122
сөз тіркестері де коммуникативтік қызмет атқарады.
Бірақ фразеологиялық единицалардың ерекшелігі осы
екі түрлі қасиетпен шектелмейді.
Көркем əдебиет үшін бұлардың ең қажетті белгілері
мынадай бірнеше қосымша қызметіне байланысты.
Фразеологиялық единицалар өзінің табиғатында сөй-
леуімізді образды бейнелі-айшықты етуге бейім. Қысқа,
нақты, тұжырымды сөйлеуге баулиды. Сөйлеуіміздің
эмоционалды-экспрессивті бояуы күшті болады. Жəне
айтылған пікір өмірдің көптеген құбылыстарынан
қорытылып жинақталған сөз тəрізді
даналық сипат
алады. Осыған қоса сөзіміз терминологиялық дəлдікпен
түсініледі. Сондай-ақ сөзімізді мағыналы, мəнді етуде
фразеологизмдер көп жеңілдік жасайды.
Сөздің образды-бейнелі болуы дегенді қалай
түсінеміз. Ауыспалы астарлы, метафоралы тіркестерді
орнын тауып дəл
қолдана білсе, сөйлеуіміз əдемі,
əсерлі, образды болудың үстіне ұйқасты-ырғақты əуенге
көшеді. Фразеологиялық единицалардың бəрі бірдей
тілімізді дəл осындай əсерлі, бейнелі ете бермейді.
Мұндай мəндегі тіркестер көбінесе метафоралы
пішіндегі
фразеологизмдер.
Яғни
құрамындағы
бір, екі не барлық сөздері астарлы мағынада болып
келетін тұрақты сөз тіркестері тілімізге бөлекше өң
беріп, ажарландырып тұрады. Ал фразеологизмдердің
ауыспалы, астарлы мағынасы
болуы деген өмірдегі
неше алуан заттар мен құбылыстарды жəне олардың
өзара қатысы мен ерекшеліктерін соншама дəл, көпке
түсінікті қарапайым формада, əрі əсем, көтеріңкі, əрі
көркем тілмен жеткізу деп түсіну қажет. Мысалы,
«өте асығыс»
дегенді мұрнынан шаншылу, «шапшаң,
лезде» дегенді
қас пен көздің арасында немесе
көзді
ашып жұмғанша, «момын» дегенді
қой аузынан шөп
123
алмас т.б. айтар едік. Метафоралы фразеологизмдер
заттарды
өзгеше құлпыртып, əсем жасандыратыны
сондай, тіпті əлгі заттың өзін көрмей-ақ қолмен ұстап,
көзбен көріп тұрғандай боласыз. Міне, сондықтан да
мұндай фразеологизмдерге жазушылардың қай-қайсысы
болсын мейлінше əуес. Метафоралы фразеологизмдерді
«сөз арқылы пластикалық бейне жасаудың аса көрнекті
құралы» [67] деп М. Горькийдің өзі де бекер айтпаған.
Образды-мəнерлі тұрақты тіркестердің ішінде мақал-
мəтелдердің қызметі өзгеше. Акад. Ф.И. Буслаевтың
мақал мен мəтелді кішігірім көркем шығарма [68]
есебінде қарауы заңды. Шынында, халық мақал-
мəтелдері өмір шындығынан
сығымдалып шыққан
шағын шығарма іспетті.
Жазушылардың творчестволық ісінде метафоралы
фразеологияның таптырмайтын тағы бір қасиеті –
эмоционалды-экспрессивтік ажары. «Тілің кесілгір»,
«Тіліңе шиқан шыққыр» десек қатты ренішті, ашуды
білдіреміз. «Мығым» деудің орнына
мұрнын балта
Достарыңызбен бөлісу: