По страницам Красной книги Казахстана

26

27

Қ

АЗАҚСТАН

 

БАЙЛЫҒЫ

 

МЕН

 

АЛУАН

 

ТҮРЛІ

  биота-

сы,  оның  ішінде  омыртқасыз  жануарлар, 

оның  тек  жерінің  кеңдігімен  ғана  анықталып 

қоймайды, оның алуан түрлілігімен, ең алдымен 

айқын  бөлінген  аймақты-белдеулі  ландшафта-

ры:  орманды  далалары,  далалары,  шөлейттері, 

шөлдері және тауларымен анықталады. 

Орманды далалы аймақ батыс сібір климаттық 

секторда және Солтүстік Қазақстанда оңтүстік 

және шоқ орманды далалы аймақ тармақтары-

нан тұрады, онда аққайың, қайың-көктерек ор-

мандары  мен  далалары  бар.  Оңтүстік  орман-

ды  далаларда  орман  мен  шоқ  орман  арасында 

шабындықты  далалар,  шоқ  орманды-түрлі 

шөпті-селеулі далалар орналасқан. 

Дала  мен  шөлейтті  аймақтар  бүкіл 

Қазақстан  арқылы  созылып,  көп  жерді 

Б

ОГАТСТВО

 

И

 

РАЗНООБРАЗИЕ

 

биоты Казахстана, в 

том числе беспозвоночных животных, опре-

деляется  не  только  обширностью  его  террито-

рии, но и уникальным ее разнообразием и, пре-

жде всего, четко выраженной зонально-поясной 

дифференциацией ландшафтов: лесостепи, сте-

пи, полупустыни, пустыни и горы. 

Лесостепная зона заходит в пределы западно-

сибирского климатического сектора и представ-

лена только в Северном Казахстане подзонами 

южной  и  колочной  лесостепи,  определяющи-

мися  степенью  участия  в  ландшафте  березо-

вых, березово-осиновых лесов и степей. Южная 

лесостепь  характеризуется  распространением 

между лесами и колками луговых степей, а ко-

лочная  — разнотравно-ковыльных степей. 

Степная и полупустынная зо-

ны  занимают  наиболее  обшир-

ную  территорию  и  протяну-

лись  через  весь  Казахстан  на 

2200  км  между  47  и  52  градуса-

ми северной широты. 

Степная  зона  объединяет  подзоны  умерен-

но-ковыльных,  засушливых  разнотравно-ко-

выльных  и  сухих  типчаково-ковыльных  сте-

пей.  Равнинная  поверхность  свойственна 

широкой полосе на западе, севере и востоке, а 

мелкосопочный  и  низкогорный  рельефы  ха-

рактерны  для  центральной  и  юго-восточной 

природные 

зоны 

Казахстана

Қазақстанның 

табиғи 

аймақтары

алып  жатыр,  яғни  2200  шақырым, 

солтүстік  ендік  47  мен  52  градус 

аралығында орналасқан. 

Далалы  аймақ  бірыңғай  селеулі,  құрғақ 

түрлі  шөпті-селеулі  және  құрғақ  бетегелі-се-

леулі  далалы  аймақ  тармақтарын  біріктіреді. 

Батыс,  солтүстік  және  шығыста  кең  жолақпен 

жазықтық,  ал  республикамыздың  орталық 

және  оңтүстік-шығыс  бөліктерінде  шоқылар 

мен  аласа  таулар  орналасқан.  Үш  климаттық 

сектор  шекарасында  орналасқан  Қазақстан 

жазықтығы  даланың  тұтас  табиғи  жағдайына 

кәдімгідей  әсерін  тигізеді.  Жазықтықтың  ауа 

райының,  топырағының  және  өсімдіктерінің 

өзгеруіне  ендік  аймақ  заңдылықтары,  ал  тау-

лы  ландшафтарға  биіктік  белдеулерінің 

күрделенген заңдылықтары әсер етеді. 

части  территории.  Расположение  Казахстан-

ских  степей  в  пределах  трех  климатических 

секторов оказывает существенное влияние на 

весь комплекс природных факторов степей. На 

равнинах  в  изменениях  климата,  почв  и  рас-

тительности  проявляются  закономерности 

широтной зональности, усложняющиеся зако-

номерностями  высотной  поясности  в  горных 

ландшафтах. 

Полупустынная  зона  характеризуется  ма-

лой  сомкнутостью  растительного 

покрова и участием почти в равных 

соотношениях  ксерофильных  де-

рновинных  злаков  и  полукустар-

ничковых  полыней.  Формирова-

ние  таких  сообществ,  переходных 

между степями и пустынями, обусловлено уве-

личением в более южных широтах засушливо-

го  климата.  Здесь  заметно  преобладает  комп-

лексность почвенно-растительного покрова и 

широкое  распространение  солонцово-солон-

чаковых почв с соответствующей галофитной 

растительностью. 

Пустынная  зона  также  занимает  огромные 

площади  на  территории  республики.  По  теп-

лообеспеченности  и  ритмике  выпадения  осад-

ков  она  подразделяется  на  две  подзоны —  хо-

лодноумеренную  северную  и  теплоумеренную 

южную.  По  зоогеографической  терминоло-

Орманды дала

Лесостепь

Түрлішөпті дала

Разнотравная степь

Сазды шөл

Глинистая пустыня

Құмды шөл

Песчаная пустыня

Қуаң дала (шөлейт)

Сухая степь (полупустыня)

Тоғай

Тугай

2 бөлім. 

Қазақстанның табиғи аймақтарына қысқаша сипаттама

Раздел 2. 

Краткая характеристика природных зон Казахстана

28

29

Шөлейтті аймақтар өсімдік жабы ны-

ның  аз  бо луымен  және  ксеро фильді 

шымды жердегі астық тұқым дастар мен 

шала бұта жусанның бірдей қатынастарының 

қатысуымен сипаттала ды. Мұн дай дала мен шөл 

арасындағы  аралық  бірлестіктің  қалыптасуы, 

оңтүстік  ендіктерде  қуаң  ауа  райының  көп  бо-

луынан  пайда  болады.  Мұнда  топырақ  өсімдік 

жабыны  жиынтығы  мен  сәйкес  галофитті 

өсімдіктері бар сортаңды топырақтың кең тара-

луы айтарлықтай орын алады. 

Республикамызда  шөлді  аймақ  көп  жерді 

алып  жатыр.  Жылулықпен  қамтамасыз  етілуі-

не  және  ылғалдылықтың  түсуіне  байланыс-

ты ол екі аймақ тармағына бөлінеді: солтүстік 

қоңыржай  суық  және  оңтүстік  қоңыржай  жы-

лы  шөлдер.  Зоогеографиялық  терминология 

бойынша  солтүстіктұран  және  оңтүстіктұран 

шөлдері.  Солтүстік  Тұран  шөлдері  басым,  ол 

Солтүстік Каспий маңынан Зайсан шұңқырына 

дейін созылып жатыр. Оңтүстік Тұран шөлдері 

Қызылқұмның  тек  солтүстік-шығыс  бөлігін 

ғана  алып  жатыр.  Солтүстіктұран  шөлдерінде 

жылдық  орташа  температура  төмен  және 

гии —  это  северотуранские  и  южнотуранские 

пустыни.  Резко  преобладают  северотуранские 

пустыни,  простирающиеся  от  Северного  При-

каспия до Зайсанской котловины. 

Южнотуранские пустыни охватывают толь-

ко  северо-восточную  часть  Кызылкумов.  В  се-

веротуранских  пустынях  среднегодовые  тем-

пературы  значительно  ниже  и  амплитуда  их 

колебаний  гораздо  резче,  чем  в  южноту-

ранских. Режим выпадения осадков 

заметно отличается от ритми-

ки  увлажнения  южнотуран-

ских  пустынь.  Осадки  выпада-

ют  более  или  менее  равномерно 

по сезонам года, иногда весенние — 

лишь немного превышают зимние; 

зима снежная. Растительный покров бога-

тый,  более  разнообразный,  развивается  плав-

но и имеет только зимний период покоя. Для 

пустынь Южного Турана свойственно обилие 

эфемеров и эфемероидов весной, летнее зами-

рание вегетации и её возобновление осенью. 

Растительность  представлена  преимущес-

твенно  эфемерово-полынными  и  эфемерово-

солянковыми  сообществами.  В  целом  пустын-

ная  зона  Казахстана  представлена  песчаной, 

глинистой,  солончаковой  и  каменистой  типа-

ми  пустынь;  обладает  относительно  богатой 

и  разнообразной  растительностью,  многочис-

ленными микробиотопами и обеспечивает для 

многих  групп  беспозвоночных  животных  ста-

бильную кормовую базу в течение всего вегета-

ционного периода. 

Особый  колорит  пустыням  придают  много-

численные  интразональные  биотопы  и  ланд-

шафты,  например,  тугайные  экосисте-

олардың  ауытқулары  оңтүстік  Тұран  шөліне 

қарағанда,  кәдімгідей  қатаң.  Ылғалдық  түсу 

тәртібі  де  оңтүстік  Тұран  шөлінен  кәдімгідей 

ерекшеленеді. Ылғалдық маусым бойынша бір-

келкі, кейде көктемде қысқа қарағанда көбірек 

түседі. Өсімдік жабыны бай, алуан түрлі, біртін-

деп дамиды, тек қысқы кезеңде ғана тыныштық 

күйде болады. Оңтүстік Тұран шөлінде көктем 

кезінде эфемерлер мен эфемероидтар көп, жаз-

да вегетациясы өліп, күзде қайтадан жаңарады. 

Өсімдіктерде 

негізінен 

эфемерлі-жусан-

ды  және  эфемерлі-сортаңды  бірлестіктер  ба-

сым.  Қазақстан  шөлді  аймағы  құмды,  сазды, 

сортаңды  және  тасты  типті  болып  бөлінеді, 

көптеген  микробиотоптары  бар,  онда  салыс-

тырмалы  түрде  өсімдікке  бай,  сондықтан 

омыртқасыз жануарлардың көптеген топтарын 

бүкіл  вегетациялық  даму  кезеңінде  тұрақты 

қоректік қормен қамтамасыз етеді. Шөлге ерек-

ше  өң  беретін  көптеген  интрозональды  био-

топтар  мен  ландшафтар,  мысалы,  тоғай 

экожүйесі, ол өзінің алуан түрлі стацияла-

рымен және құлпыруымен ерекшеленеді. 

Қазақстанның  таулы  ландшафтары 

респуб ликаның  оңтүстік  бөлігінде  көп-

теген жерді алып жатыр, оның экологиялық 

және  экономикалық  маңызы  зор.  Едәуір 

ірі тау жүйелері (Батыс және Солтүстік Тянь-

Шань,  Жоңғар  Алатауы,  Тарбағатай,  Маңырақ, 

Сауыр, Батыс, Орталық Қалба, Оңтүстік Алтай) 

2200 шақырымға созылып жатыр. 

Әрбір  тау  жүйесінің  өзіне  тән  (орография, 

ауа  райы,  топырақ,  өсімдік  жабыны  мен  оның 

құрамы) ерекшеліктері бар. 

Осының  барлығы  әртүрлі  таулы  аудандарда 

табиғи  жағдайларға  үлкен  алуан  түрлілікті  бе-

реді, олардың орналасуы біркелкі емес. Таулар ер-

те уақыттан бері өнеркәсіптік және шаруашылық 

өндірістерінде  қарқынды  пайдаланылып  кел-

мы,  отличающиеся  пестротой  и  раз-

нообразием стаций. 

Горные ландшафты Казахстана, за-

нимая  обширные  пространства,  осо-

бенно  в  южной  его  половине,  имеют  боль-

шое экологическое и экономическое значение. 

Наиболее крупные горные системы (Западный 

и  Северный  Тянь-Шань,  Джунгарский  Алатау, 

Тарбагатай, Монрак, Саур, Западный, Централь-

ный, Калбинский и Южный Алтай) простира-

ются на более чем 2200 км. 

Для  каждой  горной  системы  характерны 

свои  особенности  орографии,  климата,  верти-

кального  распределения  почв,  растительного 

покрова и его состава. 

Все это придает большое разнообразие при-

родным  условиям  в  разных  горных  районах, 

неравномерность и пестроту их размещения. 

С  давних  пор  горы  интен-

сивно  используются 

для  промышленного 

и  сельскохозяйствен-

ного  производства,  что 

в конце ХХ века внесло 

коренные  изменения  в 

Батыс Алтай таулары 

Горы — Западный Алтай

Баянауыл таулары 

Горы — Баянаул

Талас Алатау таулары 

Горы — Таласский Алатау

Іле Алатау таулары

Горы — Заиалийский Алатау

Қаратау тауы

Горы — Каратау

Үстірт

Устюрт

2 бөлім. 

Қазақстанның табиғи аймақтарына қысқаша сипаттама

Раздел 2. 

Краткая характеристика природных зон Казахстана

31

ді.  ХХ  ғасырдың  соңында  олардың  биоценозы-

на  түпкілікті  өзгеріс  енгізді,  сөйтіп  көптеген 

омыртқасыз  жануарлардың  саны  қысқарып,  та-

ралу аймақтары тарылды, әсіресе жергілікті және 

сирек  кездесетін  түрлер  зардап  шекті.  Соңғы 

жылдары  тау  етегі-далалы  жерлерде  жыл  сай-

ын болатын өрттер саны көбейді. Олар жаз соңы 

мен күз басында мыңдаған шақырым жерді алып 

жатады. Бірнеше дүркін өткен өрттен кейін, ол 

жердегі  омыртқасыз  жануарлар  ұзақ  мерзімге 

немесе мүлдем жойылады. 

Экологиялық-фаунистика 

жағынан 

тау-

лар микрожағдайлар, тау биотасының генезисі, 

биотоптарының өте алуан түрлі болуы салдары-

нан ерекше тартымды және тек тау фаунасының 

ғана  емес,  Қазақстанның  жазықтық  бөліктері 

мен  көршілес  республиканың  фаунасының  не-

гізгі  қалыптасуын  білудің  бұлақ  көзі  болып 

табылады.  Егер  Қызыл  кітаптағы  түрлердің 

Қазақстанның табиғи аймақтарында таралуын 

талдайтын болсақ, онда таулы ландшафта — 59 

түрі, шөлде — 48, далада — 19, орманды далада — 

4  түрі  тіршілік  етеді.  Тар  жергілікті,  жергілік-

ті және субэндемик түрлер тау жүйесінде — 30, 

шөлді аймақта — 15, далада — 1, орманды дала-

да — 0. Келтірілген мәліметтер қызылкітаптық 

түрлердің, сонымен қатар шектелген түрлердің 

де көбінің таулы жерде кездесетінін дәлелдейді. 

И. Д. Митяев

их биоценозы; привело к сокращению числен-

ности и ареалов многих видов беспозвоночных 

животных, особенно редких и эндемичных. В 

последние  годы  участились  ежегодные  пред-

горно-степные  пожары,  охватывающие  в  кон-

це лета и в начале осени тысячекилометровые 

пространства.  На  месте  многократно  прошед-

ших пожаров надолго или полностью исчезают 

многие беспозвоночные животные. 

В эколого-фаунистическом плане горы осо-

бенно  привлекательны  вследствие  чрезвы-

чайного  разнообразия  биотопов,  микроусло-

вий,  генезиса  горной  биоты  и  представляют 

ключевой  источник  для  познания  основных 

путей  формирования  фауны  не  только  гор-

ных, но и равнинных частей Казахстана и со-

предельных  республик.  Если  проанализиро-

вать  распределение  краснокнижных  видов 

по  природным  зонам  Казахстана,  то  в  гор-

ных ландшафтах обитают 59 видов, в пусты-

нях   —  48,  в  степях   —  19,  в  лесостепях —  4; 

30  узкоэндемичных,  эндемичных  и  субэнде-

мичных  видов  обитают  в  горных  системах, 

15 — в пустынной зоне, 1 — в степной, 0 — в 

лесостепной.  Приведенные  материалы  свиде-

тельствуют  о  наибольшей  сосредоточеннос-

ти  краснокнижных  видов,  в  том  числе  узко-

локальных форм, в горах. 

И. Д. Митяев

Шартты 

белгiлер

Орманды дала — Лесостепь

Қалыпты қуаң дала — Умеренная сухая степь

Қуаң дала — Сухая степь

Шөлейт — Полупустыня

Солтүстік шөл — Северная пустыня

Орталық шөл — Центральная пустыня

Тау етегі шөлейті — Предгорная полупустыня

Тік белдеулі тау территориясы — Горные территории с вертикальной поясностью

Түрдің табылған жері мен 

 таралу аймағы — Ареал и 

 места обнаружения вида

Условные 

обозначения

Омыртқасыз жануарлардың ересек сатыдағы 

дараларының  жыныстық  белгілерін  жалпыға 

орта белгілермен белгілейді:

ересек аталық дара (аталық) — 7

ересек аналық дара (аналық) — 6

Для  обозначения  пола  взрослого  возраста 

беспозвоночных  животных  используются  об-

щепринятые символы:

взрослая особь мужского пола (самец) — 7

взрослая особь женского пола (самка) — 6

2 бөлім. 

Қазақстанның табиғи аймақтарына қысқаша сипаттама

Раздел 2. 

Краткая характеристика природных зон Казахстана

3

-бөлім 

Қ

азақстан Қызыл кітабындағы омыртқасыз жануарлар

Раздел

 

3

 

Б

еспозвоночные животные в Красной книге Казахстана

Буылтық құрттар

Кольчатые черви . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 

68

Моллюскалар

Моллюски   . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

71

Шаянтәрізділер

Ракообразные  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  

73

Өрмекшітәрізділер

Паукообразные . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 

76

Насекомдар

Насекомые   . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 

86

34

 

Mollusca 

Моллюскалар 

Моллюски

35

  Mollusca 

Моллюскалар 

Моллюски

C

ирек  кездесетін  қалдық  түр. 

Батыс  Тянь-Шань  жергілікті 

тү рі.  Талас  Алатауында  (Ақсу-

Жабағылы қорығында) таралған. Те-

ңіз  деңгейінен  1200–1300  м  биіктік-

те ну бұта өсетін (долана және т. б.) 

топырақтан  табылған.  Iнде  тір ші-

лік етеді. Топырақ бетіне түс кен жа-

пырақтармен қоректенеді. Көк темде 

көбейеді,  ауа  райы  қолай лы  болған-

да, күзде жұмыртқа пілләларын салу 

арқылы  көбейеді.  Бұталардың  кес-

ілуі  мен  малдың  шектен  тыс  жайы-

луы  эйзенияның  санының  кемуіне 

әсер  етеді.  Түрді  қорғау  үшін  Ақсу-

Жабағлы  қорығында  қорықтық 

тәртіпті міндетті түрде қатаң сақтау 

керек.  Қазақстан  жерінен  басқа 

жерде  кездеспейтін  бұл  жергілікті 

түрдің  жоғалуын  жерсіндіру  жолы-

мен толтыруға болады.

Р

едкий  реликтовый  вид.  Энде-

мик Западного Тянь-Шаня. Вид 

распространен в Таласском Ала-

тау (на территории заповедника Ак-

су-Джабаглы).  Найден  в  почве  в  за-

рослях кустарников (боярышника и 

других пород) на высоте 1200–1300 м 

над ур. м. Живет в норках. Питается 

листовым  опадом,  скапливающим-

ся  на  поверхности  почвы.  Размно-

жается весной, а при благоприятных 

погодных условиях, по-видимому, и 

осенью, путем откладки яйцовых ко-

конов.  Вырубка  кустарниковых  за-

рослей  и  выпас  скота  пагубно  вли-

яют  на  численность  эйзении.  Для 

сохранения  вида  необходимо  стро-

гое соблюдение заповедного режима 

в  пределах  Аксу-Джабаглинского  за-

поведника. Исчезновение это-

го  эндемичного,  не  встреча-

ющегося 

за  преде-

лами Казахстана вида не может быть 

восполнено путем интродукции.

С

аны  азайып  бара  жатқан  түр. 

ТМД  жеріндегі  ең  ірі  жауын 

құрттарының  (ұзындығы  250–

300  мм)  бірі.  Солтүстік-батыс  Ал-

тайда  таралған  және  Тарбағатай 

жотасының  оңтүстік  беткейінен 

табылған. Тау етегі далалы-шалғынды 

және  таулы-орманды  аймақтарда 

кездеседі, өзен текшелері арқылы да-

лалы аймаққа өтеді. Тереңдігі 50 см 

інде тіршілік етеді. Топырақ бетінде 

жиналған, түскен 

жапырақтармен  және  шөптесін 

өсімдіктердің  жасыл  бөліктерін  ін 

қуысына  тасып  қоректенеді,  соны-

мен  қатар  қарашірікті  де  пайдала-

нады.  Топырақтың  беткі  қабатына 

тығыз  тау  жыныстарының  және 

шағыл  тастардың  жақын  болуы 

санының  шектелуіне  кәдімгідей 

әсер  етеді.  Тың  жердің  игерілуі  де 

санының  төмендеуіне  әкеліп  соқты. 

Түрді қорғау үшін жергілікті халыққа 

түрдің топырақ құнарлылығы үшін 

пайдалы  екендігін  түсіндіру  қажет. 

Сонымен қатар саны аса жоғары емес 

жерлерде қорықшалар ұйымдастыру 

керек.

С

окращающийся  в  числен-

ности 

узколокализован-

ный  вид.  Это  один  из  са-

мых  крупных  на  территории 

СНГ  видов  дождевых  червей 

(до 250–300 мм длиной). Распро-

странен на северо-западе Алтая, най-

ден также на южном склоне хребта 

Тарбагатай.  Встречается  в  предгор-

ной луго-

во-степной 

и  горно-лесной  зонах;  по  речным 

террасам  проникает  в  зону  степей. 

Живет  в  норках  глубиной  до  50  см. 

Питается  растительным  опадом, 

скапливающимся  на  поверхности 

почвы,  может  использовать  также 

перегной и зеленые части травянис-

тых  растений,  затягивая  их  внутрь 

хода.  Близкое  к  поверхности  почвы 

залегание плотных пород и сильная 

щебневатость  почвы  ограничивают 

численность.  К  значительному  сни-

жению  численности  приводит  рас-

пашка  целины.  Для  сохранения  ви-

да необходимо разъяснять местному 

населению полезность вида для поч-

венного  плодородия.  Следует  так-

же  создать  небольшие  заказники  в 

тех местах, где численность его пока 

еще недостаточно высока. 

 

Буылтық құрттар 

Кольчатые черви 

Annelіda

Т

аралу  аймағы  шағын,  сирек 

кездесетін  түр.  Ежелгі  фауна 

қалдығы, жалпақ жапырақты ор-

мандарда қалыптасқан (Қазақстанда 

Алтай 

тауларында 

неогеннен 

сақталған). Кавказда, Оңтүстік Алтай 

мен Оңтүстік Приморьеде таралған. 

Аралас және жалпақ жапырақты тау 

ормандарының  беткейінде  түскен 

жапырақ  жабынының  астында  тір-

шілік  етеді.  Аз  мөлшерде  сирек  кез-

деседі. Тауда малды шектен тыс бағу 

нәтижесінде  түр  саны  қысқарып 

отыр.  Түрді  қорғау  үшін  орманды 

қорғау керек. Таралу аймақтарының 

ішінде  жерсіндірулер  жүргізу,  мал-

ды  шектен  тыс  бағуды  қысқартып, 

түрдің тіршілік ететін жерін қоршау 

керек.

Р

едкий  вид  с  дезъ юнктивным 

ареалом. Реликт древней фауны, 

сформировавшейся  в  широко-

лиственных лесах (сохранившейся в 

Казахстане с неогена в горах Алтая). 

Распространен  на  Кавказе,  Южном 

Алтае  и  в  Южном  Приморье.  Оби-

тает  на  склонах  гор  со  смешанны-

ми  и  широколиственными  лесами 

в  лиственной  подстилке.  Встреча-

ется  редко,  спорадически,  в  неболь-

шом  количестве.  В  результате  осво-

ения  горных  пастбищ  численность 

вида сокращается. Чтобы сохранить 

вид, необходимы охрана лесов, внут-

риареальное  расселение,  предотвра-

щение перевыпаса скота, огоражива-

ние мест обитания вида.

С

аны  азайып  бара  жатқан 

түр.  Ежелгі  фауна  өкілі,  не-

оген  дәуірінен  Қазақстанның 

оңтүстік  және  оңтүстік-шығыс  тау-

жүктеу/скачать 14,33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: