Пәннің мақсаты: білім алушылар әлемдік мәдениет пен өркениет контекстінде отандық мәдениеттің даму ерекшелігін, қазақ халқының мәдени кодын сақтау қажеттілігін түсінуді
жүктеу/скачать 408,27 Kb.
|
umkd madeniettanu 2022-2023
- Бұл бет үшін навигация:
- Дәріс 14. Қазақстанның мәдени саясаты 14.1. Қазақстандағы рухани жаңғыру үдерістерінің әлеуметтік-мәдени астарлары. 14.2. Мәдени саясаттың қазақстандық моделі.
| Ұсынылатын әдебиеттер тізбесі
Аршабеков Н. Философия социальных изменений. — Караганда: Изд-во КарГУ, 2006. Амрекулов Н. Тюркское возрождение. — Алматы: Жалын, 2006. Агелеуова А.Т. Автореф. канд. филос. наук. — Алматы: Раритет, 2003. Құнанбаев А. Қалың елім, қазағым. Шығармалары. — Алматы: Жалын, 1995. — 289–291-б. Дәріс 14. Қазақстанның мәдени саясаты 14.1. Қазақстандағы рухани жаңғыру үдерістерінің әлеуметтік-мәдени астарлары. 14.2. Мәдени саясаттың қазақстандық моделі. Дәріс мақсаты: . Қазақ мәдениетінің мәдени және өркениеттілік бірегейлік мәселесі. Соңғы жиырма жылдай уақытқа созылып отырған Қазақстанның саяси жүйесінің трансформациялануы қоғамның барлық саласына ықпалын тигізіп отыр, соның бірі — көпшілік саяси сала деп есептемейтін мәдениет. Басқа салалардағыдай, мемлекет мәдени институттардың қызметінің мазмұнын айқындаған әкімшілік-әміршілік басқарудан, демократияландыру, плюрализм, сипатталатын нарықтық жүйеге көшті. Бірақ бұл үрдіс басынан бастап-ақ қарама-қайшы сипат алды, көптеген қолданылған шаралар тиімсіз болды, ал алынған нәтижелерді күні бүгінге дейін біржақты бағалау қиын болып отырғандықтан осы мәселені жан-жақты саяси талдауға тырыстық. Осы тарау «Мәдени саясат» түсінігін талқылаған жағдайда «саясат» және «мәдениет» ұғымдарын ғылыми тұрғыдан ажыратып, ара-жігін ашуға негізделді. «Мәдениет» түсінігіне келер болсақ, жеке дара лексикалық бірлік ретінде мәдениет түсінігі ғылыми айналымға ХVIII ғасырда енді және ол қоғамда адам әлемінің табиғат әлемінен айырмашылығын, ерекшелігін анықтайтын категория ретінде тараған болатын. Бұл түсінікті ғылыми айналымға неміс философы, ағартушы П.Г.Гердер енгізген. Ол өзінің «Идеи философии истории человечества» (1791) деген еңбегінде мәдениет қоғамдық дамудың нәтижесі екендігін көрсетті. П.Г.Гердердің заманы мен 1919 жылға дейін батыс зерттеушілерінің санағы бойынша мәдениет түсінігінің жеті анықтамасы пайда болған. Ал ХХ ғасырдың ортасына таман анықтама саны 170-ке жуық болды. Алайда 60-жылдардың соңында жарыққа шыққан А.Мольдің «Социодинамика культуры» деген еңбегінде бұл феноменнің екі жүз елуге жуық анықтамасы көрсетілген. Мәдениет мәселелерімен біршама айналысқан ғалымдардың бірі – Э.Б.Тайлор (1832-1917) болды. Ол «мәдениет жөніндегі ғылым – реформаторлар жөніндегі ғылым» деп тұжырымдай отырып, мәдениет үздіксіз даму үстінде болады деді. Ал қазақ мәдениеттанушылары «мәдениетті араб тілінде «маданият» — қала деген мағынаны білдіреді, яғни адамдардың әлеуметтік болмысты сақтау мен жаңарту жөніндегі қызметі және осы қызметтің жемістері мен нәтижелері» деп қарастырады [1, с.103]. Қазақстан Республикасының «Мәде-ниет туралы» Заңының 1- бабының 4- тармағында мәдениет ұғымын «адамзат жасаған әрі жасайтын және жеке адамның жарасымды дамуына, Қазақстан Республикасы азаматтарының отаншылдығын тәрбиелеуге және эстетикалық қажеттері мен мүдделерін қанағаттандыруға бағытталған материалдық және рухани құндылықтар жиынтығы» деп қарастырады. Осы құжатта «Мәдениет саласындағы мемлекеттік саясат — мәдени және рухани құндылықтарды жасауға, қайта түлетуге, сақтауға, дамытуға, таратуға және пайдалануға арналған, мемлекеттік органдар қабылдайтын шаралар кешені деген анықтамаға ие [2]. Ғылыми әдебиетте қоғамдық мәдени саясат түсінігінің айтарлықтай көп анықтамасы берілген. Мысалы, В.П.Халиповтың редакциясы негізінде жарық көрген саяси сөздікте «мәдени саясат ол мемлекеттің, қоғамдық ұйымдардың ғылым, білім, өнер, әдебиет және көркем мәдениеттің еркін және шығармашылық дамуына қажетті материалдық, әлеуметтік-психологиялық және адамгершілік жағдайлардың жасалуын қамтамасыз ететін қызметі» деп көрсетілген [3, с.134]. Мұндай түсінік саясаттың мәдениет саласында міндетті түрде шығармашылық, ғылыми және әдеби интеллигенция қызығушылықтарына негізделуі қажет екендігін, оларға өз пікірлерін еркін білдіруге және айтуға мүмкіндік беру керек екендігін көрсетеді. «Мәдени саясат» феноменінің ғылыми зерттелу қажеттігі жайында бірінші рет 1967 жылы Монако конференциясында айтылды. Онда мәдени саясат түсінігі негізінде мемлекеттің мәдениет саласындағы негізгі әрекеттерін қамтамасыз ететін операционалды принциптердің, әкімшілік және қаржылық қызмет түрлері мен әрекеттерінің кешені негізге алынатындығы шешілді. Бұл контекске сай саясаттың мәдениет саласында жүзеге асуы қоғамның табиғи және рухани ресурстарын тиімді пайдалану арқылы нақты мәдени мақсаттардың жүзеге асуына бағытталған қоғамдағы барлық саналы және ойласып істелген әрекеттерді көрсетеді. Мақсаттық көзқарас негізінде югославакиялық ғалым М.Драгичевич-Шешичтің дефинициясы ең жақын болып саналады: « …мәдени саясат қоғамның жалпылай мәдени дамуына байланысты мәдениет саласына қатысты кез-келген мәселелер бойынша қажетті шешімдерді қабылдауды саналы реттеуші болып табылады» [4, с.27]. Оның ойынша, адамзат қоғамын мәдениетсіз елестету мүмкін емес, сонымен қатар, бұл қоғам мәдени саясатсыз өмір сүре алмайды дегенді көрсетеді. Ал егер институционалды көзқарас тарапынан қарайтын болсақ, онда мәдени саясат негізінде шығармашылық қызметтегі субъек-тілерді қалыптастыратын, шы-ғармашылық саласындағы талаптар, шекаралар мен басымдылықтарды анықтайтын әлеуметтік институттармен қабылданатын, қоғамның мәдени құндылықтарды қабылдауын, іріктелуі мен таралу үдерісін қадағалайтын ұйымдардың ережелер кешені түсіндіріледі. А.Я.Флиердің ойынша мемлекеттің мәдени саясатының басты қызметтері төмендегідей болып табылады: 1) қоғамның өмір сүруінің тарихи тәжірибесін жинақтау; 2) осы тәжірибені бағдарлар құндылығы жүйесі түрінде тарату; 3) бұл бағдарларды әртүрлі әлеуметтік коммуникация тілдерінде жеткізу және сол әлеуметтік-коммуникативті байланыстарды жүзеге асыру; 4) қоғамның іс жүзінде өмір сүруін ұжымды және индивидуалды болмыстың әлеуметтік-мәдени ережелерінің құндылық бағдарларына негіздеу көмегімен реттеу; 5) бірегейлік бейне түрінде жеке ерекше белгілер мен айрықшылықтарды анықтау және түсіндіру (яғни, қоғамның мәдени іс-әрекетінен көрініс табатын өзі туралы, өзінің тағдыры мен тарихи «міндеті» туралы субъективті түсінігінің болуы және т.с.с.); 6) технологияда және әрекеттің басқа түрлерінің өнімдерінде оларды бағыттап қайта өндіру [5, с.87]. Мәдени саясатты мемлекеттің даму кезеңі мен сол даму кезеңіндегі қажеттіліктерін ескере отырып, нақты қоғамдық құрылысы негізінде қарастыру қажет. А. Визанд ХХ ғасырдың соңында Еуропада бір мәдени саясаттың даму түрін екінші бір даму түрі ауыстырған екі басты типін ерекшелейді: мемлекеттік мәдени саясаттың жалпылама жағдайы түрінен мәдени саясаттың нарықтық түрінен ауысқан. А. Визанд бұл мәдени саясат түрінде биліктің басты назары қаржыландыруды қажет ететін мұражай, театр, кітапхана және мәдени орталықтар сияқты басты мәдениет институттарың дәстүрлі типінде болатынын көрсетеді. «Мәдениетті мемлекетте» тәжірибелік мәдениетке қарағанда эстетикалық білім беру жоғары бағаланады, ал шығармашылық қызметкерлері көп ретте миссионерлер рөлін атқарады. Саяси мәдениет адамзаттың жалпыөркениеттік дамуының эле-менті болып табылады. Ол басқа да мәдениеттер сияқты, адамдар үшін тектік құндылықтарды құрайды және адамзаттың прогресс жолымен қозғалысында анықтаушы рөл атқарады. Қолданбалы тұрғыда аталмыш ұғымды ашудағы бірінші тәсіл үшін саясаттанулық энциклопедиялық сөздіктегі саяси мәдениеттің анықтамасын алуға болады: «Саяси мәдениет – саясат сферасындағы әлеуметтік қауымдастықтар мен жеке адамдардың тарихи тәжірибесі, жады, олардың саяси жүріс-тұрысқа ықпалын тигізетін бағдарлары, дағдыларың. Әрине беріліп отырған анықтама осынау проблемаға жақындата түсетін, бастапқы тәсіл үшін ғана құндылыққа ие. Аталмыш ұғымның тек жоғарыда аталған белгілерге ғана телу саяси мәдениет сияқты қоғамдық өмірдің фундаментальды құбылысының мазмұнын толықтай бейнелеп бере алмайды. Бұл анықтамада саяси мәдениеттің тек субъектілік аспектісі, яғни, ғана,атап айтар болсақ субъектінің тәжірибесі, оның жады, бағдарлары мен дағдылары ғана бейнеленген. Алайда саяси мәдениет неде шынайы көрініс табады, оның фундаментальдық мәні қандай деген мәселелер бұл анықтамада көрсетілмеген.Сондықтан, саяси мәдениеттің мәнін толықтай ашу үшін, бізге ең алдымен «мәдениетң ұғымын қарастыру қажет. Мәдениет – адамзат даныш-пандығының жемісі, ол – адамның рухани және материалдық қызметінің нәтижесі, бірақ мұндай нәтиже белгілі бір дәрежеде адамнан өгейсінеді және өмірге келген адамдардың тіршілік етуінің жағдайы мен алғышарттары ретінде көрінеді. Мәдениет – әлеуметтік жағдайға, материалдық және рухани құндылықтарға ену арқылы жасалатын, кодталатын және беріліп отыратын адамның ұрпақтан ұрпаққа жеткізіліп отыратын шығармашылық энергиясы. Мәдениет адамзатты табиғат кіндігінен ажыратады, табиғи күштердің толықтай тәуелділігінен құтқарады және оны өзінің мақсаттарын жүзеге асыру үшін жеткілікті түрде ерікті етеді. Мәдениет – болмыстың адамзаттық тәсілі. Сондықтан мәдениетті құндылықтық, іс-әрекеттік және технологиялық сияқты әртүрлі позициядан қарастыруға болады. Саяси мәдениет мәдениеттің бір бөлігі ретінде биліктің қалыптасуы және қолданылуымен байланысты саяси шынайылық сферасында, субъект-субъектілік қатынастарда көрінеді. Яғни, саяси мәдениет саясат сферасындағы субъектілердің тарихи тәжірибесі мен өзара әрекеттесуінің жалпылануы мен беріліп отырылуын көрсетеді. Ол – қоғамдағы биліктік қатынастармен, яғни әлеуметтік субъектілердің мүдделерін жүзеге асыру үшін билікті қалыптастыру және пайдаланумен байланысты адамдардың ерекше рухани-саяси қызметтерінің туындысы. Сонымен, өте тар пәндік мағынада саяси мәдениетті биліктік қатынастар мәдениеті, билік құру мәдениеті деп атауға болады. Саяси мәдениет ұғымының мазмұнын ашуға кірісе отырып,ең алдымен методологиялық мәні бар бірқатар ережелерді бөліп көрсетелік: 1. Адамнан,оның мүдделері мен саяси қызметінен тыс ешқандай саяси мәдениет болмайды. Ол бастапқыдан және өзінің барлық мазмұнының байлығымен адамзат туындысы, саяси институттар, саяси рөлдер, саяси жүріс-тұрыс актілерінің (бұқаралық, топтық және жеке әрекеттер) жүйесі ретінде және адамның билік қатынастары сферасындағы іс-әрекетін айқындайтын олардың сана сферасындағы (сезімдер, көзқарастар, идеялар, теориялар) идеалды бейнеленуі ретінде пайда болады және дамиды. 2. Саяси мәдениет – адамзаттың жинақтаған тектік тәжірибесі, теориялық байыпталған, кристалданған эмпирикалық саяси іс-әрекет. Эмпирикалық мағынамен салмақталуы, субъектілігі – адамдардың тіршілік әрекетінде қызмет ететін саяси мәдениетке тән ерекшеліктер. Саяси мәдениеттің осы субъектілігі саяси ойлар классигі Н.Макиавелли еңбектерінде ерекше көрсетілген, ол өзінің эмпирикалық тәсілі негізінде саясатты мемлекетті басқару және мемлекеттік билікті нығайту өнері ретінде қарастырады. 3. Саяси мәдениет үздіксіз дамып отырады, себебі адамдардың әрбір жаңа ұрпағы оны өздерінің практикалық саяси қызметіне пайдалана отырып, саяси мәдениеттің мазмұнын байытады, арттырады, оның өзегіне саяси практиканың ситуативті және субъективті қажеттіліктеріне сай әртүрлі жаңалықтар енгізеді. 4. Саяси мәдениеттің дамуы – адамзат тегінің оның шыңдарын бірте-бірте бағындыруының бір түзулік процесі емес, керісінше, ол үшін белгілі бір тарихи және аймақтық-этникалық шектеушілік пен тұйықтық, құрылымдық көпварианттылық, құндылықты әрқилылық, сондай-ақ тарихи, аймақтық әлеуметтік-мәдени саяси жүйелердің пайда болуы, дамуы мен ыдырауы тән күрделі, қарама-қайшылықты құбылыс. 5. Қаншама парадоксальды болғанымен, әлеуметтік-мәдени саяси жүйелердің көптүрлілігі, олардағы тарихи қабаттардың, аймақтық ерекшеліктердің болуы адамзаттың саяси мәдениетінің қалыптасып келе жатқан бірлігін жоққа шығармайды, ол адамзаттың тіршілік әрекетінде қызмет ететін саяси нақтылық, көптүрліліктің бірлігі ретінде, жалпыадамзаттық саяси мәдениет ретінде саяси мәдениеттің тарихи, аймақтық жүйелерінің құндылықтарының қарқынды өзара әрекеттесуі мен алмасулары нәтижесінде қалыптасады. жүктеу/скачать 408,27 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|