Тақырып:Тәуелді және тәуелсіз айнымалылықтар

1. 
   Тәуелді айнымалылық.
   
2. 
   Тәуелсіз айнымалылық.
   
3. 
   Айнымалылықтардың арқатынасы.
   
4. 
   Айнымалылықтарды бақылау.
   

1.Экспериментатор екі құбылыстағы А және В себепті байланыстардың болжауын тексереді. «Себептілік » түсінігі ғылымда күрделі құбылыс болып табылады. Екі құбылыс байланысу себебінің эмперикалық белгілері бар. Бірінші белгі – себептің бөлінуі . Ұқсас обьектімен салыстырғанда, егер зерттеуші эксперименттен кейін обьектідегі өзгерісті байқаса, онда эксперимитатор объектінің эсперимент әркетінде өзгеруіне себеп болды деп айта алады. Қолда бар әрекетті және объектілерді салыстыру қорытындыға қажетті шартталған құбылыс. Екінші белгі – екі айнымалылық арасындағы

қолда бар деп статистикалық байланыстары. Бір айнымалылықтың өзгеруі екінші айнымалылықтың өзгеруіне алып келеді. Басқаша айтсақ, екі

айнымалылықты сызықты корреляция немесе сызықтық емес корриляция бақылау қажет.

Қолда бар корреляция нәтижесіндң себептілік байланыстардың шарттары жеткіліксіз, яғни байланыс кездейсоқ немесе үшінші айнымалылықты шартталған болуы мүмкін. Үшінші белгі себептіліксіз байланыс тірнеледі, егер эсперименталған процедура басқа мүмкіндіктерді қосып, А және В байланыс түсіндірсе және басқа да альтернативті себептердің В құбылысында шығару эсперименталдық әрекетте тіуелсіз айнымалылықтың өзгеруі тәуелді, айнымалылықтың өзгеруіне себеп болады. Экспериметатор зертелуіне әр түрлі алдыңдағы қатты сигналдар береді және ол оның психикалық жағдайын өзгертеді, зерттелуінен сигналды естейді немесе естімейді, бұл әр түрлі материя немесе верболды жауаптарға алып келеді («ия»,-«жоқ», «естіп тұрмын – естімей тұрмын») эксперименталдық жағдайдағы сыртқы айнымалылықтарды экспериментатор бақылау қажет.

Сыртқы айнымалылыөтан мыналар бөлінеді: 1) кеспекті айнымалықтар, систематикалық араласуды жалғастырып, сенімсіз мәліметке алып келеді. 2)Қосымша айнымалылық себеп арасындағы байланыстарды білуге арналған.

Зертеушілер тәуелсіз айнымалылықтың әртүрлі өзгешілігін көрсетті олар сапалық жіне сандық болады. Тәуелді айнымалылықтардың арасында базистікке бөлінеді. Базистік айнымалылық – бұл жалғыс тәуелді айнымалылық, яғни тәуелсіз айнымалылыққа ісер етеді.

2.Жетеуші тәуелсіз айнымалылықты алға түсіруге талпыну қажет. Экспериментте осы шарт орындалса, онда оны жаңа эксперимент деп атайды. Бірақ экспериментке кірерде бір айнымалылықты өзгертіп, сондықтан бірге басқа да қатарды өзгертеді. Бұл өзгеріс экспериметатор әрекетінен болуы мүмкін және екі айнымалылық арасында шартталған байланыс болуы мүмкін.

Эсперименталдық зерттеудегі ортақ мәселе ол тәуелсіз айнымалылықтың бөлінуі және оның басқа да айнымалылықтардан бөлшектенуі.

Айнымалылық эспериментте тәуелсіз айнымалылық сапасы алға шығуы мүмкін:

1. 
   Тапсырма мінездемесі.
   
2. 
   Жағдайдың ерекшелігі
   
3. 
   Зертелушінің басқару ерекшелігі
   

Жағдайдың ерекшелуіне, яғни зертелушінің жасағаны эксперимиталды тапсырманың құрамына кірмейтін айнымалылықтар жатады. Бұл мысалы орналасқан орындағы температура, жағдай немесе сыртқы бақылаушылардың болуы.

Эксперимитатор нені өзгерте алады? Ол біріншіден берілген жағдайдағы физикалық параметрді өзгерте алады. Мысалы, олар апаратуралық орналасуды өткізетін орынның сыртқы түрін және сыртқы дыбыс, айқайды, температураны, жиһаздардың орналасуы, қабырғалардың түсін, эксперименті өткізу уақытын т.б өзгерте алады. Яғни стимул болмайтын бүкіл жағдайдағы физикалық параметрді өзгерте алады.

Екіншіден, бұл әлеуметтік физикалық парметрлер бөлінуі – экспериметатордың қатысуымен жұмыс жасау, жалғыз жқмыс жасау т.б.

Үшіншіден, бұл зеттеушімен экспериметатор арасындығы қатынас.

Ереже бойынша қазіргі эксперименталдық зерттеулерде тұлғаның диференциялды – физикалық ережелері, яғни олар интеллект, жасы, жынысы, әлеуметтік жағдайы т.б. қосымша айнымалылық санасына ескеріледі, яғни бұны экспериметатор жалпы физикалық экспериментте бақылайды.

Бірақ бұл айнымалылықтар дифференциалдық физикалық зерттеуде , екінші негізгі айнымалыққа айналуы мүмкін , бұндай жағдайда факторлық жоспар жүргізеді.

Психологтар зерттеушінің тәртібімен жұмыстанып , сондықтан тәуелді айнымалылықтар санасына вербольді немесе вербольді емес параметрлерді таңдайды.

Тәртіптік параметрлер таңдауды экспериментталдық болжамның нәтижесімен анықталады. Зерттеуші оны максималды нақтылауы керек, яғни тәуелді айнымалылық операцияланған және экспериментке кірудегі тіркелуге беріледі.

Тәртіп параметрлерін қалыпты динамикалық және мазмұндық болып бөлінеді. Қалыпты динамикалық параметрлер аппаратуралық тіркелу оңай беріледі.

1) Дәлдік Жиі тіркелетін параметр болып табылады. Физикалық экспериментте берілген тапсырмалардың көбі жетістікке жетуге бағытталған , оның дәлдігі немесе қатесі негізгі тіркелген тәртіп параметрлері болады.

2) Латенттілік- сызықты бақылаушыдан психикалық процесс білдіртпей өтіп кетеді. Дабыл берілу алдындағы уақыттан бастап жауап таңдауға дейінгі уақытты латенттік уақыт деп атайды. Кейбір жағдайларда латенттік уақыт үрдісте маңызды мінездеме бола алады, мысалы, оймен шешетін тапсырмаларда.

3)Қаутық немесе жылдамдық , орындалу әрекеті таңдау уақытымен оны аяқтауды әрекеттің шапшаңдығы деп аталады.

4. 
   Температура – маңызды мінездеме, тәртіптің жай формаларын зерттеу болып табылады.
   
5. 
   Өнімділік- орындау уақытында қате саны мен әрекетті орындаудағы сананың қарым-қатынасы. Маңызды мінездеме болып зерттеуді үйренуде , танымдық үрдістер, шешіле қабылданған үрдістер жасады.
   

Тәуелді айнымалылықтың үш түрін көрсетуге болады: 1) бір уақыттағы,

2) көп қалыптағы, 3) фундаментальды бірінші жағдайдағы тек бір параметр тіркеледі және ол тәуелді айнымалылықтардың көрінуі болып есептеледі. Екінші жағдайдағы тәуелді айнымалылық көпқалыпты. Ал үшінші жағдайда, жеке параметрленген көпқалыпты тәуелді айнымалылықтардың қарым-қатынасы, параметрлер саналық аргумент ретінде қаралады, ал тәуелді айнымалылықтың өзі жүйелер сапасы ретінде қарастырылады.

Тәуелді айнымалылықтардың өзгеруіне екі негізгі қабылдау фиксациясы бар. Бірінші бір зертелушінің қатысуымен көптеген эксперименттерде қолданылады. Тәуелді айнымалылықтардың өзгеруі эксперименттегі тәуелсіз айнымалылықтардың өзгеруінен кейін тіркеледі. Екінші қабылдау фиксациясы ол тәуелсіз айнымалылықтың деңгейінің шапшандатылған өлшемі деп аталады.

4.Қазіргі экспериментталдық физикалық түзелуіне К.Левиннің формуласы жатады – тәртіп тұлға функциясы және жағдайлары бар.