Пікір жазған: филология ғ. к доцент А. Мауленов

126 
В подлунной не было стройнее стана <...>
Ушные мочки, словно день, блистали,
В них серьги драгоценные играли.
Как роза с сахаром - ее уста:
Жемчужин полон ларчик нежный рта.
Әдебиеттегі дәріптей суреттелетін портреттер романтизм дәуіріне дейін сақталды. 
Осылайша, пушкиндік "Полтавадағы" кейіпкер ару "көктемгі гүлдей құлпырған", дене 
бітімі, "киев қырқасының терегідей сұңғақ", қимыл-қозғалысы аққуды еске салтын 
"жібектей жеңіл" т.т. болып келеді. Ал, Н.В. Гогольдің "Тарас Бульба" хикаятындағы 
Андрей есі кете ғашық болған сұлу польяк қызы "мойылдай қара көзді, күн сулесі 
арайландырған ақша қардай" т.т.
Әужалық, комедиялық-фарстық сипаттағы туындыларда портреттік суреттеу мүлдем 
басқа қалыпта болып келеді. Бұл жерде, М.М. Бахтинанің сөзімен айтар болсақ, барша 
назар рухани емес, керісінше, "адамның материалдық негізіне" шоғырланады[501]. Ф. 
Рабленің Гаргантюа мен Пантагрюэле туралы хикаяттарындағы образдылықты сипаттай 
келе, ғалым:қаламгер үшін реалдықтың негізі гротескі арқылы берілген адамденесі болды 
дейді. Міне, соның жарқын мысалы, бала Гаргантюаға берілген портреттік мінездеме: 
"мордашка была славная, число подбородков доходило едва ли не до восемнадцати"; 
"ляжки были очень красивые и всему его сложению соразмерные" (қазақша аудармасын 
жасаған - ХХХ). Дәл бұндай портреттерде адамның жіптіктей дене құрылысына, көзіне 
орын жоқ, бірақ беті, мұрны, қарны тағы басқасы еректей бейнеленеді.
Дәріптеуші және гротескілі портреттер өздерінің барша қарама-қайшылығына қарамай, 
өздерін біріктіретін жалпы қасиетке ие, өйткені, оларда бір адамның сипаты 
гиперболалықпен айшықталады: бірінші жағдайда – дене-жан жетілгендігі, екіншісінде – 
материалдық-денелік бастау көзі, заманаланғанмен тілмен сөз етсек, виталды (лат. vitalis – 
өмірлік, тіріг) әлеуеті көрініс табады.
Уақыт өте келе әдебиетте (әсіресе XIX ғ. тән) персонаждар келбетінің күрделігі және 
көп қырлылық ашып бере алатын портреттер артқышылыққа ие болды. бұл жерде 
адамның сырт келбетін көркемдеу кейбірде қаламгердің қаһарман жан-дүниесіне еніп, 
оны психологиялық анализ жасаумен ұштасырыла қабысады. Тұлғаның фигурасын, 
киімін, бет-бейнесінің, көз қиығын, оның түсінің нышан-белгілерін жинақтаушы ("өзі 
күлсе де, көзі күлімдемеді <...> Бұл не зұлым пейілдің, не терең де, арылмайтын 
мұңдылықтың белгісі" делінетін) лермонтовтық ("Максим Максимыч" тарауындағы) 
Печоринге берілген сыртқы келбеттік мінездемесін, еске түсірейік. Ал, енді И.А. 
Гончаровтың Обломов туралы романның басындағы әңгімелеуші автордың сөзі: "Бұл өзі 
орта бойлы, жағымды кейіпті, көк боз көзді, бірақ ойында ешбір байлауы бәтуа жоқ 
екендігі аңғарылатын өмірге келгеніне екі-үш он жылдықтың жүзі болып қалған адам еді 
<... > Жүзін ғана емес, жаны мен тәнін жайлаған жұмсақтық шаршаса да, жалықса да, 
оның өңінен үстемдікке ие болып еш ажыраған емес <..-> Илья Ильичтің жүзінің түсі ақ 
құба да емес, қоңырқай да емес, қуқылда емес, Обломовқа еш нәрсені елентпейтін 
енжарлық жасына жеткізбей бетін салпыйтқан болатын".
Қаһарман портреті, әдетте, туындының әлдебір жерін жерсінеді. Көбіне ол персонаж 
бірінші көрініс берген сәтті, яғни, экспозицияда (кірістірме бөлікте) бой көрсетеді. Бірақ 
әдебиет мәтінге портреттік мінездемені енгізудің бұдан бөлек жолы бар екенін біледі. 
Оны лейтмотивтік (нем. leitmotiv, сөзбе-сөз - жетекші мотив; персонаждың 
мінездемелік сипаты мен шартты бейнеленуін танытатын қайталанып отыратын, ең басты 
кейіпкер іс-әрекетінің оқиғалық тізбегі-Ә.Ә.) деп атауға болады. бұның жарқын мысалы –
толстой романың өн-бойында әлденеше рет қайталанып, еске түсіріліп отыратын кінәз 
әйел Маридің сәулелі көзі .

127 
Әдеби портреттерде кейбірде авторлардың назары шын мәнісінде бейнелетін болмысқа 
емес, олардың тұлғасы мен бет-бейнесін айшықтауға, өздерінен кейін қандай әсер 
қалдыратындығына, қандай ой мен сезім тудыратындығына, ауады. Раскольниковтің 
анасы туралы Ф.М. Достоевскийдің романында: " Пульхериия Александровнаның жасы 
қырық үшке келгеніне қарамай, оның ажары бұрынғы сұлулықтың нышанын сақтап қала 
алғанды, оның үстіне өзі қартайғанға дейін жастық жалынын ұстап тұра алатын әйелдерге 
тән жас көрінетін еді <...> Шаштары сирей түсіп, ақ шалып, сәулелі әжім көзінің маңын 
баяғыдан торлап, беті салбырап, қыртысып қалуына шаруа қамы мен қайғы өз ісін жасаса 
да, бәрі бір бұрынғы сұлулық із-түзсіз жоғалмағантын",-деп сөз етіледі.
Портрет сомдаудың "бейбейнелік" тенденциясы М.И. Цветаеваның "Тау поэмасында" 
өз шегіне жетіп, сүйікті жігіттің сыртқы келбетін лирикалық қаһарман өзінің ішкі сезімі 
арқылы айшықтайды:
Без примет. Белым пробелом
Весь. (Душа, в ранах сплошных,
Рана - сплошь.) Частности мелом
Отмечать -дело портных. <...>
Вороной, русой ли масти
Пусть сосед скажет: он зряч.
Разве страсть -делит на части?
Часовщик я или врач?
Ты как круг, полный и цельный.
Цельный вихрь, полный столбняк.
Я не вижу тебя отдельно
От любви. Равенства знак.
Егер осы портрет ой жетерлік болса, онда ол өз кезегінде, "антипортрет" болып 
табылады.
Портреттер тек қана адамының қозғалыссыз "сырт" келбетін ғана айшықтамайды, 
сонымен қатар, өз мәнісі жағынан үнемі қозғалыста болып келетін ымдасуы мен, 
мимикасында таңбалайды. Бұл ретте қаламгер-портретистің мүддесі өзін Ф. Шиллер 
архитектоникалық (көркем өнер ісінде бөлшектердің өзара қиысып бір бүтін болып 

жүктеу/скачать 2,47 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: