 
кездесіп, ел азаматына көпшіліктің атынан ілтипат білдіру 
берілген. Сол сияқты ел басқарған азаматқа арнап: “Жыла ған-
ның маңдайынан сипап, жылатқанға қамшы соқ” деп берілген 
бата, тілек кездеседі. Шығармада тек кітаптың алғашқы 
бөлімдерінде кездесетін «байтал түгіл бас қайғы», «қорыққанға 
қос көрінеді», «қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған кез», 
«суға кеткен тал қармайды», «қарусыз қолда жазық жоқ», «бел 
байлау», «қазақ байыса, қатын алады, сарт байыса, там салады», 
«жүрегім жібімеді», «көкірекке құса байланды», «қияметтің қыл 
көпірі» тіркестері кездесіп, айтылмақ ойдың салмағын еселеп, 
ұлттық танымды байқатып, экспрессивтік-эмоционалдық əсерді 
тереңдете түскен. 
Прозалық шығарма тілінде қайталанып келетін ырғақты 
жолдар болады. Əрине, ырғақ сөзінің поэзиялық шығармаға тəн 
екені белгілі. Алайда, ырғақтың прозаға да бөтен емес екендігін 

152
20-жылдары зерттеуші Л. И. Тимофеев дəлелдеген еді. Проза 
ырғағының көптүрлілігі тілдің табиғи ырғағын жасап, оның 
ырғақты-бейнелі қозғалысын тудырып, көркем мəтін тілінің 
мəнерлілігін тереңдетеді. Көркем туындының ырғақты келуі 
əрбір қаламгердің шығармашылық ерекшелігіне байланысты. 
Х.Оралтай шығармасында «Қарашəрі аймағын басып, Гималай 
тауын асып», «кек қайнап, намыс кернеп», «көкірегінде – иман, 
кеудесінде – жан барда» деген тіркестің құлаққа əуезді естілуі 
сыртқы ұйқасында ғана емес, ішкі үйлесімінен де туындап тұр. 
Бұл ұйқасымды-үйлесімді тіркестер ойды анық, дəл, жеріне 
жеткізе беруде үлкен роль атқарып тұр. Міне, мұндай тіркестер 
шығарма тіліне өзгеше шырай берген. 
Біз «Елім-айлап өткен өмір» шығармасынан уақыт жағынан 
бір-бірінен өрбіте баяндалған мол оқиға желісін, алуан түрлі 
тағдырларды, тұрмыстық көріністерді, сол арқылы көрінетін 
қаламгердің ой-толғамын, дүниетанымын байқаймыз. Автор шы-
ғармасындағы көркемдік бейнелеу құралдары, оны қол данудағы 
автордың өзіндік ерекшелігі туындының табиғатын аша түскен. 
Əдеби шығармада сюжет оқиғалардың тізбегінен, яғни 
кеңістік-уақыт қатынасындағы кейіпкерлердің өмірінен, бір-
бірімен алмасып отыратын əрекет-жағдайлардан тұратыны 
белгілі. Роман оқиғасы өткен шақта баяндалып отырғанымен, 
кей жағдайда кейінде болған оқиғалар ілгеріге шығып, автордың 
нақтылауымен, толықтыруымен жалғасады. Мəселен, 
“Біз бір 
шешеден сегіз туыс едік. Інім Білəл (Bilal Hakim) 1989 жылы 
Германияда қайтыс болып, Түркияда қойылды. Ең кенжеміз 
Гүлжауһар 1946 жылы атақоныста шетінеді. Қалғандарының 
трагедиялық өлімі жөнінде кезегімен алда айтылады” немесе 
“1935 жылы атамыз Райымбектің ауылы, яғни арғы атамыз 
Қожалақтың алты ұлының бесіншісі Райымбектің үш ұлы 
Əділбек пен Қалибек, Ілиястар Тарбағатайдан Еренқабырғаға 
көшеді. Қазір Манас – Сауан аталатын ол кедегі Манас 
ауданындағы, Манас өзенінің батыс жағыдағы Қызыл өзен-
ге, кейін “Қалибектің дөңжайлауы” немесе “Қалибектің дөң-
жұрты” деп аталатын жерге барып қоныстанған” дей отырып, 
“1984 жылы арада 37 жыл өткеннен кейін, Германиядан сол 
атақонысқа тұңғыш рет айтып барғанымда, Дөңжайлау немесе 

153
Дөңжұрттың Қалибектің атымен аталмайтынын, коммунистік 
зұлым-зомбылықтың қысым-зардабынан халықтың Қалибектің 
атын атаудан қорқатынын көрдім”,- деп түйіндейді. 
Сюжетті құрайтын оқиғалардың өзара қатынасы түрліше 
болады. Көлемді шығармаларда оқиғалары бір мезгілде 
қатар, бірнеше желімен дамитын, көптеген кейіпкерлердің 
араласуымен жүретін көпсалалы сюжет болады. “Елім-айлап 
өткен өмір” шығармасы хроникалы, көпсалалы сюжетті қамтиды. 
Жартығасырлық ғұмырдың есте қалған елеулі тұстарын тараулар 
мен тақырыптарға жіктей отырып, автор баяндайтын оқиғаға 
салмақ үстеп, ой қосатын жерлерін уақыт жағынан оза түсінік 
беріп кетіп отырады. 
Əдеби шығарманың құрылымында сюжеттің мəні ерекше. 
Біріншіден, ол оқиғалар тізбегін жүйелеп, бір арнада шашау 
шығармай бейнеленуін жүзеге асырса, екіншіден, көркем шы-
ғармадағы кейіпкерлердің жасалуына, мінез-сипатының анық-
талуына əсерін тигізеді. Яғни, “мəтіндегі сөйлеу, оларға қатысты 
əлеуметтік, мəдени нормаларды, қоғамдық ортадағы мəтіннің 
түсінілу деңгейін нысана ететін” дискурстің үдерістігі байқалып 
отырады. Бұл оқиғаның белгілі бір дəрежеде кейіпкерлер үшін 
“əрекет өрісі” болып, оқырмандар алдында барша қырынан 
ашылуына мүмкіндік береді. “Елім-айлап өткен өмір” рома нын-
дағы оқиғалар да, кейіпкерлер де белгілі бір ретпен баяндалады. 
Автор көрген, естіген жəне басынан кешкен оқиғаларды баяндап, 
тиісті кейіпкерлерді түстеп, сипаттап отырады. Мінездеу 
сипатының тəсілдері түрліше. Кейде кейіпкердің сырт кескіні, 
кейде мінез-құлқы көрінеді. Бұл тəсілдер шығарманың көлеміне 
қарай кеңіп, дамып отырады.
Романда кейіпкердің портреті, оның сырт бейнесі суреттеледі. 
Оған кейіпкердің жасы, дене бітімі, бет пішіні, киім киісі, дене 
қозғалысы кіреді. Мəселен, “олардың ішінде бір жуан, көк көзді 
сары бар-ды”, “шошқаның еті емес, балықтың еті, же”, - деп 
ымдады.... Апам алдымен: “Неге кеш қалдың? Қайда жүрдің?” - 
деп ұрысқысы келіп адырая бетіме қарады да: “Өзіңе не болған, 
ауырып тұрсың ба? Бетің неге аппақ?” - деді. Мұнда кейіпкердің 
бет пішіні, көңіл-күйі байқалады. 
Əдеби портрет тікелей адамға бағыттала отырып, сөз арқылы 
11–1036

154
автордың идеясын, ұстанымын ашады. Көркем шығармада 
портрет кейіпкер бейнесін жете тануға жол салады, сондықтан 
ол біржақты тəсіл болудан аулақтап, кейіпкерді əлеуметтік-
өмірбаяндық жəне психологиялық жағынан толықтырады. Бас-
қаша айтқанда, портрет-мінездеме портрет-өмірбаянға, одан 
портрет-тағдырға айналады. Мəселен, Қалибектің портретіне 
назар аударайық: “Қырын тұрған Қалибек сұңғақ бойлы, ат жақты, 
қыр мұрын, қара сақал, қара мұрт, ақсұр, орта жастағы адам, көз 
алдынан лек-лек салтанатты маршпен өтіп жатқан əскерден оттай 
жанған екі көзін алмай, қабағын түйе қарап тұр. Қалибек бір ауыр 
ойда сияқты. Сұр құлынның терісінен тысталған құлақшыны 
оның үстіндегі қаптал шапаны мен аяғындағы саптама етігіне 
қоныңқырама да, алып денесі, қақпақтай кең жауырыны оның 
батыр тұлғасы бар салмақты адам екенін елестетті”. Мұндағы 
портрет кейіпкерді түгелдей - сырт пішінін, киім киісін, мінез-
сипатын толық ашып тұр. 
Ұлтын сүю мен ұлтшыл болу – ара жігі ажырамайтын ұғымдар. 
Өз қоғамының даму өресін басқадан бұрын байқап-танып, ту ған 
халқына қызмет жасап, жоғын түгендеп, ұлттық қадір-қасиетін 
тереңдету – ұлтжанды елшіл азамттарға тəн. Халқына адал 
қызметін арнаған Х. Оралтайдың ғұмырнамалық сипатағы “Елім-
айлап өткен өмір” кітабы - азаматтық пен қайраткерлікті, əрекет 
пен күрес-жігерді, ең бастысы, ұлттық рух пен танымды көркемдік-
деректілік сипатта танытатын тағылымы терең туынды.

жүктеу/скачать 0,59 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: