Қасым хан өзі билік жүргізген жылдары қазақ қоғамындағы құқық-нормаларды реттеу
мақсатымен алғашқы қазақ заңы- «Қасқа жолды» жарыққа шығарды. Бұл заң қазақ
арасында бұрыннан қалыптасқан әдет-ғұрып ережелері негізінде жасалды. Билердің
кеңесінде көппен ақылдасып, «Жарғы ережелеріне мәнді өзгерістер енгізеді. Халық
бұқарасы Қасым ханның ежелден қалыптасқан билер заңы- жарғыны жаңадан көтергенін
ұнатып, оны «Қасым ханның қасқа жолы» деп атап кеткен. Бұрынғы заң-қағидаларға
енгізген ережелері мынау:
1.Мүлік заңы (мал –мүлік, жер-су, қоныс дауларын шешу ережелері).
2.Қылмыс заңы (кісі өлімі, ел шабу, мал ұрлау, ұрлық т.б. қолданылатын жазалар).
3.Әскери заң (қосын құру, аламан міндеті, қара қазан, тұлпар, ат, ердің құны т.б.).
4.Елшілік жоралары (шешендік, әдептілік, халықаралық қатынастардағы сыпайлық, сөйлеу
мәнері).
5.Жұртшылық заңы (шүлен тарту, ас-той, мерекелер мен жиындардағы ережелер, жылу,
асар т.б.)
Сөйтіп, Қасым хан ел басқару ісін бір жүйеге келтірген алғашқы заң жинағын дүниеге
әкелді. Қасым ханның қазақ хандығын күшейту, қазақ тайпаларын және қазақтардың
этникалық территориясын біріктіру жолындағы жеңістері елдің ішкі және сыртқы беделін
арттырып, атақ – даңқын асыра түсті. Әйгілі (орта ғасырлық) тарихшы Мұхаммед Хайдар
Дулати («Тарихи – Рашиди») атты кітабында: «Қазақ хандары мен сұлтандары арасында
Қасым хандай құдіретті ешкім болған емес. Бұрындықты тіпті ешкім де елең қылған жоқ» –
дейді. Қасым хан тұсындағы Қазақ хандығы жайындағы хабарлар Еуропа елдеріне де
жетеді.1516 және 1526 жылдары Москвада екі рет болған австриялық елші Сигизмунд
Герберштейн «Волга бойындағы бұл патшалық (Қазан хандығын айтып отыр Б. К.)
оңтүстікте және шығыста далалық аймақпен шектеседі. Шығыста олар шайбанилар және
қазақтар деп аталатын татарлармен араласып тұрады», — деп баяндайды. Бұл тұңғыш рет
қазақ деген халықтың еуропа халықтарына таныстырылуы, белгілі болуы еді. Мұнда әрине,
Қасым ханның рөлі айрықша орын алады. XVI ғасырдың бірінші ширегінде қазақ атын жер
жүзіне жеткізген Қасым хан есімі қазақ халқының тарихи санасында мәңгі орын алып,
жарты мың жылдан аса сақталып келе жатыр. «Қасым ханның қасқа жолы» — осының
куәсі. Оның жасалуына себеп болған жағдайлар мыналар:1. Қасым ханның билігі тұсында
Керей, Жәнібек және Бұрындық хандар кезіндегі қазақ қоғамы анағұрлым жоғары сатыға
көтерілді; 2. Қазақ халқының этникалық территориясы толығымен біріктірілді; 3. Хандық
билік этникалық территорияга толық тарап, рөлі артты; 4. Халықтың саны Қасым хан
тұсында бірнеше есе өсті; 5. Қазақ хандығының жаңа қалыптасқан жағдайына бұрынғы
әдет-ғұрып заңы сай келмеді. Міне осы аталған себептер «Қасқа жолды» дүниеге әкеледі.
Бұл заңның жазбаша тексті болмаса да қазақ есінде заң атының жарты мың жыл бойы
сақталуы «Қасқа жолдың» қазаққа өте қонымды, қоғамдық қатынастарға үйлесімді
болғанын көреміз.
Достарыңызбен бөлісу: