§2. СТИЛЬДЕНДІРУ. ПАРОДИЯ. БАЯН (СКАЗ)

170 
фактілердің, мейлі ол жеке туынды болысын, мейлі ол жазушы шығармашылығындағы 
(жанрлар, стильдік қондырғылар, орныққан көркемдік тәсілдердің) "типтік" құбылысының 
өңін айналдыру болып табылады. Олар не ирониялық мейірбан мысқыл, не болмаса,
пародияланушыны сарказмдік табалау болып табылады. Пародиялар, әдетте, заттық-
тақырыптық және тілдік (стилистикалық) жапсарлардың үйлеспеуін құрылады. Бұл барша 
(әрі салиқалы, әрі күлкілік негіздегі) басқалардан өзгешелігі көркемдіктен тысқары 
болмысқа емес, әдебиеттің өзіне бағыттылған, сондықтан мәнділігі қосалқы болып 
табылатын ерек жанр. Пародия тек "бейпародиялық" әдебиеттің есебінен солардың 
жемісінен нәр алып өмір сүре алады. Сондықтан да оны "антижанр"деп тегін атаған жоқ.
Өнердегі пародиялық бастау көз кейбірде өзіне күмән тудырады. Осылайша, "Фаустың" 
екінші бөлімінде маскарад персонаждарының бірі (бәлкім, Гетенің өзінің ойын 
айшықтап):
...искусственность пародий
Скромности наперекор
Следует крикливой моде
И причудой тешит взор,
Заплетая в кудельки
Золотые лепестки,-дейді.
(орысшаға аударған Б. Л. Пастернак)
Гетенің мақалаларының бірінде: "Біз ежелгілерден ешқашан барша асқақтықты, 
ізгілікті, нәзіктікті төменшіктетіп, аяқ асты еткен оспадарлықты кезіктірмейміз, егер 
халық бұдан ләззат алатын болса, онда ол адамгершіліктің құлдыраудың жолына берік 
түскендігінің нышаны",-деп осыған ұқсас ой атылады[633]. Ұлы неміс ақынының пародия 
туралы пікірі, біздің көзқарасымызша, кей жерінде өте қатты кететін байыпты салмаққа 
ие. Пародияның лайықты да, жоғарғы мақсаты – әдебиет пен өнердегі, сондай-ақ, басқа 
қисындағы мәтіндердегі барша өзін түгесушілік пен өлеусіреушілікті жоққа шығарып, 
күлкіге. Оның үстіне, пародиялық туынды өз бойына мәжбүрлеусіз көңілділіктің ізгілікті 
бастау көздерін, әртістік пен ойнақы жеңілдікті сіңіруге бейім. Пушкиндік дәуірдегі 
көптеген әдеби-дау-дамайлық қалып, кейінгі кездегі – Козьма Прутковтың ащы да, тіліп 
түсер қалжыңбастығы тап осындай болып келеді.
Пародия жанры бүкіл әлемдік әдебиет тарихының әр кезеңінің бойынан табылады. 
Оның ең ежелгі үлгілерінің бірі – жоғарғы эпосты күлкі еткен көне гректік "Тышқандар 
мен бақалар соғысы" поэма-пародиясы (б.з.д. VI ғ.). Пародия орыс әдебиеті тарихында да 
елеулі орын алады. Жуковскийдің "Орыс жауынгерлері қоысндағы әнші" балладасы 
(1812) өте көп пародиялық үн қосуларға негіз болды[634]. Пародия 1920-шы жылдардың 
әдеби өмірінде сүйікті жанрға айналды.
Пародиялық бастау көз оның шегінен тыс әдебиетте де көріс береді. Ол Ф. Рабленің 
"Гаргантюа мен Пантагрюэльі", А.С. Пушкиннің "Руслан мен Людмиласы" және "Белкин 
хикаяттары", М.Е. Салтыков-Щедриннің "Бір қаланың тарихы" секілді туындыларда өте 
айқын сезіледі.
1920-шы жылдары Ю.Н. Тынянов "Достоевский мен Гоголь (пародия теориясында)" 
және "Пародия туралы" мақаларында породия туралы өзіндік теорияны өмірге әкелді. 
Ғалым оны графика мен бейнелеу өнеріндегі карикатураның аналогы ретіндегі әдеби 
феномен сипатында қарастырып, пародия, ең алдымен, әдеби күрестің тетігі болып 
табылады деп атап көрсетті. Оның сөзінше, пародияның міндеті – "жалаңаштанған 
шарттылық" және "тілдік қалыпты" ашу. Тынянов "Пародиялық туынды әдетте замана 
әдебиетіндегі құбылысқа немесе ескі құбылысқа заманалық бағытталу болып табылады" 
деп жазды. Пародия мен стильдеудің жақындығы мен өзгешелігін: "... стильдеуден 
пародияға қарай бір-ақ қадам; стилизация, комикалық уәжданған немесе айшықталған 
стильдеу пародияға айналады" деп пайымдады[635].

171 
Баяншның стильдеу мен пародиялаудан өзгешелігі қаламгерге бөгде бейавторлық 
болып табылатын "әдебиеттен тысқары": ауызша, тұрмыстық, ауызекі тілге бағыт 
ұстануында. М.М. Бахтинше, "көп жағдайда баянша дегеніміз ең алдымен бөгде сөздің 
қондырмасы, осы арадан кейінірек ауызекі сөз келіп туындайды" деп жазды[636].
Баяншаның ең басты сипаты – "қаһарман-әңгімешінің әңгімелік монологын туындату 
қондырғысы" сол сәтте, осында және қазір, өзін қабылдау кезінде туындайтын "тіріг" 
әңгімелесудің "имитациясы""[637]. Баяндаудың осы формасы туындыны тіріг тіл әлеміне 
оралтып, әдеттегі әдеби шарттылықтан бостан етеді. Баяншадағы, ең бастысы, жазбаша 
баяндау дәстүріндегі бекемделген тіл өкілі – әңгімешіге назар аударғанда қарағанда, 
алдыңғы орынға шығарады оның фигурасын өзіне тән лексикасы мен фразеологиясы бар 
оның дауысын шығарады. Б.М. Эйхенбаум: "Баянша принципі әңгімешінің сөзі тек қана
интонациялықо-синтаксистік реңкте емес, сонымен қатар лексикалық өрнекті болуын: 
әңгімеші белгілі бір фразеологияның, белгілі бір сөздіктің иесі ретінде ауызша сөздегі 
қондырғыны жүзеге асыруын талап етеді. Осыған байланысты баянша өте жиі (бірақта 
қашада емес) комикалық сипратқа ие болып келеді"[638]. Оның үстіне баянша дегеніміз – 
бұл "тек қана ауызекі әңгіме емес, қашанда бәсең дауысты әңгімелеу үстіндегі <...> 
аудиториясының өз сезімін танытуына күмәнсіз бағдар ұстанған <...> баяншаның 
әңгімешінің әңгімелеу формасы " деп сөз толғайды замана мамандары[639].
Баяншаның озық үлгілері Н.В. Гогольдің "Диканька хуторына таяу маңдағы кештері" 
орыс халық тілінің тамаша білгірі В.И. Дальдің әңгімелері, Н.С. Лесковтың "Солақай 
туралы <...> баянша...", "Арбалған кезбе", "Таңданған періштесі"; ғасыр басындағы А.М. 
Ремизовтің (мысалға, "Посолоні"), Е.И. Замятиннің, Б.А. Пильняктің, Вс. И. Ивановтың, 
М.М. Зощенконың прозалары болып табылады. Б.М. Эйхенбаумның пікірінше, 1910-1920-
шы жылдардағы баяншаға бүйрек бұрушылық прозаны билеп-төсеп, "дәстүрлі әдеби тілге 
көңіл толмаушылықтың" дәлелі болады[640]. Бізге таяу кезеңдерде баяншалық формаға 
Б.В. Шергин, С.Г. Писахов, П.П. Бажов ("Малахит сандықша"), В.И. Белов ("Вологодтың 
мүйісі") бет бұрды. А.Т. Твардовскийдің "Василий Теркин" поэмасына баянша нышан-
белгісі айқын танылады (қазақ әдебиетінде Д.Әбіловтің «Майданбегі» ұлттық 
әдебиетіміздегі – баяншаның тамаша көрінісі – Ә.Ә.).
Баяншалық әңгімелеудің мазмұндық функциясы мейлінше ауқымды болып келеді. Бұл 
жерде тоғышар қала тұрғыны мен қарапайым пенделердің санасының тар өрістілігі мен 
"клиштенуін" келеке етушіліктің айшықты мысалы Зощенконың новеллистикасында, 
бірақ өте жиі (ертеректегі Гоголь, Даль, Лесков, Беловтарда) айшықталып, әрі халықтық 
мәдени дәстүр құшағында шынайы көңілділікпен, өткір ойы мен найзағай тілін безеп 
жүрген адамдар дәріптеледі. Баянша "бұқараға өз атынан жоғын жоқтауға" мүмкіндік 
береді[641].

жүктеу/скачать 2,47 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: