По страницам Красной книги Казахстана

4 бөлім.

 Кең көлемде: Поляк кармин сымыры

94

95

сымыры) сынап көруге рұқсат алады. 1806 және 

1807  жылдары  Экономикалық  Қоғам  кармин 

сымырын жинауға мадақтау ұсынды. Олардың 

бірі Киевтің сарай кеңесшісі Фурман болды, ол 

Қоғамға екі пұт сымыр жіберді. 1814 жылы Ки-

ев  гимназиясының  мұғалімі  Берлинский  сы-

мырларды жинау туралы ережелер жариялады 

және  осы  жылы  Ғылым  Академиясының  адъ-

ютанты  Кирхгоф  сымырдан  майды  скипидар-

ды  пайдаланып  алу  жолын  ұсынды.  Өкінішке 

орай,  Ресейде  болған  поляк  сымырын  өндіру 

кәсібін қайта жаңғырту тәжірибелері ешқандай 

қолайлы  нәтижелер  бермеді  және  бұл  түрдің 

кармин өндірудің көзі екені ұмыт қалды. 

Одан  әрі  бұндай  тәжірибелер  ХХ  ғасырдың 

бірінші жартысында және бұрынғы СССР-де де 

қабылданды. Өкінішке орай, олардан ешқандай 

жетістіктер болмады. Қазіргі кезде Қазақстанда 

зоокультура  мен  молекулалық  биологияның 

жаңа  жетістіктерін  пайдаланып,  карминнің 

табиғи  өндірісін  іске  асыруға  болады.  Бірақ 

соңғы  онжылдықта  Қазақстанның  тау  етегі 

мен  далалы  аймақтарындағы  жиілеген  өрттер, 

ондағы тіршілік ететін көптеген организмдерді, 

сонымен  қатар,  поляк  сымырын  құртып  отыр. 

Қазіргі кезде Ақсу-Жабағылы қорығында шағын 

популяциясы қорғалады. 

Р. В. Ященко

ним  из  призеров  был  надворный  советник  из 

Киева по фамилии Фурман, который прислал в 

Общество 2 пуда (!) червецов. В 1814 г. учитель 

киевской  гимназии  Берлинский  опубликовал 

наставления по сбору червецов. И в том же го-

ду  адъюнкт  Академии  наук  Кирхгоф  предла-

гал отделять жир из червецов с использованием 

скипидара. К сожалению, все эти опыты по воз-

рождению былого промысла польского червеца 

в  России  не  принесли  положительного  резуль-

тата, и использование этого вида как источни-

ка кармина было забыто. 

В  дальнейшем  такие  попытки  предприни-

мались  в  первой  половине  ХХ  века  и  в  быв-

шем СССР. К сожалению, успеха они не имели. 

В  настоящее  время  в  Казахстане  можно  нала-

дить  производство  природного  кармина,  ис-

пользую новейшие достижения в зоокультуре и 

молекулярной  биологии.  Для  этого  очень  важ-

но  сохранить  популяции  насекомого  в  приро-

де. К сожалению, пожары, участившиеся в пос-

леднее  десятилетие  в  предгорных  и  степных 

районах Казахстана, уничтожают большинство 

живущих  там  организмов,  включая  и  польско-

го карминоносного червеца. В настоящее время 

небольшая популяция польского червеца охра-

няется в заповеднике Аксу-Джабаглы. 

Р. В. Ященко

Б

ұл —  сирек  кездесетін  және  аз  зерттелген 

түр қазғыш аралардың ежелгі туысының ең 

ірі, ашық боялған өкілдерінің бірі. 

Денесі ірі, 32 мм. Құрсағы қысқа сабақшалы, 

ұзындығы  өз  енінен  шамалы  ғана  үлкен.  Басы 

мен  кеудесі  қара  түсті,  көбіне  жирен  дақтары 

болады,  едәуір  ұзын,  бірақ  онша  қалың  емес 

ақшыл  түктермен  жабылған.  Алдыңғы  және 

ортаңғы  кеуделері  нәзік  жатаған  түктермен 

қапталған,  аралық  бунағы  жоғарғы  жағынан 

көлденең 

қатпарланған; 

аналығының 

қанаттары  сары  түсті,  аталығының  бетүстінің 

ортасы  ойықтанбаған.  Құрсағының  түп  жағы 

азды-көпті  қызыл-жирен  түсті.  Аяқтары  қара 

түсті. Құрсағының сабақшасы да қара түсті. Осы 

белгілері  сарықанатты  сфексті  өзіне  жақын 

басқа  түрлерден  айыруға  мүмкіншілік  береді. 

Ең нағыз айырмашылық белгісі — аталығының 

мұртшаларының құрылысы: олардың 7-ші және 

8-буындарының жоғарғы жағында жіңішке иіл-

ген сезімтал (сенсорлы) аймақтары болады, оны 

плакоидтар деп атайды. 

Түрдің екі үлгісі бар. Біріншісі келесі белгілер-

мен ерекшеленеді: алдыңғы кеудесінің ортасы ша-

малы ұзыншақ болып жаншылған, аналығының 

беті  мен  айналасындағы  түктері  алтындай  са-

ры түсті, алдыңғы және ортаңғы арқасы қалың 

жез сияқты жылтыр жатаған түкпен жабылған; 

аяқтарының  тікенектері  қызыл  сары  түсті, 

алдыңғы сандары қызыл сары; қанаттары ашық 

сары реңді, аталықтарының плакоидтары жіңішке 

(буындарының  енінен  ¹/³ жалпақ емес). Екінші 

үлгісінде  аналығының  алдыңғы  арқасы  дөңес, 

оның  бетүстінде  аздаған  ұзын  қоңыр  түктері 

бар,  беті  жез  сияқты  күмістей  жылтыраған 

жатаған түктермен жабылған, алдыңғы жамбас-

тары  дерлік  қара  түсті,  қанаттарының  реңінің 

сары түсі аздау, аяқтарының тікенектері қара не-

месе  қоңыр  түсті  және  аталығының  плакоидта-

ры  жалпағырақ  (сәйкес  буындардың  енінің  ша-

мамен жартысына жетеді). Бірінші үлгі негізінен 

тау етегі және аласа тауларда, екіншісі жазықтық 

жерлерде тіршілік етеді. 

Э

тот  редкий  и  малоизученный  вид  является 

самым  крупным  и  ярко  окрашенным  пред-

ставителем одного из древних родов роющих ос. 

Тело крупное, до 32 мм. Брюшко с коротким 

стебельком, который по длине немного больше 

своей  максимальной  ширины.  Голова  и  грудь 

черные,  часто  с  рыжими  пятнами,  и  довольно 

длинными, но не очень густыми светлыми волос-

ками. Переднеспинка и среднеспинка покрыты 

прилегающим  нежным  опущением;  промежу-

точный  сегмент  сверху  поперечно  морщинис-

тый; крылья самки желтые, наличник самца без 

вырезки  в  середине.  Брюшко  в  базальной  час-

ти более или менее красно-рыжее. Ноги черные. 

Стебелек  брюшка  черный.  Эти  признаки  поз-

воляют отличить желтокрылого сфекса от дру-

гих  близких  видов.  Самым  надежным  отличи-

тельным признаком является строение усиков у 

самца: их 7-й и 8-й членики сверху имеют узкие 

вогнутые сенсорные (чувствительные) поля, так 

называемые плакоиды. 

Вид  образует  две  формы.  Первая  форма  от-

личается  следующими  признаками:  переднес-

пинка в середине слегка продольно вдавленная, 

волоски и прилегающее опушение лица самки 

золотистые,  переднеспинка  и  среднеспинка 

самки с густым латунно-блестящим прилегаю-

щим опушением; шипы ног в основном красно-

рыжие,  передние  бедра  красно-рыжие;  кры-

лья с ярко-желтым оттенком, плакоиды самца 

узкие (не шире ¹/³ ширины члеников). Вторая 

форма  характеризуется  выпуклой  переднес-

пинкой самки, отчасти длинными буроватыми 

волосками  наличника  самки,  латунно-сереб-

ристым  прилегающим  опушением  лица,  поч-

ти целиком черными передними бедрами, ме-

нее  отчетливым  желтым  оттенком  крыльев, 

черными или бурыми шипами ног и более ши-

рокими  плакоидами  самца  (приблизительно 

равными половине ширины соответствующих 

члеников). Первая форма обитает в основном 

в предгорьях и низкогорьях, вторая — на рав-

нинах. 

Сарықанатты  

сфекс

Сфекс  

желтокрылый

 

Раздел 4. 

Крупным планом: Сфекс желтокрылый

96

97

Түр оңтүстік-батыс Еуропа, Солтүстік Африка-

дан Оңтүстік-Батыс Азия арқылы Орта Азия жә не 

Қазақстанға дейін кең таралған. Қазақстандағы 

таралу аймақтары: Оңтүстік Қазақстан — Барса-

келмес аралы, Құланды (Арал теңізі), Қызылқұм 

шөлі  (Шардара);  Оңтүстік-Шығыс  Қазақстан — 

Iле  өзенінің  аңғары  (Аяқ-Қалқан,  Басшы, 

Қапшағай,  Бақанас,  Бақанастан  солтүстік-

батысқа  17  шақырым),  Батыс  Балқаш  маңы — 

Мыңаралдан  оң түстікке  қарай  5–10  шақырым, 

Iле Алатауының тау етегі мен аласа таулары (Ал-

маты,  Талғар,  Шелек,  Шамалғаннан  солтүстік-

батысқа  қарай  10  шақырым,  Қордай  асуы); 

Жоңғар Алатауының аласа таулары (Үштөбеден 

солтүстік-батысқа  қарай  20  шақырым);  Қырғыз 

жо та сының тау етегі мен аласа тау лары (Камен-

кадан  оңтүстікке  қа рай  18  шақырым,  Подгор-

ныйдан оңтүстікке қарай 7 шақырым); Қаратау 

жотасының тау етегі мен аласа таулары (Кентау, 

Күйік, Берқара асулары), Қаржантау жотасының 

аласа  таулары  (Ленгірден  оңтүстікке  қарай  30–

40 шақырым), Бетпақдала шөлі (Фурмановкадан 

солтүстік-батысқа қарай 60 шақырым); Оңтүстік-

Батыс Қазақстан — Маңғыстау түбегі, Солтүстік 

Каспий маңы. 

Түр шөлдерде және шөлейттерде, қуаңшылық 

ландшафты аласа тауларда, өзен аңғарларында, 

шөлді  аймақтың  шұрайлы  жерлерінде  кезде-

седі. Аласа таулардың жайпақ шағыл тасты бет-

кейлерін ұнатады. 

Аралар  маусымның  ортасынан  тамыздың 

соңы, қыркүйектің басына дейін белсенді бола-

ды.  Аналықтары  тығыз  сазды  немесе  ұсақ  тас-

ты-сазды топырақты жерлерде ұялайды. Қорегі 

ретінде  ірі  шегірткелер  (Tettіgonіdae)  мен  шіл-

делік қара шегірткелерді (Gryllіdae) ұстайды. Ара 

бір ұяшықта шаншарымен жансыздандырылған 

3–4  дана  жемтігін  жинайды.  Ересек  аралар 

әртүрлі  өсімдік  (кермек,  сүттіген,  киікоты, 

аққурай, лакса және т. б.) гүлдерінің тозаңымен 

және шырынымен қоректенеді. 

Сарықанатты  сфекстің  тіршілігі  мен  жүріс-

тұрысын бірінші болып зерттеген атақты фран-

цуз табиғат зерттеуші-ғалымы Жан-Анри Фабр 

болды.  Оның  бақылауынша,  сфекс  Францияда 

белсенділігін  шілде  айының  соңынан  бастап, 

түйетікеннің тікенді бастарында ұша жүріп, та-

мыз айы бойы өсімдік тозаңымен қоректенеді. 

Сфекс қыркүйек айында ұя сала бастайды. Фабр 

сөзімен айтқанда бұл былай болады: «Карл Лин-

ней  айтқандай,  сфекстің  алдыңғы  аяқтары  ит 

Вид  имеет  широкое  распространение  от 

юго-западной Европы, Северной Африки через 

Юго-Западную Азию до востока Средней Азии 

и  Казахстана.  Область  распространения  в  Ка-

захстане  включает  следующие  регионы:  Юж-

ный  Казахстан —  о.  Барсакельмес,  Куланды 

(Аральское  море),  пуст.  Кызылкум  (Чардара); 

Юго-Восточный  Казахстан —  долина  р.  Или 

(Аяк-Калкан,  Басши,  Капчагай,  Баканас,  17  км 

сев.-зап. Баканаса), Западное Прибалхашье — 5–

10  км  южнее  Мынарала,  предгорья  и  низкого-

рья  Заилийского  Алатау  (Алматы,  Талгар,  Чи-

лик,  10 км  сев.-зап.  Чемолгана,  пер.  Курдай); 

низкогорья  Джунгарского  Алатау  (20  км  сев.-

вост. Уштобе); предгорья и низкогорья Киргиз-

ского хребта (18 км южн. Каменки, 7 км южн. 

Подгорного); предгорья и низкогорья хр. Кара-

тау (Кентау, пер. Куюк, Беркара), низкогорья хр. 

Каржантау (30–40 км южнее Ленгера), пуст. Бе-

тпакдала (60 км сев.-зап. Фурмановки); Юго-За-

падный  Казахстан —  п-ов  Мангышлак,  Север-

ный Прикаспий. 

Вид встречается в пустынях и полупустынях, 

в  невысоких  горах  с  аридными  ландшафтами, 

по  долинам  рек,  в  оазисах  в  пустынной  зоне. 

Предпочитает  пологие  щебнистые  склоны  не-

высоких гор. 

Осы  активны  с  середины  июня  до  кон-

ца  августа —  начала  сентября.  Самки  гнездят-

ся  в  плотной  глинистой  или  щебнисто-гли-

нистой  почве.  Добыча —  крупные  кузнечики 

(Tettigoniidae)  и  сверчки  (Gryllidae).  В  одной 

ячейке  оса  запасает  3–4  экземпляра  добычи, 

которые  парализует  уколами  жалом.  Взрос-

лые  осы  питаются  нектаром  цветков  различ-

ных растений (кермек, молочай, зизифора, ак-

курай, мордовник и др.). 

Одним из первых, кто изучал образ жизни и 

поведение желтокрылого сфекса, был знамени-

тый французский ученый-натуралист Жан-Ан-

ри Фабр. По его наблюдениям, сфекс начинает 

активность во Франции в конце июля, и весь ав-

густ  питается  нектаром,  летая  по  колючим  го-

ловкам чертополоха. В сентябре сфекс начина-

ет строить гнездо. Вот как это происходит, по 

словам самого Фабра: «Быстро скребут песок пе-

редние ножки сфекса: на собачий лад, как гово-

рит  Карл  Линней.  С  таким  пылом  роет  землю 

молоддая  играющая  собака.  И  каждый  работа-

ющий сфекс затягивает веселую песенку — про-

нзительный  шипящий  прерывистый  звук.  Это 

трепещут и жужжат крылья… Песок летит во все 

стороны и легкой пылью оседает на сфексов и 

их дрожащие крылья. Зернышко за зернышком 

выбирает оса песчинки, и они катятся в сторо-

ну. Если песчинка слишком тяжела, сфекс при-

дает себе силы резкой нотой: он гекает, словно 

дроворуб, ударяющий топором по толстому по-

лену.  Под  ударами  ног  и  челюстей  образуется 

пещерка, и вскоре сфекс может уже почти цели-

ком уместиться в ней. Теперь начинается быст-

рая смена движений: вперед, чтобы отбить но-

вые кусочки, и назад, чтобы удалить их. Делая 

эти движения, сфекс не шагает, не ходит, не бе-

гает: он прыгает, словно толкаемый пружиной. 

Оса скачет с дрожащим брюшком, колеблющи-

мися усиками, трепещущими крыльями…» 

Через несколько часов норка готова. Ее строе-

ние довольно простое. Она начинается наклон-

ной  или  почти  горизонтальной  галереей  сан-

тиметров в пять-семь длиной. Здесь насекомое 

пережидает  плохую  погоду,  ночует,  отдыхает 

днем. Заканчивается галерея яйцевидной каме-

рой-ячейкой. Стенки ячейки тщательно «выгла-

жены».  В  ней  нет  никаких  неровностей,  кото-

рые могли бы поранить нежную кожу будущей 

личинки. 

После окончания строительства сфекс выхо-

дит  наружу  и  принимается  сглаживать  неров-

ности  около  входа.  Закончив,  сразу  же  отправ-

жүктеу/скачать 14,33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: