По страницам Красной книги Казахстана

98

тырып  қояды.  Қайта  келген  сфекс,  жемтігінің 

жансыздандырылмағанын көріп, басымен оның 

тұлғасының  соңына  қарай  бұрылып,  жемтігін 

аяқтарымен  және  жақтарымен  қысып,  оның 

құрсағына жабысып, денесіне бірнеше рет шан-

шарын  тығады:  бірінші  мойнына,  сонан  кейін 

алдыңғы кеудесінің артқы бөлігіне, ең соңында 

құрсағының  түбіне.  «Қанжармен  салынған 

осы  үш  соққыдан  түйсіктің  қателеспейтінін 

және  асқан  әдемілігін  көруге  болады»-  деп 

Фабр айғайлап жіберген. Себебі шегірткенің үш 

жүйке  орталығы  бар,  олар  бір-бірінен  едәуір 

алшақ  орналасқан,  ал  араның  шаншарының 

әрбір  соққысы  осы  орталықтарды  зақымдады, 

сонан кейін барып жемтік жансызданған күйге 

енді. 

Сфекс әрбір ұяшықта 3–4 шегірткені қор ретін-

де жинайды, олардың бастарын ішке қарай орна-

ластырады. Солардың біреуіне ара жұмыртқасын 

салады.  Жұмыртқаны  бірінші  және  екінші  жұп 

аяқтарының  ортасына,  шамалы  бүйіріне  қарай 

кеудесіне көлденең орналастырады. 

Үш-төрт күннен кейін жұмыртқадан дернәсіл 

шығады,  ол  әлсіз  аяқсыз  ақ  түсті  құрт  тәрізді 

болады.  Ол  шегірткенің  жұқа  нәзік  жабынын 

тістеп,  титтей  тесіктен  жемтігінің  шырынын 

сора бастайды. Бір қызығы шегірткенің шаншар 

кірмеген жерлері әлі қимылдап жатады. 

Алты-жеті күнде дернәсіл бір шегірткені жеп 

бітіреді,  сонан  соң  түлейді.  Келесі  шегірткені 

құрсақ жағынан бастап жейді. Соңғы шегірткені 

жеп  болғаннан  кейін,  дернәсіл  қос  қабатты  жі-

бек піллә түзеді. Ол ішкі жағынан да тегіс, жыл-

тыр  қоңыр  күлгін  сылақпен  жабылған,  сірә,  ас 

қорыту жүйесінің бөлінуі болып табылады. Піл-

лә  қабырғасы  дернәсілді  ылғалдылықтан  және 

механикалық зақымдалудан берік қорғайды. 

Дернәсіл  пілләсін  екі  тәулік  шамасында 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

қалады, он ай шамасында осындай күйде бола-

ды. Келер жылы (маусымда) қуыршаққа айнала-

ды, көп кешікпей қуыршақ ересек араға айнала-

ды. Жас сфекс жерде ұяшықтан сыртқа шығатын 

тесік  жасайды,  сөйтіп  ін  алдында  қанаттарын, 

мұртшаларын,  құрсағын,  көздерін  тазалай-

ды.  Ақырында,  ұрпағына  деген  қамқорлыққа 

байланысты  жаңа  өмірді  бастау  үшін —  ауаға 

көтеріледі. 

Сфекстің  санының  азаюына,  сірә,  ұяларын 

малдың  және  көліктердің  бұзуы,  дала  өрттері 

және  адамның  шаруашылық  әрекетінен  та-

ву, сфекс движется вперед, волоча сверчка меж-

ду ногами, словно сидя на нем верхом. Наконец, 

сверчок кладется головой к норке, и его усики 

находятся  как  раз  у  входа  в  нее.  Тут  сфекс  ос-

тавляет добычу и ныряет в глубину подземелья. 

Через  несколько  секунд  сфекс  появляется  сно-

ва, схватывает сверчка за усики и быстро втас-

кивает в норку. 

Чтобы узнать, как сфекс охотится, как справ-

ляется со сверчком, Фабр подменял сверчка, ос-

тавленного  у  входа  в  норку,  другим —  целым 

и  невредимым,  пойманным  заранее.  Вернув-

шийся  сфекс,  обнаружив,  что  жертва  не  пара-

лизована, поворачивается головой к концу его 

туловища,  схватывает  противника  ногами  и 

челюстями,  прижимается  к  его  брюшку  и  не-

сколько  раз  вкалывает  жало  в  его  тело:  снача-

ла под шею, затем в заднюю часть переднегру-

ди  и,  наконец,  у  основания  брюшка.  «В  этих 

трех  ударах  кинжалом, —  восклицает  Фабр, — 

и  обнаруживается  все  великолепие  и  непогре-

шимость инстинкта». Дело в том, что у сверчка 

имеются три нервных центра, которые доволь-

но далеко отстоят друг от друга, и каждый удар 

жалом осы поражает последовательно один из 

этих центров, после чего жертва впадает в со-

стояние паралича. 

В  каждой  ячейке  сфекс  запасает  3–4  свер-

чка, помещая их головой внутрь. На одного из 

них оса откладывает яйцо, всегда поперек гру-

ди, немного к боку, между первой и второй па-

рами ног. 

Через  три-четыре  дня  из  яйца  вылупляется 

личинка,  имеющая  вид  слабенького  безногого 

белого червячка. Она прокусывает тонкий кож-

ный покров сверчка и через крохотную ранку 

начинает  сосать  соки  жертвы.  Интересно,  что 

сверчок  все  еще  остается  в  состоянии  парали-

ча:  во  всех  частях  тела,  не  пораженных  ядо-

витым жалом, еще сохраняется способность к 

движению. 

За  шесть-семь  дней  личинка  съедает  перво-

го сверчка, потом линяет. Следующий сверчок 

поедается,  начиная  с  брюшка.  Съев  последне-

го  сверчка,  личинка  изготавливает  шелковый 

двухслойный кокон. Внутри он покрыт гладкой, 

блестящей  темно-фиолетовой  обмазкой,  кото-

рая, по всей вероятности, является выделением 

пищеварительной  системы.  Стенки  кокона  на-

дежно защищают личинку от сырости и меха-

нических повреждений. 

Личинка сооружает свой кокон около 2-х су-

ток, после чего впадает в глубокое оцепенение, 

в котором пребывает месяцев десять. На следу-

ющий год (в июне) происходит окукливание, а 

вскоре и превращение куколки во взрослую осу. 

Молодой  сфекс  прокладывает  себе  в  земле  вы-

ход  из  ячейки  наружу;  у  входа  норки  чистит 

крылья,  усики,  брюшко,  глаза  и,  наконец,  под-

нимается в воздух, чтобы начать новую жизнь, 

связанную с заботой о потомстве. 

На  численность  сфекса,  вероятно,  влияют 

разрушение гнезд скотом и транспортом, степ-

ные пожары и нарушение естественных биоце-

нозов  хозяйственной  деятельностью  человека. 

В 90-х годах прошлого века в связи с тем, что 

поголовье скота резко сократилось и обширные 

территории пустынных пастбищ в Казахстане 

перестали  использоваться,  наблюдался  значи-

тельный  рост  численности  сфекса.  Во  всяком 

случае, встречи с ним перестали быть большой 

редкостью.  Однако  в  последние  годы  начался 

подъем численности скота, с одной стороны, и 

участились случаи степных пожаров, когда вы-

горают огромные площади, с другой. Эти фак-

ты заставляют снова с тревогой думать о судь-

бе желтокрылого сфекса, да и не тольго его, но 

и  многих  других  редких  представителей  пус-

тынно-степной  фауны.  Иногда  сфексов  при-

нимают за шершней и уничтожают (автор был 

свидетелем одного такого случая), иногда ловят 

для  энтомологических  коллекций.  К  счастью, 

популяции  сфекса  охраняются  в  Аксу-Джаба-

глинском,  Барсакельмесском  и,  вероятно,  в  Ус-

тюртском заповедниках. Для сохранения вида 

желательно организовать охрану вида в микро-

заповедниках по всей пустынной зоне. 

В. Л. Казенас

биғи  тіршілік  қауымдастықтарының  бұзылуы 

әсер етіп отыр. Өткен ғасырдың 90-жылдарын-

да  мал  басының  кенеттен  азаюына  байланыс-

ты  және  Қазақстанның  шөлді  жайылымдарын-

да  көп  жерлер  пайдаланылмай  қалған  кезде, 

сфекс  санының  кәдімгідей  өскені  байқалған 

болатын.  Дегенмен  соңғы  жылдары  мал 

санының  қайта  өсуіне  байланысты,  сонымен 

қатар дала өрттерінің жиілеуінен, өте көп жер-

лер  істен  шығып  қалып  отыр.  Осы  жағдайлар 

сарықанатты сфекс, тек ол ғана емес, көптеген 

басқа сирек кездесетін шөлді-дала фаунасының 

өкілдерінің  тағдырына  қайтадан  қауіппен 

қарауға  мәжбүр  етіп  отыр.  Сфексті  кейде  шер-

шень  деп  ойлайды,  сөйтіп  өлтіреді  (автор 

осындай  бір  жағдайдың  куәсі  болған),  кей-

де  энтомологиялық  коллекция  үшін  жинайды. 

Сфекс  популяциясы  Ақсу-Жабағылы,  Барсакел-

мес  қорықтарында  қорғалады,  мүмкін,  Үстірт 

қорығында қорғалады. Түрді қорғау үшін шөлді 

аймақтың  барлық  жерінде  шағын  қорықтар 

ұйымдастырса дұрыс болар еді. 

В. Л. Казенас 

 

Раздел 4. 

Крупным планом: Сфекс желтокрылый

4 бөлім.

 Кең көлемде: Сарықанатты сфекс

мұртшаларын,  құрсағын,  көздерін  тазалай-

98

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

ды. Келер жылы (маусымда) қуыршаққа айнала-

ды. Жас сфекс жерде ұяшықтан сыртқа шығатын 

тесік  жасайды,  сөйтіп  ін  алдында  қанаттарын, 

мұртшаларын,  құрсағын,  көздерін  тазалай-

ды.  Ақырында,  ұрпағына  деген  қамқорлыққа 

байланысты  жаңа  өмірді  бастау  үшін —  ауаға 

көтеріледі. 

және  адамның  шаруашылық  әрекетінен  та-

ды. Жас сфекс жерде ұяшықтан сыртқа шығатын 

тесік  жасайды,  сөйтіп  ін  алдында  қанаттарын, 

мұртшаларын,  құрсағын,  көздерін  тазалай-

ды.  Ақырында,  ұрпағына  деген  қамқорлыққа 

байланысты  жаңа  өмірді  бастау  үшін —  ауаға 

98

98

98

98

98

98

98

және  адамның  шаруашылық  әрекетінен  та-

және  адамның  шаруашылық  әрекетінен  та-

көтеріледі. 

ды.  Ақырында,  ұрпағына  деген  қамқорлыққа 

байланысты  жаңа  өмірді  бастау  үшін —  ауаға 

көтеріледі. 

байланысты  жаңа  өмірді  бастау  үшін —  ауаға 

көтеріледі. 

көтеріледі. 

көтеріледі. 

көтеріледі. 

көтеріледі. 

көтеріледі. 

көтеріледі. 

көтеріледі. 

байланысты  жаңа  өмірді  бастау  үшін —  ауаға 

байланысты  жаңа  өмірді  бастау  үшін —  ауаға 

байланысты  жаңа  өмірді  бастау  үшін —  ауаға 

байланысты  жаңа  өмірді  бастау  үшін —  ауаға 

байланысты  жаңа  өмірді  бастау  үшін —  ауаға 

байланысты  жаңа  өмірді  бастау  үшін —  ауаға 

байланысты  жаңа  өмірді  бастау  үшін —  ауаға 

байланысты  жаңа  өмірді  бастау  үшін —  ауаға 

байланысты  жаңа  өмірді  бастау  үшін —  ауаға 

байланысты  жаңа  өмірді  бастау  үшін —  ауаға 

байланысты  жаңа  өмірді  бастау  үшін —  ауаға 

байланысты  жаңа  өмірді  бастау  үшін —  ауаға 

байланысты  жаңа  өмірді  бастау  үшін —  ауаға 

байланысты  жаңа  өмірді  бастау  үшін —  ауаға 

байланысты  жаңа  өмірді  бастау  үшін —  ауаға 

байланысты  жаңа  өмірді  бастау  үшін —  ауаға 

байланысты  жаңа  өмірді  бастау  үшін —  ауаға 

байланысты  жаңа  өмірді  бастау  үшін —  ауаға 

байланысты  жаңа  өмірді  бастау  үшін —  ауаға 

байланысты  жаңа  өмірді  бастау  үшін —  ауаға 

байланысты  жаңа  өмірді  бастау  үшін —  ауаға 

байланысты  жаңа  өмірді  бастау  үшін —  ауаға 

байланысты  жаңа  өмірді  бастау  үшін —  ауаға 

байланысты  жаңа  өмірді  бастау  үшін —  ауаға 

байланысты  жаңа  өмірді  бастау  үшін —  ауаға 

байланысты  жаңа  өмірді  бастау  үшін —  ауаға 

байланысты  жаңа  өмірді  бастау  үшін —  ауаға 

байланысты  жаңа  өмірді  бастау  үшін —  ауаға 

байланысты  жаңа  өмірді  бастау  үшін —  ауаға 

байланысты  жаңа  өмірді  бастау  үшін —  ауаға 

байланысты  жаңа  өмірді  бастау  үшін —  ауаға 

байланысты  жаңа  өмірді  бастау  үшін —  ауаға 

байланысты  жаңа  өмірді  бастау  үшін —  ауаға 

байланысты  жаңа  өмірді  бастау  үшін —  ауаға 

байланысты  жаңа  өмірді  бастау  үшін —  ауаға 

байланысты  жаңа  өмірді  бастау  үшін —  ауаға 

байланысты  жаңа  өмірді  бастау  үшін —  ауаға 

байланысты  жаңа  өмірді  бастау  үшін —  ауаға 

байланысты  жаңа  өмірді  бастау  үшін —  ауаға 

байланысты  жаңа  өмірді  бастау  үшін —  ауаға 

байланысты  жаңа  өмірді  бастау  үшін —  ауаға 

байланысты  жаңа  өмірді  бастау  үшін —  ауаға 

байланысты  жаңа  өмірді  бастау  үшін —  ауаға 

байланысты  жаңа  өмірді  бастау  үшін —  ауаға 

байланысты  жаңа  өмірді  бастау  үшін —  ауаға 

байланысты  жаңа  өмірді  бастау  үшін —  ауаға 

байланысты  жаңа  өмірді  бастау  үшін —  ауаға 

байланысты  жаңа  өмірді  бастау  үшін —  ауаға 

байланысты  жаңа  өмірді  бастау  үшін —  ауаға 

байланысты  жаңа  өмірді  бастау  үшін —  ауаға 

байланысты  жаңа  өмірді  бастау  үшін —  ауаға 

байланысты  жаңа  өмірді  бастау  үшін —  ауаға 

байланысты  жаңа  өмірді  бастау  үшін —  ауаға 

ды.  Ақырында,  ұрпағына  деген  қамқорлыққа 

ды.  Ақырында,  ұрпағына  деген  қамқорлыққа 

ды.  Ақырында,  ұрпағына  деген  қамқорлыққа 

мұртшаларын,  құрсағын,  көздерін  тазалай-

ды.  Ақырында,  ұрпағына  деген  қамқорлыққа 

ды, көп кешікпей қуыршақ ересек араға айнала-

ды. Жас сфекс жерде ұяшықтан сыртқа шығатын 

тесік  жасайды,  сөйтіп  ін  алдында  қанаттарын, 

мұртшаларын,  құрсағын,  көздерін  тазалай-

ды.  Ақырында,  ұрпағына  деген  қамқорлыққа 

ды. Жас сфекс жерде ұяшықтан сыртқа шығатын 

мұртшаларын,  құрсағын,  көздерін  тазалай-

мұртшаларын,  құрсағын,  көздерін  тазалай-

мұртшаларын,  құрсағын,  көздерін  тазалай-

мұртшаларын,  құрсағын,  көздерін  тазалай-

мұртшаларын,  құрсағын,  көздерін  тазалай-

мұртшаларын,  құрсағын,  көздерін  тазалай-

мұртшаларын,  құрсағын,  көздерін  тазалай-

мұртшаларын,  құрсағын,  көздерін  тазалай-

мұртшаларын,  құрсағын,  көздерін  тазалай-

мұртшаларын,  құрсағын,  көздерін  тазалай-

мұртшаларын,  құрсағын,  көздерін  тазалай-

мұртшаларын,  құрсағын,  көздерін  тазалай-

мұртшаларын,  құрсағын,  көздерін  тазалай-

мұртшаларын,  құрсағын,  көздерін  тазалай-

мұртшаларын,  құрсағын,  көздерін  тазалай-

мұртшаларын,  құрсағын,  көздерін  тазалай-

мұртшаларын,  құрсағын,  көздерін  тазалай-

мұртшаларын,  құрсағын,  көздерін  тазалай-

мұртшаларын,  құрсағын,  көздерін  тазалай-

мұртшаларын,  құрсағын,  көздерін  тазалай-

мұртшаларын,  құрсағын,  көздерін  тазалай-

мұртшаларын,  құрсағын,  көздерін  тазалай-

мұртшаларын,  құрсағын,  көздерін  тазалай-

мұртшаларын,  құрсағын,  көздерін  тазалай-

мұртшаларын,  құрсағын,  көздерін  тазалай-

мұртшаларын,  құрсағын,  көздерін  тазалай-

мұртшаларын,  құрсағын,  көздерін  тазалай-

мұртшаларын,  құрсағын,  көздерін  тазалай-

мұртшаларын,  құрсағын,  көздерін  тазалай-

мұртшаларын,  құрсағын,  көздерін  тазалай-

мұртшаларын,  құрсағын,  көздерін  тазалай-

мұртшаларын,  құрсағын,  көздерін  тазалай-

мұртшаларын,  құрсағын,  көздерін  тазалай-

мұртшаларын,  құрсағын,  көздерін  тазалай-

мұртшаларын,  құрсағын,  көздерін  тазалай-

мұртшаларын,  құрсағын,  көздерін  тазалай-

тесік  жасайды,  сөйтіп  ін  алдында  қанаттарын, 

мұртшаларын,  құрсағын,  көздерін  тазалай-

тесік  жасайды,  сөйтіп  ін  алдында  қанаттарын, 

мұртшаларын,  құрсағын,  көздерін  тазалай-

мұртшаларын,  құрсағын,  көздерін  тазалай-

мұртшаларын,  құрсағын,  көздерін  тазалай-

тесік  жасайды,  сөйтіп  ін  алдында  қанаттарын, 

мұртшаларын,  құрсағын,  көздерін  тазалай-

тесік  жасайды,  сөйтіп  ін  алдында  қанаттарын, 

тесік  жасайды,  сөйтіп  ін  алдында  қанаттарын, 

тесік  жасайды,  сөйтіп  ін  алдында  қанаттарын, 

тесік  жасайды,  сөйтіп  ін  алдында  қанаттарын, 

тесік  жасайды,  сөйтіп  ін  алдында  қанаттарын, 

тесік  жасайды,  сөйтіп  ін  алдында  қанаттарын, 

тесік  жасайды,  сөйтіп  ін  алдында  қанаттарын, 

тесік  жасайды,  сөйтіп  ін  алдында  қанаттарын, 

тесік  жасайды,  сөйтіп  ін  алдында  қанаттарын, 

тесік  жасайды,  сөйтіп  ін  алдында  қанаттарын, 

тесік  жасайды,  сөйтіп  ін  алдында  қанаттарын, 

тесік  жасайды,  сөйтіп  ін  алдында  қанаттарын, 

лә  қабырғасы  дернәсілді  ылғалдылықтан  және 

механикалық зақымдалудан берік қорғайды. 

Дернәсіл  пілләсін  екі  тәулік  шамасында 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

қалады, он ай шамасында осындай күйде бола-

ды. Келер жылы (маусымда) қуыршаққа айнала-

ды, көп кешікпей қуыршақ ересек араға айнала-

ды. Жас сфекс жерде ұяшықтан сыртқа шығатын 

тесік  жасайды,  сөйтіп  ін  алдында  қанаттарын, 

механикалық зақымдалудан берік қорғайды. 

Дернәсіл  пілләсін  екі  тәулік  шамасында 

ды. Жас сфекс жерде ұяшықтан сыртқа шығатын 

тесік  жасайды,  сөйтіп  ін  алдында  қанаттарын, 

тесік  жасайды,  сөйтіп  ін  алдында  қанаттарын, 

тесік  жасайды,  сөйтіп  ін  алдында  қанаттарын, 

тесік  жасайды,  сөйтіп  ін  алдында  қанаттарын, 

тесік  жасайды,  сөйтіп  ін  алдында  қанаттарын, 

тесік  жасайды,  сөйтіп  ін  алдында  қанаттарын, 

ды. Жас сфекс жерде ұяшықтан сыртқа шығатын 

тесік  жасайды,  сөйтіп  ін  алдында  қанаттарын, 

ды. Жас сфекс жерде ұяшықтан сыртқа шығатын 

ды. Жас сфекс жерде ұяшықтан сыртқа шығатын 

ды. Жас сфекс жерде ұяшықтан сыртқа шығатын 

ды. Жас сфекс жерде ұяшықтан сыртқа шығатын 

ды. Жас сфекс жерде ұяшықтан сыртқа шығатын 

ды. Жас сфекс жерде ұяшықтан сыртқа шығатын 

ды. Жас сфекс жерде ұяшықтан сыртқа шығатын 

ды. Жас сфекс жерде ұяшықтан сыртқа шығатын 

ды. Жас сфекс жерде ұяшықтан сыртқа шығатын 

ды. Жас сфекс жерде ұяшықтан сыртқа шығатын 

ды. Жас сфекс жерде ұяшықтан сыртқа шығатын 

ды. Жас сфекс жерде ұяшықтан сыртқа шығатын 

ды. Жас сфекс жерде ұяшықтан сыртқа шығатын 

ды. Жас сфекс жерде ұяшықтан сыртқа шығатын 

ды. Жас сфекс жерде ұяшықтан сыртқа шығатын 

ды. Жас сфекс жерде ұяшықтан сыртқа шығатын 

ды. Жас сфекс жерде ұяшықтан сыртқа шығатын 

ды. Жас сфекс жерде ұяшықтан сыртқа шығатын 

ды. Жас сфекс жерде ұяшықтан сыртқа шығатын 

ды. Жас сфекс жерде ұяшықтан сыртқа шығатын 

ды. Жас сфекс жерде ұяшықтан сыртқа шығатын 

ды. Жас сфекс жерде ұяшықтан сыртқа шығатын 

ды, көп кешікпей қуыршақ ересек араға айнала-

ды, көп кешікпей қуыршақ ересек араға айнала-

ды, көп кешікпей қуыршақ ересек араға айнала-

ды, көп кешікпей қуыршақ ересек араға айнала-

ды, көп кешікпей қуыршақ ересек араға айнала-

ды. Келер жылы (маусымда) қуыршаққа айнала-

ды, көп кешікпей қуыршақ ересек араға айнала-

ды. Келер жылы (маусымда) қуыршаққа айнала-

ды, көп кешікпей қуыршақ ересек араға айнала-

ды. Келер жылы (маусымда) қуыршаққа айнала-

ды, көп кешікпей қуыршақ ересек араға айнала-

ды, көп кешікпей қуыршақ ересек араға айнала-

ды, көп кешікпей қуыршақ ересек араға айнала-

ды, көп кешікпей қуыршақ ересек араға айнала-

ды, көп кешікпей қуыршақ ересек араға айнала-

ды, көп кешікпей қуыршақ ересек араға айнала-

ды, көп кешікпей қуыршақ ересек араға айнала-

ды, көп кешікпей қуыршақ ересек араға айнала-

ды, көп кешікпей қуыршақ ересек араға айнала-

ды, көп кешікпей қуыршақ ересек араға айнала-

ды, көп кешікпей қуыршақ ересек араға айнала-

ды, көп кешікпей қуыршақ ересек араға айнала-

ды. Келер жылы (маусымда) қуыршаққа айнала-

ды. Келер жылы (маусымда) қуыршаққа айнала-

ды. Келер жылы (маусымда) қуыршаққа айнала-

ды. Келер жылы (маусымда) қуыршаққа айнала-

ды. Келер жылы (маусымда) қуыршаққа айнала-

ды. Келер жылы (маусымда) қуыршаққа айнала-

қалады, он ай шамасында осындай күйде бола-

қалады, он ай шамасында осындай күйде бола-

қалады, он ай шамасында осындай күйде бола-

қалады, он ай шамасында осындай күйде бола-

қалады, он ай шамасында осындай күйде бола-

қалады, он ай шамасында осындай күйде бола-

қалады, он ай шамасында осындай күйде бола-

қалады, он ай шамасында осындай күйде бола-

қалады, он ай шамасында осындай күйде бола-

қалады, он ай шамасында осындай күйде бола-

қалады, он ай шамасында осындай күйде бола-

қалады, он ай шамасында осындай күйде бола-

қалады, он ай шамасында осындай күйде бола-

қалады, он ай шамасында осындай күйде бола-

қалады, он ай шамасында осындай күйде бола-

қалады, он ай шамасында осындай күйде бола-

қалады, он ай шамасында осындай күйде бола-

қалады, он ай шамасында осындай күйде бола-

қалады, он ай шамасында осындай күйде бола-

қалады, он ай шамасында осындай күйде бола-

қалады, он ай шамасында осындай күйде бола-

қалады, он ай шамасында осындай күйде бола-

қалады, он ай шамасында осындай күйде бола-

қалады, он ай шамасында осындай күйде бола-

қалады, он ай шамасында осындай күйде бола-

қалады, он ай шамасында осындай күйде бола-

қалады, он ай шамасында осындай күйде бола-

қалады, он ай шамасында осындай күйде бола-

қалады, он ай шамасында осындай күйде бола-

қалады, он ай шамасында осындай күйде бола-

қалады, он ай шамасында осындай күйде бола-

қалады, он ай шамасында осындай күйде бола-

қалады, он ай шамасында осындай күйде бола-

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

қалады, он ай шамасында осындай күйде бола-

қалады, он ай шамасында осындай күйде бола-

қалады, он ай шамасында осындай күйде бола-

қалады, он ай шамасында осындай күйде бола-

қалады, он ай шамасында осындай күйде бола-

қалады, он ай шамасында осындай күйде бола-

қалады, он ай шамасында осындай күйде бола-

қалады, он ай шамасында осындай күйде бола-

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

қалады, он ай шамасында осындай күйде бола-

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

құрайды, сонан кейін ұзақ уақыт мелшиіп қатып 

Дернәсіл  пілләсін  екі  тәулік  шамасында 

Дернәсіл  пілләсін  екі  тәулік  шамасында 

Дернәсіл  пілләсін  екі  тәулік  шамасында 

Дернәсіл  пілләсін  екі  тәулік  шамасында 

Дернәсіл  пілләсін  екі  тәулік  шамасында 

Дернәсіл  пілләсін  екі  тәулік  шамасында 

Дернәсіл  пілләсін  екі  тәулік  шамасында 

Дернәсіл  пілләсін  екі  тәулік  шамасында 

Дернәсіл  пілләсін  екі  тәулік  шамасында 

Дернәсіл  пілләсін  екі  тәулік  шамасында 

Дернәсіл  пілләсін  екі  тәулік  шамасында 

Дернәсіл  пілләсін  екі  тәулік  шамасында 

Дернәсіл  пілләсін  екі  тәулік  шамасында 

Дернәсіл  пілләсін  екі  тәулік  шамасында 

Дернәсіл  пілләсін  екі  тәулік  шамасында 

Дернәсіл  пілләсін  екі  тәулік  шамасында 

лә  қабырғасы  дернәсілді  ылғалдылықтан  және 

механикалық зақымдалудан берік қорғайды. 

Дернәсіл  пілләсін  екі  тәулік  шамасында 

механикалық зақымдалудан берік қорғайды. 

Дернәсіл  пілләсін  екі  тәулік  шамасында 

Дернәсіл  пілләсін  екі  тәулік  шамасында 

Дернәсіл  пілләсін  екі  тәулік  шамасында 

Дернәсіл  пілләсін  екі  тәулік  шамасында 

Дернәсіл  пілләсін  екі  тәулік  шамасында 

Дернәсіл  пілләсін  екі  тәулік  шамасында 

Дернәсіл  пілләсін  екі  тәулік  шамасында 

Дернәсіл  пілләсін  екі  тәулік  шамасында 

Дернәсіл  пілләсін  екі  тәулік  шамасында 

Дернәсіл  пілләсін  екі  тәулік  шамасында 

Дернәсіл  пілләсін  екі  тәулік  шамасында 

Дернәсіл  пілләсін  екі  тәулік  шамасында 

Дернәсіл  пілләсін  екі  тәулік  шамасында 

Дернәсіл  пілләсін  екі  тәулік  шамасында 

Дернәсіл  пілләсін  екі  тәулік  шамасында 

Дернәсіл  пілләсін  екі  тәулік  шамасында 

Дернәсіл  пілләсін  екі  тәулік  шамасында 

Дернәсіл  пілләсін  екі  тәулік  шамасында 

Дернәсіл  пілләсін  екі  тәулік  шамасында 

Дернәсіл  пілләсін  екі  тәулік  шамасында 

Дернәсіл  пілләсін  екі  тәулік  шамасында 

механикалық зақымдалудан берік қорғайды. 

механикалық зақымдалудан берік қорғайды. 

механикалық зақымдалудан берік қорғайды. 

механикалық зақымдалудан берік қорғайды. 

механикалық зақымдалудан берік қорғайды. 

механикалық зақымдалудан берік қорғайды. 

механикалық зақымдалудан берік қорғайды. 

механикалық зақымдалудан берік қорғайды. 

механикалық зақымдалудан берік қорғайды. 

механикалық зақымдалудан берік қорғайды. 

механикалық зақымдалудан берік қорғайды. 

механикалық зақымдалудан берік қорғайды. 

механикалық зақымдалудан берік қорғайды. 

механикалық зақымдалудан берік қорғайды. 

механикалық зақымдалудан берік қорғайды. 

механикалық зақымдалудан берік қорғайды. 

механикалық зақымдалудан берік қорғайды. 

механикалық зақымдалудан берік қорғайды. 

механикалық зақымдалудан берік қорғайды. 

механикалық зақымдалудан берік қорғайды. 

механикалық зақымдалудан берік қорғайды. 

механикалық зақымдалудан берік қорғайды. 

механикалық зақымдалудан берік қорғайды. 

механикалық зақымдалудан берік қорғайды. 

механикалық зақымдалудан берік қорғайды. 

механикалық зақымдалудан берік қорғайды. 

механикалық зақымдалудан берік қорғайды. 

механикалық зақымдалудан берік қорғайды. 

механикалық зақымдалудан берік қорғайды. 

механикалық зақымдалудан берік қорғайды. 

механикалық зақымдалудан берік қорғайды. 

механикалық зақымдалудан берік қорғайды. 

механикалық зақымдалудан берік қорғайды. 

механикалық зақымдалудан берік қорғайды. 

механикалық зақымдалудан берік қорғайды. 

механикалық зақымдалудан берік қорғайды. 

механикалық зақымдалудан берік қорғайды. 

механикалық зақымдалудан берік қорғайды. 

лә  қабырғасы  дернәсілді  ылғалдылықтан  және 

лә  қабырғасы  дернәсілді  ылғалдылықтан  және 

лә  қабырғасы  дернәсілді  ылғалдылықтан  және 

лә  қабырғасы  дернәсілді  ылғалдылықтан  және 

лә  қабырғасы  дернәсілді  ылғалдылықтан  және 

100

101

Түр 

көпшілік 

қауымға 

көптеген 

энтомологиялық  басылымдардағы  жарық 

көрген  суреттерден  және  коллекциялар-

дан  жақсы  таныс.  Ал  оны  табиғатта  көру 

ұмытылмайтын  әсер  қалдырады.  Ол  тарақ 

мұртшалылар немесе мүйізділер тұқымдасына 

(Lucanіdae)  жатады.  Қазақстандағы  Lucanus 

туысының  жалғыз  өкілі,  ол  фаунаның  көзге 

көрінер, табиғатты әшекейлейтін ең әдемі түрі 

болып табылады. 

Еуропада,  сонымен  қатар  Кіші  Азия  мен 

Солтүстік  Африкада  таралған.  Бұл  Еуро-

па  фаунасының  ең  ірі  қоңызының  таралу 

аймағы —  кәдімгі  Батыс  Жерорта  теңізі.  Еуро-

пада  жалпақ  жапырақты  ормандар  аймағының 

дерлік  барлық  жерінде  тіршілік  етеді,  тек 

биік  таулы  жерлерде  кездеспейді.  Кейде  дала-

лы  орманды  аймақтарда  да  кездеседі.  Шығыста 

Жайық  өзенінің  жайылмасына  дейін  жетеді. 

Қазақ  ССР  Ғылым  Академиясының  зоология 

институтының  коллекциясына  әуесқой  энто-

молог  Әділбеков  1980  жылы  бір  дана  қоңызды 

берген болатын, оны Орал облысы Чапаев ауда-

нынан  1980 жылдың  29  шілдесінде  ұстаған. 

Түрдің  сыртқы  құрылысы  өте  ерекше  және  де-

не мөлшері үлкен. Бұл ірі сопақша және жалпақ 

қоңыздардың  жыныстық  айырмашылықтары 

жақсы байқалады. Аталықтары ірілеу (30–75 мм, 

ең  үлкендері  87  мм-ге  дейін  жетеді),  денесінің 

ұзындығының 3 бөлігінен көбін ұзын қаруланған 

жақтары алып тұрады, ол бұғының мүйізін еске 

түсіреді, сондықтан осындай атқа ие болып отыр. 

Аталығының үстіңгі қанаты мен жақтары қызыл 

қоңыр, ал басы мен алдыңғы кеудесі әдетте қара 

түсті. Аналықтары ұсақ (28–45 мм), қара қоңыр 

түсті  және  мүйіз  тәрізді  жоғарғы  жақтары  бол-

майды, олар салыстырмалы қысқа жақты. 

Сонымен  қатар,  түр  үшін  келесі  бел-

гілер  тән:  қоңыздардың  ортаңғы  және  артқы 

сирақтарының  сыртқы  жағында  бірнеше  ті-

кені  болады,  мұртшалары  бірден  бүгілген  4 

буынды  тарақты,  көздері  шамамен  жартысы-

на дейін шығыңқы бетімен бөлінген, алдыңғы 

сирақтарының жоғарғы жағында сайлары жоқ. 

Дернәсілдері  сүттей  ақ  түсті,  пішіні  С  әрпі 

сияқты иілген, ұзындығы 14 см және жуандығы 

2 см-ге жетеді. Қоңыздың дернәсілі — Қазақстан 

фаунасындағы ең үлкен насеком. Дернәсілідері 

шіріген  емен  ағашында,  сонымен  қатар  сирек 

басқа  кейбір  жапырақты  ағаштарда  (шамшат, 

тал,  алмұрт,  қайың,  қарағаш,  т. б.)  да  дами-

Вид хорошо знаком многим по картинкам в 

популярных энтомологических изданиях и по 

коллекциям. А встреча с ним в природе остав-

ляет  неизгладимое  впечатление.  Он  относится 

к семейству гребенчатоусых жуков, или рогачей 

Lucanidae.  Единственный  представитель  рода 

Lucanus на территории Казахстана, он является 

яркой  достопримечательностью  фауны  как  ук-

рашающий природу вид. 

Распространен  в  Европе,  а  также  в  Малой 

Азии  и  в  Северной  Африке.  Ареал  этого  само-

го крупного жука европейской фауны типично 

западносредиземноморский.  В  Европе  обитает 

почти  повсеместно  в  зоне  широколиственных 

лесов,  кроме  высокогорий.  Местами  встречает-

ся и в лесостепной зоне. На востоке достигает 

поймы  Урала.  В  коллекцию  Института  зооло-

гии АН КазССР энтомологом-любителем Адиль-

бековым в 1980 году был передан 1 экземпляр, 

собранный в Чапаевском районе Уральской обл. 

29 июля 1980 г. 

Вид  имеет  своеобразную  внешность  и  боль-

шие  размеры.  Эти  крупные  продолговатые  и 

плоские  жуки  обладают  ярко  выраженным 

половым  диморфизмом.  Самцы  крупные  (30–

75 мм,  максимум  87 мм),  причем  более  трети 

длины  их  тела  приходится  на  длинные,  снаб-

женные отростками челюсти, которые несколь-

ко  напоминают  рога  оленя  и,  благодаря  кото-

рым, жук получил свое название. Надкрылья и 

челюсти  самцов  каштаново-коричневые,  а  го-

лова  и  переднеспинка  обычно  черные.  Самки 

более  мелкие  (28–45  мм),  черно-коричневого 

цвета и не имеют столь мощно развитых рого-

образных верхних челюстей. 

Для вида характерны также следующие диа-

гностические признаки: средние и задние голе-

ни жуков с несколькими шипами по наружному 

краю, усики резко коленчатые с 4-члениковой 

гребенчатой  булавой;  глаза  примерно  до  поло-

вины  разделены  щечными  выступами;  пере-

дние голени сверху без бороздок. 

Личинки молочно-белые, изогнутые в форме 

буквы «С», достигают в длину 14 см и в толщину 

2 см. Личинка жука — самое большое насекомое 

в  фауне  Казахстана.  Личинка  развивается  пре-

имущественно в трухлявой древесине дуба, го-

раздо реже в древесине некоторых других лис-

твенных пород (бука, ивы, груши, ясеня, березы, 

вяза и др.). Во время развития личинка перера-

батывает  мертвую  древесину  в  зернистую  тру-

Бұғы қоңыз

Жук-олень

ды.  Дернәсіл  даму  кезінде  шіріген  ағашты 

түйіршікті қиқымға айналдырады, сөйтіп ағаш 

қалдықтарын ыдыратып, топырақ түзу ісіне өз 

үлесін қосады. Дернәсілдің қоректенуі әзірге аз 

зерттелген,  мүмкін,  ағаштың  алғашқы  шіруі-

не кейбір микроорганизмдердің көмегін қажет 

ететін болар. 

Дернәсілдің дамуы тіршілік ететін ортасы ның 

ауа райының жағдайына байланысты 4 жылдан 

6  жылға  дейін  созылады.  Дернәсіл  қуыршаққа 

айналар алдында, өзінің сыртына шіріген ағаш 

пен  өз  қиының  қалдықтарын  жинап,  өзінен 

бөлініп  шыққан  затпен  жабысты рып,  піллә 

түзеді,  ол  сонан  кейін  қатайып,  берік 

қабық  құрайды.  Бір  қызығы,  аталық 

шығатын  дернәсілдер  піл ләсінің 

ішінде  келешек  мү йізі  үшін 

бос  орын  қалдырады!  Соны-

мен дернәсіл әдетте салыстыр-

малы қауіпсіз және тұрақты 

жерде 

тіршілік 

етеді. 

Сондықтан  ол  ақ  түсті 

(яғни  қорғаныс  бо-

яуы жоқ), оның 

жабыны 

өте жұмсақ және ылғалдылықты оңай өткізеді. 

Бұл қасиет бұғы қоңыз қуыршағына да тән. 

Аяз  дернәсілге  онша  қорқынышты  емес. 

Ағаш  түбінде  олар  –20ºС  аязға  шыдайды.  Ал 

құрғақшылыққа өте сезімтал. Ылғалдылықтың 

жетіспеуі, 

олардың 

дамуын 

тоқтатады. 

Қолайсыз жағдай болғанда, кейбір бақылаулар 

бойынша, дернәсілдерінің дамуы 8 жылға дейін 

созылған. 

Дамудың мұндай ұзақ уақытқа созылуы, сірә, 

аурулар  мен  масылдардан  жойылуына  әкеліп 

ху,  способствуя  разложению  древесных  остат-

ков и выполняя, тем самым, определенную роль 

в  почвообразовательных  процессах.  Процесс 

питания  личинок  пока  мало  изучен,  но,  веро-

ятно,  они  нуждаются  в  помощи  каких-то  мик-

роорганизмов для первичного разложения дре-

весины. 

Развитие личинки продолжается от 4 до 6 лет 

в  зависимости  от  климатических  (термичес-

ких)  условий  местности.  Перед  окукливанием 

личинка формирует вокруг себя кокон из остат-

ков древесной трухи и экскрементов, скреплен-

ных  ее  выделениями,  которые  затем  твердеют 

и  образуют  крепкую  оболочку.  Инте-

ресно, что личинки самцов 

формируют кокон с запа-

сом  пространства  для  бу-

дущих  рогов!  Таким  об-

разом,  личинка  обычно 

пребывает  в  относитель-

но  безопасной  и  ста-

бильной среде. Поэтому 

она  белая  (т. е.  не  име-

ет  защитной  окрас-

ки); по кровы 

у нее мягкие и легко пропускают влагу. То же ха-

рактерно и для куколки жука-оленя. 

Морозы  личинкам,  по-видимому,  не  очень 

страшны.  В  глубине  древесины  они  могут  вы-

держать мороз до  –20ºС. А вот к засухе личин-

ки рогачей очень чувствительны — недо ста ток 

влаги сдерживает их рост. В неблагоприятных 

условиях  развитие  личинки  может,  по  некото-

рым наблюдениям, растягиваться до 8 лет. 

Такой  долгий  срок  развития,  по-видимому, 

повышает вероятность гибели от болезней и па-

4 бөлім.

 Кең көлемде: Бұғы қоңыз

 

Раздел 4. 

Крупным планом: Жук-олень

102

103

разитов.  С  другой  стороны,  длительное  разви-

тие  помогает  сохраняться  всей  популяции:  ес-

ли большинство взрослых жуков, вылетевших в 

определенный год, погибают из-за неблагопри-

ятной погоды или по другим причинам, то ли-

чинки, еще не закончившие свое развитие, смо-

гут продолжить свой род в последующие годы. 

Поэтому число летающих жуков в разные годы 

может меняться. 

На  развитие  куколки  уходит  около  трех  ме-

сяцев. Отродившиеся осенью жуки зимуют в хо-

дах,  прогрызенных  личинками.  Взрослые  жу-

ки-олени появляются на следующий год в мае и 

встречаются по сентябрь, но чаще летом — с се-

редины июня до середины июля. Днем они ма-

лоподвижны, питаются соком, вытекающим из 

ран на стволах деревьев, особенно дуба. Около 

таких  ран  иногда  скапливается  по  нескольку 

десятков жуков, которые толкаются, а нередко и 

дерутся  между  собой.  Они  высоко  поднимают-

ся на передних и средних ногах, вставая почти 

на дыбы, широко раскрывают челюсти и броса-

ются друг на друга с таким ожесточением, что 

нередко калечат друг друга. Иногда жуки пита-

ются  тканями  растений,  при  этом  слегка  пов-

реждая молодые побеги лиственных деревьев и 

кустарников. 

В  теплую  безоблачную  и  безветренную  по-

году,  при  температуре  выше  +20ºС,  жуки-сам-

цы  с  громким  жужжанием  летают  вокруг  де-

ревьев.  Лет  начинается  на  закате  солнца,  при 

вечерней заре. Жуки перелетают обычно неда-

леко, в радиусе от нескольких десятков до со-

тни метров. В темноте лет прекращается, к по-

луночи жуки только перелетают с одной ветки 

на другую, соседнюю, затем ползают, а к утру, 

при  ярком  солнце,  замирают.  В  дождливую  и 

ветреную погоду, при похолодании, самцы не-

активны. 

Самки  жуков-оленей  мигрируют  на  расстоя-

ние до нескольких сотен метров, передвигаясь 

больше по земле или по веткам деревьев. Обыч-

но самцы находят их, вероятно, по пахучим ве-

ществам — феромонам. Около одной самки со-

бираются  обычно  несколько  самцов,  которые 

вступают в поединки, сцепляясь рогами. Обыч-

но  более  крупный  жук  захватывает  меньшего, 

сжимает  рога,  поднимается  почти  вертикаль-

но на задних ногах и разжимает челюсти; пос-

ле чего противник, потерявший опору, падает с 

ветки. При схватках жуков, одинаковых по раз-

соғады.  Бір  жағынан,  мұндай  ұзақ  уақыт  да-

му,  популяцияның  түгел  сақталуына  жағдай 

жасайды:  егер  белгілі  бір  жылда  ұшып  кет-

кен  көптеген  ересек  қоңыздар  ауа  райының 

қолайсыз жағдайына байланысты немесе басқа 

да себептермен жойылып кетсе, онда дамуы әлі 

бітпеген дернәсілдер келер жылдары тіршілігін 

одан  әрі  жалғастырады.  Сондықтан  ұшатын 

қоңыздар саны әр жыл сайын өзгеріп отырады. 

Қуыршақтың  дамуына  үш  ай  шамасындай 

уақыт  кетеді.  Күзде  пайда  болған  қоңыздар 

дернәсілдер кеміріп жасаған қуыстарда қыстап 

шығады.  Ересек  бұғы  қоңыздар  келер  жы-

лы  мамырда  шығып,  қыркүйекке  дейін,  бірақ 

көбіне  жиі  маусым  ортасынан  шілде  ортасы-

на  дейін  кездеседі.  Олар  күндіз  аз  қозғалады, 

ағаш  сабақтарының  зақымданған  жерлерінен, 

әсіресе  емен  ағашынан,  ағып  тұрған  шырын-

мен  қоректенеді.  Осындай  жараланған  ағаш 

маңында  кейде  бірнеше  ондаған  қоңыз  жина-

лады,  олар  бір-бірін  итерісіп,  тіпті  төбелеседі 

де. Олар алдыңғы және ортаңғы аяқтарымен тік 

тұрып,  жақтарын  кең  ашып,  бір-біріне  қарсы 

шабуылдайды,  тіпті  жиі  бір-бірін  жаралай-

ды.  Қоңыздар  кейде  өсімдік  ұлпаларымен  де 

қоректенеді,  сондықтан  жапырақты  ағаштар 

мен бұталардың жас өркендерін зақымдайды. 

Бұлтсыз және желсіз жылы ауа райында, тем-

пература  +20ºС-тан  жоғары  болғанда,  аталық 

қоңыздар қатты ызыңдап ағаш маңында ұшып 

жүреді.  Ұшуы  күн  ұясына  батқан  кезде,  кеш-

кі шапақта басталады. Қоңыздар әдетте алысқа 

ұшпайды,  бірнеше  ондаған  метрден  жүздеген 

метрге  дейін  ғана  ұшады.  Қараңғыда  ұшу 

тоқтатылады,  қоңыздар  түн  ортасында  тек  бір 

ағаштан екінші ағашқа ғана ұшады, сонан кейін 

тек  жүреді,  ал  таңертең,  күн  сәулесі  жарық 

түскенде, қыбыр етпей тынады. Жаңбырлы және 

желді  күндері,  күн  салқындағанда  аталықтар 

қозғалмайды. Бұғы қоңыз аналықтары бірнеше 

жүздеген метр қашықтыққа көбіне жермен неме-

се бұталармен жүріп барады. Әдетте аталықтары 

оларды еліктіргіш иіс шығаратын заттар — феро-

мондар арқылы табады. Бір аналық маңына бір-

неше аталық жиналады, олар бір-бірімен жекпе-

жекке шығып, мүйіздерімен ілініседі. Әдетте ірі 

қоңыз кішілеуін ұстап, мүйізімен қысып, артқы 

аяғымен  тік  тұрып,  жақтарымен  қысады,  со-

нан кейін қарсыласы тірегін жоғалтып, бұтадан 

құлайды.  Дене  мөлшері  бірдей  қоңыздар 

қарсыласса, онда мүйіздерімен ұзақ уақыт іліні-

седі, онда біреуі зақымдалады немесе тіпті өледі, 

бірақ мұндай жағдай сирек кездеседі. 

Ересек  насекомдар  3–4  апта  тіршілік  етеді, 

одан кейін өледі, дегенмен кей кезде жекелеген 

даралар қарашаға дейін кездеседі. Ұрықтанған 

аналығы өлер алдында ыңғайлы жерге (қураған 

немесе шіріген ағаштың көтерілген қабығының 

астына,  қуысқа,  шіріген  ағаш  түбіріне  немесе 

ағаш  түбіндегі  топыраққа)  жұмыртқасын  са-

лады. 

Осыдан  30–40  жыл  бұрын  бұғы  қоңызды 

табиғатта  таралу  аймағының  кез  келген 

жерінен  жиі  кездестіруге  болатын  еді.  Емен 

ормандарының  көлемінің  қысқаруы,  түрдің 

барлық  таралу  аймағында  санының  азаюы-

на әкеліп соқты. Орманды тазалау мақсатында 

ескі  ағаштарды  кесу  және  қалдық  ағаштарды 

жинау —  қоңыздарды  көбею  орындарынан 

айырады.  Дернәсілдердің  дамуына  қолайлы, 

аналықтардың көбею орны маңында көп болып 

жиналуы, осы биотоптарды құрту кезінде бұғы 

қоңыздарды осал етеді. 

Түрдің жағдайына ауа райының шектен тыс 

ыстық  болуы  нашар  әсер  етеді,  мысалы  ұсақ 

қоңыздар  саны  көбейеді.  Бұғы  қоңыздарды 

жарқанаттар  мен  кейбір  құстар  (байғыздар, 

жорға торғайлар, құзғындар, ақтұмсық қарғалар 

және  т. б.)  барлық  жерде  белсенді  аулайды, 

топырақ бетінде басын, үстіңгі қанаттарын және 

алдыңғы кеудесін қалдырады. Әлсіз қоңыздарды 

жер бетінен мысықтар ұстауы мүмкін, төменгі 

температурада  оларға  құмырсқалар,  қызыл  ти-

роглифоидты топырақ кенелері де шабуыл жа-

сайды. 

Бұрын  КСРО-да  бұғы  қоңыздың  саны  ор-

ман шаруашылығында зиянкес насекомдармен 

күресу  үшін  улы  химикаттармен  авиациялық 

өңдеу  әсерінен  төмендейтін.  1985  жылдан 

бері  экономикалық  жағдайдың  нашарлауына 

және  химиялық  өңдеу  санының  барлық  жер-

де  төмендеуіне  байланысты,  бұғы  қоңыздың 

популяциясының  саны  дерлік  барлық  жер-

де  азды-көпті  тұрақталған  болатын.  Кейде  тіп-

ті бұл түрдің бірден шектен тыс көбейіп кеткен 

жағдайы да болды. Мысалы, 2003 жылы Шығыс 

Украина  жерінде  бұғы  қоңыздың  өте  көп  кез-

дескені байқалды. 

Қазақстанда түр, сірә, ешқашан көп кездеспе-

се керекті, бірақ Жайық өзенінің аңғарындағы 

емен  ормандары  көлемінің  қысқаруы,  бұл 

жағдайды одан әрі шиеленістірді. 

меру,  возможно  длительное  сцепление  рогами, 

травмы и даже гибель соперников, но такое бы-

вает редко. 

Взрослые насекомые живут 3–4 недели, пос-

ле чего гибнут, хотя отдельные особи встреча-

ются до ноября. Перед гибелью оплодотворен-

ные самки в подходящих местах (под отставшей 

корой у основания отмирающих или мертвых 

деревьев, в дуплах, на трухлявых пнях или да-

же  на  почве  у  подножья  деревьев)  откладыва-

ют яйца. 

 Еще 30–40 лет назад жука-оленя легко мож-

но было встретить в природе повсюду в преде-

лах  ареала.  Сокращение  площади  дубрав  вы-

звало  уменьшение  численности  вида  по  всему 

ареалу.  Санитарные  рубки  старых  деревьев  и 

удаление  из  леса  остатков  древесины  лишают 

рогачей  мест  размножения.  Концентрация  са-

мок возле мест выплода, оптимальных для раз-

вития  личинок,  делает  жука-оленя  уязвимым 

при уничтожении этих биотопов. 

Неблагоприятно  сказывается  на  состоянии 

вида чрезмерная сухость климата, при этом по-

является  большое  количество  мелких  особей. 

Повсеместно  на  жуков-оленей  активно  охотят-

ся летучие мыши и некоторые птицы (сычики, 

сойки, вороны, грачи и др.), оставляя на почве 

надкрылья, головы и переднеспинки жуков. На 

земле малоактивных жуков могут поймать кош-

ки, при пониженной температуре на них напа-

дают  муравьи,  красные  тироглифоидные  поч-

венные клещи. 

Раньше в СССР численность жука-оленя сни-

жалась из-за применения лесхозами авиацион-

ных  обработок  лесных  массивов  инсектици-

дами  для  борьбы  с  насекомыми-вредителями. 

С 1985 года в связи с ухудшением экономичес-

кой  ситуации  и  повсеместным  сокращением 

количества  химобработок  численность  попу-

ляций  жука-оленя  почти  повсюду  более  или 

менее  стабилизировалась.  Иногда  даже  отме-

чались  локальные  вспышки  размножения  это-

го вида. Так, в 2003 г. наблюдалось массовое по-

явление жука-оленя на территории Восточной 

Украины. 

В  Казахстане  вид,  вероятно,  никогда  не  был 

многочисленным, но сокращение площади дуб-

рав в долине Урала, по-видимому, еще сильнее 

усугубило положение. 

В  настоящее  время  вид  во  многих  странах 

взят  под  охрану.  Он  был  занесен  в  Красную 

4 бөлім.

 Кең көлемде: Бұғы қоңыз

 

Раздел 4. 

Крупным планом: Жук-олень

102

ағаштан екінші ағашқа ғана ұшады, сонан кейін 

тек  жүреді,  ал  таңертең,  күн  сәулесі  жарық 

түскенде, қыбыр етпей тынады. Жаңбырлы және 

желді  күндері,  күн  салқындағанда  аталықтар 

қарсыласса, онда мүйіздерімен ұзақ уақыт іліні-

102

102

102

102

102

102

түскенде, қыбыр етпей тынады. Жаңбырлы және 

желді  күндері,  күн  салқындағанда  аталықтар 

түскенде, қыбыр етпей тынады. Жаңбырлы және 

желді  күндері,  күн  салқындағанда  аталықтар 

түскенде, қыбыр етпей тынады. Жаңбырлы және 

желді  күндері,  күн  салқындағанда  аталықтар 

түскенде, қыбыр етпей тынады. Жаңбырлы және 

тек  жүреді,  ал  таңертең,  күн  сәулесі  жарық 

түскенде, қыбыр етпей тынады. Жаңбырлы және 

103

жалась из-за применения лесхозами авиацион-

ных  обработок  лесных  массивов  инсектици-

дами  для  борьбы  с  насекомыми-вредителями. 

С 1985 года в связи с ухудшением экономичес-

кой  ситуации  и  повсеместным  сокращением 

количества  химобработок  численность  попу-

менее  стабилизировалась.  Иногда  даже  отме-

чались  локальные  вспышки  размножения  это-

го вида. Так, в 2003 г. наблюдалось массовое по-

явление жука-оленя на территории Восточной 

В  Казахстане  вид,  вероятно,  никогда  не  был 

многочисленным, но сокращение площади дуб-

рав в долине Урала, по-видимому, еще сильнее 

В  настоящее  время  вид  во  многих  странах 

103

103

103

103

103

103

103

103

103

многочисленным, но сокращение площади дуб-

рав в долине Урала, по-видимому, еще сильнее 

С 1985 года в связи с ухудшением экономичес-

рав в долине Урала, по-видимому, еще сильнее 

рав в долине Урала, по-видимому, еще сильнее 

рав в долине Урала, по-видимому, еще сильнее 

В  Казахстане  вид,  вероятно,  никогда  не  был 

многочисленным, но сокращение площади дуб-

многочисленным, но сокращение площади дуб-

В  Казахстане  вид,  вероятно,  никогда  не  был 

го вида. Так, в 2003 г. наблюдалось массовое по-

го вида. Так, в 2003 г. наблюдалось массовое по-

го вида. Так, в 2003 г. наблюдалось массовое по-

го вида. Так, в 2003 г. наблюдалось массовое по-

го вида. Так, в 2003 г. наблюдалось массовое по-

го вида. Так, в 2003 г. наблюдалось массовое по-

чались  локальные  вспышки  размножения  это-

чались  локальные  вспышки  размножения  это-

чались  локальные  вспышки  размножения  это-

чались  локальные  вспышки  размножения  это-

кой  ситуации  и  повсеместным  сокращением 

С 1985 года в связи с ухудшением экономичес-

дами  для  борьбы  с  насекомыми-вредителями. 

ных  обработок  лесных  массивов  инсектици-

дами  для  борьбы  с  насекомыми-вредителями. 

ных  обработок  лесных  массивов  инсектици-

ных  обработок  лесных  массивов  инсектици-

ных  обработок  лесных  массивов  инсектици-

ных  обработок  лесных  массивов  инсектици-

ных  обработок  лесных  массивов  инсектици-

ных  обработок  лесных  массивов  инсектици-

жалась из-за применения лесхозами авиацион-

ных  обработок  лесных  массивов  инсектици-

ных  обработок  лесных  массивов  инсектици-

Раньше в СССР численность жука-оленя сни-

книгу СССР и в Красные книги союзных респуб-

лик. Жук-олень взят под охрану в большинстве 

стран Европы, в частности, в Германии, Польше, 

Швейцарии, Чехословакии. 

Жук-олень  включен  в  Красную  книгу  Казах-

стана с 1991 года. Для сохранения вида необхо-

димо  более  строго  соблюдать  заповедный  ре-

жим  в  тех  местах,  где  он  обитает;  сохранять 

повреждённые  деревья,  пни,  отмершие  корни; 

полностью запретить сбор жуков для массовых 

коллекционных пособий. Реальный путь сохра-

нения этого вида — выявление благоприятных 

для  развития  личинок  мест,  где  обычно  кон-

центрируются  самки  (это  могут  быть  даже  не-

большие  участки  со  старой  древесиной,  не  об-

работанной  ядохимикатами),  и  создание  там 

микрозаповедников;  причем,  если  даже  выру-

баются деревья, жуки откладывают яйца в ста-

рые пни, оставшиеся от порубок, и популяция 

их сохраняется. 

В ботанической литературе было высказано 

пожелание об организации заповедника в пой-

ме р. Урал для охраны дуба и других реликто-

вых  видов  растений.  Этот  заповедник  мог  бы 

служить и для охраны жука-оленя, а также все-

го комплекса животных пойменных лесов. Пер-

воначально  необходимо  провести  обследова-

ние пойменных лесов по р. Урал для выявления 

мест обитания вида в Казахстане с тем, чтобы 

организовать в последующем их охрану. По-ви-

димому, можно было бы осуществить меры по 

искусственному разведению и внутриареально-

му расселению. 

При  составлении  настоящего  очерка  бы-

ли  использованы  научные  сообщения  следу-

ющих  авторов:  Г. В. Николаева,  С. И. Медведева, 

Г. А. Мамонова,  С. А.  Мирзояна,  А. Г.  Кирейчука, 

Н. И. Кочетовой и др. 

В. Л. Казенас

Қазіргі кезде түр көптеген елде қорғауға алын-

ды.  Ол  КСРО  Қызыл  кітабына  және  сонымен 

қатар  одақтас  республика  Қызыл  кітаптары-

на да енгізілген болатын. Еуропаның көптеген 

мемлекеттері, соның ішінде Германия, Польша, 

Швейцария, Чехославакия қорғауға алды. 

Қазақстан  Қызыл  кітабына  1991  жылы  ен-

гізілді. Түрді қорғау үшін тіршілік ететін мекен-

дерінде қорықтық тәртіпті қатаң сақтау қажет. 

Сонымен  қатар  жараланған  ағаштар,  түбірлер, 

қураған  тамырларды  қорғау  керек  және  жап-

пай  коллекциялық  көрнекі  құралға  жинауға 

толық тыйым салу қажет. Бұл түрді сақтаудың 

ең дұрыс жолы — әдетте аналықтары көп жина-

латын, дернәсілдерінің дамуына қолайлы орын-

дарды табу (бұл улы химикатпен өңделмеген, ес-

кі ағаштары бар өте шағын жер болуы мүмкін), 

сөйтіп онда шағын қорықтар ұйымдастыру ке-

рек.  Егер  тіпті  ағаштар  кесілсе  де,  олардың 

түбірлеріне  қоңыздар  жұмыртқа  салады,  онда 

олардың популяциясы сақталады. 

Ботаника  әдебиеттерінде  Жайық  өзенінің 

жайылмасындағы  емен  ормандарын  және 

басқа  да  реликті  өсімдік  түрлерін  қорықтар 

ұйымдастырып, 

қорғау 

жайлы 

тілектер 

айтылған  болатын.  Осы  қорық  бұғы  қоңыз 

үшін, сонымен қатар жайылма орманның басқа 

да жануарлар бірлестігі үшін қолайлы болар еді. 

Ең алдымен, Жайық өзенінің жайылмасындағы 

ормандарды зерттеп, түрдің Қазақстанда кезде-

сетін жерін табу керек, сонан кейін қорғау ша-

раларын іске асыру қажет. Қолдан өсіру шарала-

рын іске асырып, сонан кейін таралу аймақтық 

жерсіндіру жасау керек. 

Бұл  мақаланы  жазу  үшін  Г.  В.  Никола-

ев,  С. И. Медведев,  Г.  А.  Мамонов,  С.  А.  Мир-

зоян,  А. Г. Кирейчук,  Н.  И.  Кочетова  және  т. б. 

авторлардың ғылыми еңбектері пайдаланылды. 

В. Л. Казенас

4 бөлім.

 Кең көлемде: Бұғы қоңыз

5

-бөлім 

А

нықтама бөлімі

Раздел

 

5

 

С

правочный отдел

Ұсынылатын әдебиеттер

Рекомендуемая литература . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 

13

Омыртқасыздардың орысша атауларының көрсеткіші

Указатель русских названий беспозвоночных  . . . 

21

Омыртқасыздардың латынша атауларының 

көрсеткіші

Указатель латинских названий беспозвоночных .

24

Омыртқасыздардың қазақша атауларының көрсеткіші

Указатель казахских названий беспозвоночных . 

13

Терминдердің қысқаша сөздігі

Краткий словарь терминов . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 

13

106

107

Ұсынылатын  

әдебиеттер

Анциферов  В. М.  

жүктеу/скачать 14,33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: