По страницам Красной книги Казахстана

16

1 бөлім. 

Келелі мәселелер мен болашақ мәселелері

17

Раздел 1. 

Проблемы и перспективы

Қазақстанда омыртқасыз 

жануарлардың алуан 

түрлілігін сақтау шаралары

Меры по сохранению 

разнообразия 

беспозвоночных 

в Казахстане

О

МЫР ТҚ АС ЫЗ

-

ДАР

 

ДЫ

  қор-

ғау  жұмысында 

Қы зыл кітапқа енгі-

зу үшін ма  ңыз ды жә-

не ал ғаш қы қадам — 

олар дың  сирек  кез-

де сетін және жойылып 

ба ра  жатқан  түрлерін  табу. 

Оларды  Қызыл  кітапқа  енгіз-

геннен  кейін,  бұл  түрлер  «дербес», 

яғни  «тиісуге  болмайтын»  дәрежеге  бірден  ие 

болады.  Бұл  ақиқат —  тек  табиғи  популяция-

ларды  қорғауға  ғана  емес,  әрбір  дананы  жеке 

қорғауға себеп. 

Республиканың  жануарлар  әлемінің  нашар 

жағдайы  жайлы  маңызды  құжат,  Қазақ стан 

Қызыл  кітабының  (омыртқасыздар)  жаңа  ба-

сылымына  омыртқасыздардың  96  түрі  енгізіл-

ген:  буылтық  құрттар —  2,  моллюскалар —  6, 

шаянтәрізділер — 1, өрмекшітәрізділер — 2, на-

секомдар —  85.  Қызылкітаптық  омырт қа сыз-

дардың  көбінің  саны  аз,  биоценоздағы  шама-

лы  экологиялық  өзгеріс  олардың  жойылып 

кетуіне  әсер  етеді.  Қызыл  кітапқа  енгізілген 

96  омыртқасыз  түрлерінің  11-інің  құрып  ке-

ту  қаупі  бар,  саны  өте  аз,  жоғалып  кету  шегін-

де тұрған түрлер. Жоғалып кету қаупі бар (40) 

түрлердің  саны  салыстырмалы  түрде  жоғары, 

бірақ  таралу  аймақтары  шағын,  әрі  үзік-үзік. 

Қолайсыз жағдай туса, бұл түрлердің жойылып 

кетуі ықтимал. 

Кеміп  бара  жатқан  түрлердің  (43)  тара-

лу  аймағы  кең,  бірақ  әртүрлі  қолайсыз  жағ-

дайлардың  әсерінен  саны  азайып  барады.  Кей 

жерлерде  олар  тіпті  сирек,  жекелеген  популя-

циялары жоғалып отыр. 

Қызыл  кітапқа  жоғалып  кету  қаупі  бар  бар-

лық  түрлер  енгізіліп  отырған  жоқ.  Тек  та би-

ғатта оңай танитын, әдемі де ірі, көрнекті түр-

лер  таңдап  алынып  отыр.  Омыртқасыздар 

түрлерінің  көбінің  саны  төмен,  биоценоздағы 

шамалы  экологиялық  өзгерістер  олардың 

В

АЖНЫМ

 

И

 

ПЕРВООЧЕРЕДНЫМ

 

шагом в деле охра-

ны  беспозвоночных  является  выявление 

редких и исчезающих видов для включения их 

в Красную Книгу. При внесении в Красную кни-

гу  на  эти  виды  сразу  распространяется  статус 

«неприкасаемых».  Этот  факт  служит  поводом 

не только для организации охраны природных 

популяций,  но  и  для  индивидуальной  охраны 

каждого экземпляра. 

В  новое  издание  Красной  Книги  Казахстана 

(беспозвоночные),  представляющей  собой  важ-

ный документ неблагополучного состояния жи-

вотного  мира  республики,  включено  96  видов 

беспозвоночных: кольчатых червей — 2, моллюс-

ков — 6, ракообразных — 1, паукообразных — 2, 

насекомых —  85.  Подавляющее  число  красно-

книжных  видов  беспозвоночных  имеют  невы-

сокую численность, и даже небольшие экологи-

ческие  изменения  в  биоценозах  могут  вызвать 

их исчезновение. Из 96 видов беспозвоночных, 

включенных  в  Красную  книгу,  11  относятся  к 

критически угрожаемым, численность которых 

особенно низка, и виды находятся на грани ис-

чезновения. Угрожаемые виды (40) имеют отно-

сительно высокую численность, но небольшие и 

разорванные ареалы. При неблагоприятных ус-

ловиях  эти  виды  могут  оказаться  на  грани  ис-

чезновения. Уязвимые виды (43) имеют преиму-

щественно широкий ареал, но сокращающийся 

под  воздействием  различных  негативных  фак-

торов. В ряде мест они становятся редкими; ис-

чезают отдельные их популяции. 

Следует иметь в виду, что в Красную Книгу 

включены  далеко  не  все  виды,  которым  угро-

жает исчезновение. Отобраны лишь наиболее 

яркие  и  крупные  показательные  виды,  доста-

точно  легко  узнаваемые  в  природе.  Подав-

ляющее  число  видов  беспозвоночных  имеет 

низкую  численность,  и  даже  небольшие  эко-

логические изменения в биогеоценозах могут 

вызвать  их  исчезновение  и  повлечь  за  собой 

необратимое  разрушение  всей  соответствую-

щей экосистемы. 

Для  сохранения  биоразнообразия  беспоз-

воночных  животных  большое  значение  мо-

гут  иметь  охраняемые  территории.  В  Казах-

стане  10  заповедников.  В  целом,  они,  однако, 

далеко  не  обеспечивают  сохранения  уникаль-

ного  фаунистического  разнообразия  Казахста-

на. К сожалению, темпы создания заповедников 

в республике очень низки: за последние 25 лет 

организованы  всего  4  заповедника —  Устюрт-

ский,  Маркакольский,  Западно-Алтайский  и 

Алакольский. Основная причина — несогласие 

местных  властей  на  изъятие  земель  из  хозяйс-

твенного использования и отсутствие экономи-

ческих механизмов их стимулирования. 

Сохранению  беспозвоночных  способству-

ет создание заказников и охотничьих угодий. 

Дело в том, что на этих территориях сохраня-

ется  среда  обитания  промысловых  видов  жи-

вотных  со  всеми  ее  компонентами,  но,  если 

промысловые виды периодически изымаются, 

то  остальные  компоненты  находят  благопри-

ятные условия для существования в условиях 

достаточно  надежной  охраны  от  антропоген-

ного воздействия. 

Охрана  и  рациональное  использование  по-

лезных  беспозвоночных  животных  должны 

основываться  на  знании  биологии,  экологии, 

численности,  структуры  популяций,  распро-

странения и т. д. К сожалению, такие данные для 

большинства групп беспозвоночных отсутству-

ют или фрагментарны (для многих групп не ус-

тановлен даже видовой состав фауны). 

В связи с тем, что большинство полезных ви-

дов беспозвоночных выполняют свою важную, 

ценную  для  человека  роль  в  естественных  ус-

ловиях,  прежде  всего,  необходим  учет  их  чис-

ленности (и факторов, влияющих на нее) и вы-

яснение  значения  в  природных  биоценозах. 

Увеличение их численности до оптимальной и 

поддержание ее на этом уровне достигается со-

зданием благоприятных условий для их сущес-

твования  и  размножения  (дополнительное  пи-

тание, искусственные гнездилища, охрана мест 

құрып кетуіне және барлық сәйкес экожүйеде 

қайтып  орнына  келмейтін  жағдайға  әкеліп 

соқтырады. 

Омыртқасыз жануарлардың алуан түрлілігін 

сақтауда қорғалатын аймақтардың маңызы зор. 

Қазақстанда 10 қорық бар. Тұтас алғанда, олар 

Қазақстанның  бірегей  фаунистикалық  алуан 

түрлілігін  толық  қорғамайды.  Өкінішке  орай, 

республикамызда қорықтар құру қарқыны өте 

төмен:  соңғы  25  жыл  ішінде  небары  4  қорық 

ұйымдастырылды —  Үстірт,  Марқакөл,  Батыс 

Алтай және Алакөл. Негізгі себебі — жергілікті 

өкімет  билігі  жерді  шаруашылық  пайдалануы-

нан  босатқысы  келмейді  және  оларға  жағдай 

жасауға қаржының жоқтығы. Қорықшалар мен 

аң аулауға пайдаланатын жерлерді ұйымдастыру 

омыртқасыздарды  қорғауға  мүмкіндік  туғы-

за ды.  Бұл  жерлерде  жануарлардың  кәсіптік 

маңызы  бар  түрлері,  олардың  тіршілік  ортасы 

барлық сыңарларымен қорғалады, егер кәсіптік 

түрлер әлсін-әлсін алынып отырса, онда қалған 

сыңарлары  адамның  қолайсыз  әсерлерінен 

берік  қорғалатын  жерде  өздеріне  қолайлы 

жағдайларда тіршілік етеді. 

Пайдалы  омыртқасыз  жануарларды  қор-

ғау  және  тиімді  пайдалану  биологиясы-

на,  экологиясына,  популяцияның  саны  мен 

құрылысына,  таралуына  және  т. б.  негізде-

лу  керек.  Өкінішке  орай,  мұндай  мәліметтер 

омыртқасыз жа нуар лардың көптеген топтары 

үшін жоқ немесе үзінді түрінде ғана (көптеген 

топтар  үшін  тіпті  фаунасының  түр  құрамы 

белгісіз). 

Омыртқасыз  жануарлардың  пайдалы  түр ле-

рінің  табиғи  жағдайда  адам  үшін  маңызды  да 

бағалы қызметі үшін, ең алдымен, олардың са-

нын  есепке  алу  керек  (және  оларға  әсер  етуші 

жағдайлар) және табиғи биоценоздағы маңызын 

анықтау  қажет.  Олардың  санының  өсуі  ең 

үйлесімді  жағдайда  болуы  және  олардың  тір-

шілік  етуі  мен  көбеюін  осы  қолайлы  деңгейде 

ұстап тұру үшін (қосымша қоректену, жасанды 

ұялар,  қыстайтын  жерін  қорғау,  т. б.),  міндетті 

17

достаточно  надежной  охраны  от  антропоген-

Охрана  и  рациональное  использование  по-

17

18

1 бөлім. 

Келелі мәселелер мен болашақ мәселелері

Раздел 1. 

Проблемы и перспективы

түрде ғылыми кеңестер мен ұсыныстар дайын-

дау қажет. 

Сонымен  Қазақстан  омыртқасыздарын  қор-

ғау  және  олардың  пайдалы  түрлерінің  қорын 

тиімді  пайдалану  үшін,  ең 

алдымен,  кең  ғылыми  із-

деністер  керек.  Олардың 

популяцияларының  мони-

торингін  міндетті  түрде 

құру  және  олардың  са-

нын сақтауға одан әрі же-

те  зерттелген  ұсыныстар 

берілгені жөн. 

Қазақстандағы  омыртқасыз 

жануарлар  фаунасының  одан 

әрі  бүлінуінен  сақтау  үшін  ке-

лесі  кідіртуге  болмайтын  шара-

лар ұсынылады:

•  Жерді  ауыл  шаруашылық  дақылдары  үшін 

пай даланған  кезде,  пайдалы  масыл  (пара-

зит),  жыртқыш  насекомдар  мен  то заң дан-

дырушыларды  қорғау  және  келешекке  дұрыс 

көзқарасты  арттыру  үшін,  егістік  айналасын-

да  табиғи  ландшафты  жерлер  қалдыру  не-

месе  орман  алқабын  отырғызу  керек.  Жол 

жағасындағы  тыңайған  жер  өнімдерін  және 

орман  алқабындағы  топырақ  төсеніштерін 

құртуға тыйым салған жөн. 

•  Соңғы жылдары Қазақстан бойынша адам  ның 

негізгі теріс әрекетінен болатын орман, тоғай, 

әсіресе далалы және тау етегі далаларындағы 

өрттерге күресті күшейту керек. 

•  Қорықтар жүйесі мен аймақтық негізде басқа 

да қорғалатын жерлерді кеңейту. 

•  Жануарлар  мен  өсімдіктер  әлемін,  табиғатты 

қорғау  заңдарының  бұзылмауын  қатал  ба қы-

лауды ұйымдастыру қажет. 

Омыртқасыз  жануарлардың  түрлерін  жә-

не  олардың  сыңарларын  тұтастай  қорғау  мүм-

кін  емес,  дегенмен,  қызылкітаптық  түрлер 

республиканың кең жерінде шашырап таралған 

және соған қарамастан, тіпті бірнеше түр жеке-

леген шағын жерде өте сирек кездеседі. Барлық 

жерде шағын қорықтар ұйымдастыру мәселені 

шешеді, бірақ іс жүзінде шағын қорықтар құру 

өте күрделі шаруа, себебі жер пайдаланушылар 

бұл  мақсатта  тіпті  шағын  жерді  бөлуге  зорға 

келіседі. Сондықтан қазіргі кезеңде ең алдымен 

табиғи  ландшафты,  тіпті  жекелеген  тыңайған 

жерлерді,  оның  мөлшеріне  қарамай-ақ,  кең 

көлемде  үгіт-насихат  жүргізу  керек.  Адамның 

тіршілік  ететін  ортасының  маңызды  сыңары 

ретінде  омыртқасыздарды  қорғау  туралы  ой-

пікірлерді  тарату  және  халықты  кең  көлемде 

табиғатты іс жүзінде қорғауға шақыру керек. 

Егер  біз  қазіргі  кезде  омыртқасыз  жануар-

ларды  және  республикамыздың  биожинағын 

тұтас  келешекке  сақтағымыз  келсе,  онда  жап-

пай халықтың санасына табиғатты ықыласпен 

қорғауды сіңіру қажет. 

И. Д. Митяев, Р. В. Ященко, В. Л. Казенас

зимовки  и  т. д.).  Для  этого  необходима  разра-

ботка научных рекомендаций. 

Таким образом, для организации охраны бес-

позвоночных  Казахстана  и  рационального  ис-

пользования  запасов  их  полезных  видов  необ-

ходимы,  в  первую  очередь,  широкие  научные 

изыскания.  Необходима  организация  монито-

ринга их популяций и дальнейшая разработка 

рекомендаций для сохранения их численности. 

Для  предотвращения  дальнейшей  деграда-

ции фауны беспозвоночных животных в Казах-

стане  предлагаются  следующие  безотлагатель-

ные меры: 

•  необходимо  сохранять  вокруг  полей  участ-

ки природных ландшафтов или закладывать 

лесополосы  при  использовании  земель  под 

сельскохозяйственные культуры для сохране-

ния  и  оптимизации  деятельности  полезных 

паразитических,  хищных  насекомых  и  опы-

лителей;  следует  запретить  уничтожать  рас-

тительность  целинного  типа  по  обочинам 

дорог  и  почвенную  подстилку  в  лесных  на-

саждениях; 

•  усилить  борьбу  с  лесными,  тугайными  и  осо-

бенно  степными  и  низкогорно-степными  по-

жарами,  которые  в  последние  годы  стали 

основным негативным антропогенным факто-

ром по всему Казахстану; 

•  расширить  сеть  заповедников  и  других  охра-

няемых территорий по зональному прин ципу;

•  организовать  строгий  контроль  по  соблюде-

нию  законов  охраны  природы,  животного  и 

растительного мира. 

Повидовая  охрана  беспозвоночных  в  це-

лом  практически  невыполнима,  как  и  охра-

на их комплексов, так как краснокнижные ви-

ды разбросаны по всей громадной территории 

республики  и  вместе,  даже  несколько  видов, 

на  отдельных  небольших  территориях  встре-

чаются  крайне  редко.  Повсеместное  создание 

микрозаповедников  могло  бы  решить  пробле-

му,  однако,  как  показывает  практика,  органи-

зация  микрозаповедников —  чрезвычайно 

сложный  процесс,  так  как  землепользовате-

ли крайне неохотно, если не болезненно, идут 

на выделение даже небольших территорий для 

этих  целей.  Поэтому,  сейчас  необходима  ши-

рокая  всемерная  пропаганда  охраны  природ-

ных  ландшафтов,  даже  отдельных  целинных 

участков, независимо от их размеров. Необхо-

димы  пропаганда  идей  охраны  беспозвоноч-

ных как важного компонента среды обитания 

человека, и вовлечение самых широких слоев 

населения в практическую природоохранную 

деятельность. 

 В широкие массы людей должно внедряться 

сознание  бережного  отношения  к  природе,  ес-

ли  мы  хотим  сохранить  на  будущее  современ-

ное разнообразие беспозвоночных животных и 

в целом биоту республики. 

И. Д. Митяев, Р. В. Ященко, В. Л. Казенас 

Шнитников псеудонапеусы 

Псеудонапеус Шнитникова

20

1 бөлім. 

Келелі мәселелер мен болашақ мәселелері

21

Раздел 1. 

Проблемы и перспективы

Қазақстан Қызыл кітабына 

омыртқасыз жануарларды 

енгізу белгілері

Критерии включения 

видов беспозвоночных 

в Красную Книгу Казахстана

Қ

АЗАҚС ТАННЫҢ

 

омыртқасыз 

жануарлар  фауна-

сы  өте  бай,  алу-

ан түрлі және біре-

гей.  Бұл  аумағының 

кең дігімен,  оның  Еу ра-

зия ның  ортасында  орна-

ласуымен,  шекаралас  биогео-

графиялық  аймақтармен  кең  байланысымен 

және  биожинақтың  өзінің  қалыптасу  тарихы-

мен анықталады. Қазіргі кезде Қазақстанда тек 

насекомдардың 15 мыңнан астам түрі нақты бел-

гілі. Егер фаунаның, насекомдардың және тұтас 

омыртқасыз  жануарлардың  барлық  тобының, 

жоспарлы түрде арнайы бағытталған мақсатта 

зерттелмегенін  ескерсек,  онда  насекомдардың 

саны  50–60  мың,  ал  омыртқасыздардың  80 

мыңнан артық түрінің табылатынын шамамен 

көрсетуге болады. 

Соңғы бірнеше онжылдықта республикадағы 

омыртқасыздар фаунасының азайғандығы бай-

қалды.  Әр  түрлі  таксондық  топтың  маманда-

рында  жақын  арада  биоценозды,  тіпті  тұтас 

ландшафты  тұрақтандырмаса,  оларды  қорғау 

туралы  шараларды  іске  асырмаса,  алуан  түрлі 

омыртқасыздардың  жойылып  кету  қаупі  тура-

лы көптеген мәліметтер жиналды. 

Қазақстан Қызыл кітабына омыртқасыз жа-

нуарлардың  өкілдерін  қазіргі  кезде  енгізудің 

өте  қажет  екендігіне  ешкім  шүбә  келтірмей-

ді. Дегенмен, Қазақстан Қызыл кітабына кіргі-

зетін түр тізімдерін дайындау өте қиын болды, 

себебі  сирек  кездесетін  және  жойылып  бара 

жатқан омыртқасыз жануарлар толық зерттел-

меген,  ал  мамандар  таксондық  топтар  бойын-

ша  Қызыл  кітапқа  енгізу  үшін  түрдің  сирек 

кездесуінің  бағалау  белгілерін,  оларды  ірік-

теу  негіздерін  толық  білмеді.  Сонымен  қатар 

жоғалып  бара  жатқан  түрлердің  дәрежесін 

бағалау кезінде, барлық мамандардың өзіндік 

көзқарастары да байқалды. Бұл әбден түсінікті, 

себебі  Қызыл  кітапқа  тізімді  дайындауға  тек 

Ф

АУНА

жүктеу/скачать 14,33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: