Практикумы оқу құралы 2013 жыл Алматы 2013 1 0 0 0 6 0 0 4

 
78 
№6 зертханалық жұмыс 
Жұмыстың  мақсаты:құрғақ  тұздан  және  тығыздығы  белгілі  қышқылдан  әртүрлі 
концентрациялы ерітінділерін дайындау. 
 
Тәжірибелер: 
Қажетті  аспаптар  мен  реактивтер:химиялық  стақан,  ӛлшеуіш  цилиндр,  химиялық 
таразы,  ареометр,  дистилденген  су, 
3
2
CO
Na
спирт  шамы,  ӛлшеуіш  колба,  аналитикалық 
таразы, шыны таяқша. 
1.Массалық үлесі белгілі ерітінділер дайындау. 
a)құрғақ затты суда еріту 
200  г  сусыз  тұзға  есептегенде  5  %  натрий  карбонатыерітіндісін натрий карбонатының 
кристаллогидратынан 
O
H
CO
Na
2
3
2
10
 (сода) және судан дайындау үшін қанша тұз және су 
алынатынын  есептеу  керек.  Есептің  шығарылуын  оқытушы  тексереді,  содан  соң  ерітінді 
даярлауға кірісуге болады. 
Цилиндрмен  судың  қажет  кӛлемін  ӛлшеп  алыңдар,  стаканға  құйып  соданы  түгел 
ерітіңдер.  Ол  үшін  шыны  таяқшамен  араластыру  керек.  Алынған  ерітіндіні  құрғақ  немесе 
осы  ерітіндімен  шайқалған  биік  цилиндрге  құйып,  ареометрді  ерітіндіге  салу  арқылы 
тығыздығын  ӛлшейді.  Ареометр  цилиндрдің  қабырғаларына  тимеу  керек.  Ареометрде 
кӛрсетілген  тығыздықты  жазып  алады.  Ареометрді  шығарып,  сумен  шайып,  құрғағанша 
сүртіп,  оқытушыға  ӛткізеді.  Алдын  ала  дайындалған  арнайы  ыдысқа  ерітіндіні  құйып 
қойыңдар. Тәжірибеде табылған тығыздық арқылы 
7-кестеден
концентрациясын (проценттік) 
табыңдар.  Егер  кестеде  тәжірибеде  табылған  тығыздыққа  сәйкес  тығыздық  болмаса, 
интерполяция  әдісімен  концентрацияны  есептеңдер.  Алынған  шаманы  берілген  мӛлшермен 
салыстырыңдар. 
Дайындалған ерітіндінің молярлы және нормаль концентрацияларын есептеңдер. 
ә) концентрлі ерітіндіден және судан. 
1) Зертханада бар ерітіндіден 250 г 10% қышқыл ерітіндісін дайыңдаңдар. 
Ареометрмен  зертханадағы  күкірт  кышқылы  (немесе  тұз  қышқылы)  ерітіндісінің 
тығыздығын  анықтаңдар. 
6  кестеден
  (қосымша)  табылған  тығыздыққа  сәйкес  қышқыл 
ерітіндісінің проценттік концентрациясынтабыңдар. 
250 г 10%-ті ерітінді дайындау  үшін алынған қышқыл ерітіндісінің  неше грамм қажет 
екенін есептеп, тығыздығы арқылы кӛлемін есептеңдер. 
Судыңқажетті  кӛлемін  есептеп,  цилиндрмен  ӛлшеп  алып  стаканға  құйып  қышқыл 
ерітіндісінің  есептелген  кӛлемін  цилиндрмен  ӛлшеп,  стақандағы  суға  құйып,  әбден 
араластырыңдар. 
Ерітіндіні
6-кестеде
 кӛрсетілген температураға дейін суытып, ареометрмен тығыздығын 
ӛлшеп, 
кестеден
алынған  ерітіндінің  концентрациясын  тауып,тәжірибенің  дұрыстығын 
тексеріңдер.Ерітіндіні  арнайы  ыдысқа    құйыңдар.  Ерітіндінің  молярлы  және  нормаль 
концентрацияларын  есептеңдер. 
2) Тығыздығы 1,05 г/мл-ге тең 200 мл натрий гидроксидінің ерітіндісінконцентрлі 
ерітіндіден және судан дайындаңдар.  
Концентрлі  ерітіндінің  тығыздығын  ареометрмен  анықтаңдар.Бастапқы  және 
дайындалатын ерітіндінің проценттік концентрацияларын 
(6-кесте)
 табыңдар. Дайындалатын 
ерітіндінің  массасын,  берілген  ерітінді  дайындау  үшін  қажетті  натрий  гидроксидінің 
массасын және концентрлі ерітіндінің кӛлемін және судың    кӛлемін есептеңдер. 
Есепті  оқытушыға  тексертіңдер.  Содан  соң  цилиндрмен  концентрлі  сілті  ерітіндісін 
және  судың  кӛлемін  ӛлшеп,  оларды  біріне-бірін  қосып,  суытқаннан  кейін  құрғақ  биік 
цилиндрге құйып, ареометрмен дайындалған ерітіндінің тығыздығын ӛлшеп, арнайы ыдысқа 
құйыңдар.  Тәжірибеде  табылған  тығыздығы  бойынша  концентрацияның  айырмашылығын  
анықтаңдар.  
Даярланған ерітіндінің молярлы және эквивалентті концентрацияларын  есептеңдер. 
2. Нормальдық және мольдік ерітінділер дайындау 

 
79 
а) құрғақ, заттан және судан. 
250 мл 0,5 н барий хлориді   ерітіндісін дайындау үшін  неше  грамм 
O
H
BaCl
2
2
2
қажет? 
Есептер жүргізіп оқытушыға тексерту керек. Содан соң, технохимиялық таразыға 0,01г 
дәлдікпен есептелінген барий хлориді 
O
H
BaCl
2
2
2
массасын ӛлшеп алып, воронка арқылы 
ӛлшеуіш  колбаға  салып,  дистилденген  суды  қосыңдар.  Воронканы  сумен  шайқап,  суды 
колбаның  жартысына  дейінқұйып,
 
тұзды  толық  ерітіңдер.  Содан  соң  суды  колбаның 
белгісіне  дейін  жеткізіңдер.  Колбаның    аузын    бармақпен  жауып  тұрып  колбаны  тӛңкеру 
арқылы  ерітіндіні  араластырыңдар.  Дайындалған  ерітіндіні  құрғақ  биік  цилиндрге  құйып 
ареометрмен тығыздығын табыңдар, содан соң проценттік концентрациясын кесте бойынша 
табыңдар. Ерітіндіні арнайы ыдысқа құйыңдар. Берілген концентрацияға қарағанда табылған 
концентрациялардың  айырмашылығы қандай? 
ә) концентрлі ерітіндіден және судан. 
Зертханада  бар  күкірт  қышқылынан  250  мл  0,1  моль  қышқыл  ерітіндісін 
дайындаңдар. 
Зертханадағы  қышқыл  ерітіндісінің  тығыздығын  ареометрмен  ӛлшеп,  кестеден  оның 
концентрациясын табындар. Берілген ерітіндіні  дайындау үшін қажет қышқыл ерітіндісінің 
массасын және кӛлемін есептеңдер. Ӛлшеуіш цилиндрмен есептелінген қышқылдың кӛлемін 
табыңдар. 
Ӛлшеуіш  колбаға  жартысына  дейін  су  құйып,  оған  ӛлшенген  қышқылды  воронкамен 
құйыңдар.  Воронканы  сумен  шайқаңдар,  ерітіндіні  араластырыңдар.  Алынған  ерітіндіні 
құрғақ  биік  цилиндрге  құйып,  ареометрмен  тығыздығын  ӛлшеп,  арнайы  ыдысқа  құйыңдар. 
Мольдік  концентрациясын  да  есептеп,  берілген  мольдік  концентрациясымен  салыстырып, 
тәжірибе орындалуының дәлдігін анықтаңдар.  
 
Есептер мен жаттығулар 
1.2%-т і ерітіндіні алу үшін 250 г суда неше г 
3
AgNO
еріту керек? 
2.Сусыз тұзға есептегенде 5%-ті 200г ерітінді дайындау үшін неше г мыс купоросы (
O
H
CuSO
2
4
5
)  қажет? 
3.500мл  ерітіндіде  30г  алюминий  хлориді  ерітілген.  Ерітіндінің  эквиваленттік 
концентрациясын есептеңдер. 
4.0,02н 100мл фосфор қышқылы ерітіндісін дайындау үшін неше г
4
3
PO
H
қажет? 
5.250мл1  М  ерітінді  дайындау  үшін  неше  г  натрий  тиосульфаты  (
O
H
O
S
Na
2
3
2
2
5
) 
қажет? 
6.2л0,1н ерітіндіде неше г азот қышқылы еріген? 
7.5% калий хлориді ерітіндісінің молялдық концентрациясын табыңдар. 
8.Тығыздығы 
1,14г/мл 
20% 
күкірт 
қышқылы 
ерітіндісінің 
эквивалентті 
концентрациясын есептеңдер. 
9.Аммоний нитратын ӛңдіру үшін 60% азот қышқылының ерітіндісін қолданады. Осы 
ерітіндінің  мольдік  және  моляльдық  концентрациясы  қандай?  Ерітіндінің  тығыздығын 
кестеден қараңдар. 
10.2л  хлор  (қ.ж.)5л  суда  ерітілген.  Ерітіндінің  кӛлемі  судың  кӛлеміне  тең  етіп  алып, 
осы ерітіндінің проценттік концентрациясын және мольдік концентрациясын есептеңдер. 
11.2н тең
4
2
SO
H
ерітіндісінің (ρ=1,063г/мл) проценттік концентрациясы қандай? 
12.66,8  г  күкірт  қышқылы  133,2г  суда  ерітілген.  Алынған  ерітіндінің  тығыздығы 
1,25г/мл.  Осы  ерітінің  а)проценттік,  ә)мольдік,  б)  эвивалентті  концентрацияларын 
есептеңдер. 
13.1  л  10%(ρ=1,049г/мл)  ерітінді  дайындау  үшін    37%
HCl (ρ=1,19г/мл)  ерітіндісінің 
және  судың қанша кӛлемі қажет? 

 
80 
14.20%  -ті  ерітіндіні  алу  үшін  96% 
4
2
SO
H
  ерітіндісімен  суды  қандай  қатынаста 
араластыру қажет? 
15.50мл  2н  азот  қышқылы  ерітіндісін  дайындау  үшін  68%-ті 
3
HNO
ерітіндісінің 
қандай кӛлемі қажет? 
16.  2н  20мл
4
2
SO
H
ерітіндісімен  әрекеттесу  үшін  0,5  н
2
BaCl ерітіндісінің  қандай 
кӛлемі қажет? 
17.200мл0,5 М темір (ІІ)сульфаты ерітіндісіндегі темір (ІІ) иондарын 
2
)
(OH
Fe
түрінде 
толық тұнбаға түсіру үшін 2 М KOH ерітіндісінің қандай кӛлемі қажет? 
18.25мл
4
2
SO
H
  ерітіндісін  бейтараптау  үшін  0,1  н  40мл
NaOH жұмсалады.  Қышқыл 
ерітіндісінің нормальдығы қандай? 
19.  10  г  калий  нитраты  (
3
KNO
)  80г  суда  ерітілген.  Алынған  ерітіндінің  проценттік 
концентрациясы қандай болады? 
 

 
81 
Электролиттік диссоциация теориясы 
Ерітінділері  мен балқымалары электр тогын өткізгенде иондарға ыдырайтын заттарды 
электролиттердеп  атайды.  Ерітіндіде  иондарға  ыдырамайтын  және  соның  салдарынан 
электр тогын өткізбейтін заттарды бейэлектролиттердеп атайды. 
Электролиттерге  қышқылдар,  негіздер  және  тұздар,  ал  бейэлектролиттерге    - 
органикалық  қосылыстардың  көпшілігі  және  молекулаларында  полюссіз  ковалентті  немесе 
аз полюсті байланыстар болатын заттар жатады. 
Электролиттер ерітінділерінде және балқымаларында электр тогын өткізеді. Ерітіндіде 
иондар қаншалықты көп болса, онда ол соғұрлым электр тогын жақсы өткізетіндігі анық. 
Суда  ерігенде  электролиттердің  иондарға  ыдырауын  электролиттік  диссоциация  деп 
атайды. 
1887  жылы  швед  ғалымы  Сванте  Аррениус  электролиттік  диссоциация  теориясын 
ұсынды. Бұл теорияның негізгі қағидалары мынадай: 
1. 
Электролиттер 
суда 
ерігенде 
оң 
және 
теріс 
иондарға 
ыдырайды 
(диссоциацияланады). 
2. Электр тогының әсерінен иондар бағытталған қозғалысқа ие болады, оң зарядталған 
иондар  катодқа  (-),  ал  теріс  зарядталған  аноиондар  анодқа  (+)  қарай  тартылады.  Катодқа 
тартылған иондарды катиондар, ал анодқа тартылған иондарды аниондар дейді. 
3.  Диссоциация  –  қайтымды  процесс.  Молекулалардың  иондарға  ыдырауымен 
(диссоциациялануымен) 
қатар 
иондардың 
қосылып 
молекула 
түзу 
процесі 
(ассоциациялануымен) қатар жүреді.  
Қышқылдардың, негіздердің және тұздардың сулы ерітінділерде диссоциациялануы. 
Электролиттік  диссоциация  теориясы  арқылы  қышқылдарға,  негіздерге  және  тұздарға 
анықтама беріп, олардың қасиеттерін сипаттайды. 
Диссоциация  кезінде  катион  ретінде  тек  қана  сутегі  катионын  түзетін  электролиттерді 
қышқылдар дейді. 
Қышқылдардың  негізділігі  диссоциация  кезінде  түзілетін  сутегі  катиондарының 
сандарымен  анықталады.  Мысалы, 
3
, HNO
HCl
  -бір  негізді, 
3
2
4
2
,
CO
H
SO
H
-  екі  негізді, 
4
3
4
3
,
AsO
H
PO
H
- үш негізді қышқылдар. 
Бір негізді қышқылдар – бір сутегі катионын түзеді: 
3
3
NO
H
HNO
Cl
H
HCl
 
Көп негізді қышқылдар сатылы диссоциацияланады: 
)
(
)
(
)
(
)
(
)
(
3
4
2
4
2
4
4
2
4
2
4
3
2
4
4
4
4
2
III
PO
H
HPO
II
HPO
H
PO
H
I
PO
H
H
PO
H
II
SO
H
HSO
I
HSO
H
SO
H
 
 
Диссоциация  кезінде  анион  ретінде  тек  қана  гидроксил  ионын  түзетін  электролиттерді 
негіздер дейді. 
Негіздердің қышқылдығы олардың гидроксил тобының санымен анықталады. 
Бір қышқылды негіздер  - бір гидроксил топ анионын түзеді: 
OH
K
KOH
OH
Na
NaOH
 
Екі немесе көп қышқылды негіздер сатыланып диссоциацияланады: 

 
82 
)
(
)
(
)
(
2
2
II
OH
Ca
CaOH
I
OH
CaOH
OH
Ca
 
Кейбір  электролиттер  диссоциацияланғанда  сутегі  катионы  мен  гидроксил  анионын 
түзе  алады.  Бұл  электролиттерді  амфолиттер  деп  атайды.  Оларға  мырыш,  хром,  алюминий 
және т.б. гидроксидтері жатады. Мысалы: 
2
2
2
2
2
)
(
2
ZnO
H
OH
Zn
OH
Zn
 
Диссоциация  кезінде  металл  катионы  мен  қышқыл  қалдығы  аниондарын  түзетін 
электролиттерді тұздар дейді. 
2
4
3
3
4
2
2
2
3
2
)
(
2
SO
Al
SO
Al
Cl
Ca
CaCl
 
Қышқылдық  және  негіздік  тұздар  сатыланып  диссоциацияланады.  Қышқылдық 
тұздарда алғашында металл иондары, ал одан соң сутегі ионы бөлінеді: 
2
4
4
4
4
SO
H
HSO
HSO
K
KHSO
 
Негіздік тұздарда алғашында қышқыл қалдығы, одан соң гидроксил ионы бөлінеді: 
OH
Mg
MgOH
Cl
MgOH
Cl
OH
Mg
2
)
(
 
Диссоциациялану константасы.  
Диссоциация  –  қайтымды  процесс,  яғни  белгілі  бір  уақыт  бірлігінде  қанша  молекула 
диссоциаланса,  сонша  иондардан  қайта  молекула  түзіледі.  Ерітіндідегі  тепе-теңдік  күйдегі 
жүйе  тепе-теңдік  константасымен  (К)  сипатталады.  Ол 
диссоциациялану  константасы  деп 
аталады. 
Мысалы, НА қышқылының диссоциациялану теңдеуі: 
A
H
HA
 
Диссоциациялану константасы: 
]
[
]
][
[
HA
A
H
K
 
Диссоциациялану  константасы  -  ерітіндінің  концентрациясына  тәуелді  емес,  еріген 
заттың табиғатына тәуелді шама. 
Диссоциациялану дәрежесі. 
Электролиттік  диссоциация  қайтымды  процесс  болғандықтан,  электролиттер 
ерітінділерінде  олардың  ионымен  қатар  молекулалары  да  болады.  Сондықтан 
электролиттердің ерітінділері диссоциациялану дәрежесімен ( ) сипатталады. 
Диссоциациялану дережесі ( ) – бұл иондарға ыдыраған молекула санының (
n
) еріген 
молекуланың жалпы санына ( N ) қатынасы. 
N
n
 
Әдетте,  диссоциациялану  дәрежесін  100-ге  көбейтіп,  оны  процентпен  өрнектейді. 
Процентпен өрнектелген диссоциациялану дәрежесі еріген молекулалардың қанша проценті 
иондалғанын көрсетеді және оның мәндері 0-ден 100-ге дейін болады.  
Электролиттік 
диссоциациялану 
дәрежесін 
тәжірибе 
жүзінде 
анықтайды. 
Диссоциациялану  дәрежесінің  шамасына  қарай  электролиттер  күшті,  орташа,  әлсіз  болып 
үшке  бөлінеді.  Бұл  принцип  бойынша  диссоциациялану  дәрежесі  30%-артық  болса, 
электролиттер  күшті,  30%-3  %  аралығында  болса,  орташа,  3%-дан  кем  болса,  әлсіз 
электролиттерге жатады.  
Электролиттердің  диссоциациялану  дәрежесі  -  еріген  зат  табиғатына,  еріткіштің 
табиғатына және ерітіндінің концентрациясына тәуелді шама. 

 
83 
Ерітіндіні  сұйылтқанда,  яғни  электролиттердің  концентрациясын  тӛмендеткенде 
диссоциациялану  дәрежесі  артады.  Мысалы,  концентрациясы  0,1н  сірке  қышқылының 
диссоциациялану  дәрежесі 
%,
3
,
1
ал  концентрациясы  0,0001н  сірке  қышқылының 
диссоциациялану дәрежесі 
%.
50
 
Электролиттердің ион алмасу реакциялары. 
Электролиттердің  сулы  ерітінділеріндегі  барлық  реакциялар  –  иондар  арасындағы 
реакциялар.  Оларды  иондық  реакциялар  деп  атайды.  Электролит  ерітінділері  арасындағы 
реакциялар аяғына дейін жүруі үшін: 
-
 
реакция нәтижесінде әлсіз электролит түзілуі тиіс; 
-
 
заттардың бірі ерімейтін болып тұнбаға түсуі тиіс; 
-
 
заттардың бірі газ түрінде бӛлініп шығуы тиіс. 
Электролиттер  арасында  жүретін  реакцияларды  иондық  теңдеулер  арқылы  жазады. 
Иондық теңдеу үш кезеңге бӛлінеді: 
1.
 
Реакция теңдеуінің молекулалық теңдеуі. 
2.
 
Толық иондық теңдеуі. 
3.
 
Қысқаша иондық теңдеуі. 
Мысалы,  барий  нитраты  мен  күкірт  қышқылы  арасындағы  реакцияның  иондық 
теңдеуін қарастырайық: 
1.
 
Реакцияның молекулалық теңдеуі: 
3
4
4
2
2
3
2
)
(
HNO
BaSO
SO
H
NO
Ba
 
2.
 
Толық  иондық  теңдеуі: 
3
4
2
4
3
2
2
2
2
2
NO
H
BaSO
SO
H
NO
Ba
           
Реакцияға қатыспаған иондарды теңдеуден қысқартамыз. 
3.
 
Қысқаша иондық теңдеуі: 
4
2
4
2
BaSO
SO
Ba
 
 
Бақылау сұрақтары 
1. Электролиттік диссоциация дегеніміз не? 
2. Электролиттер дегеніміз не? Мысал келтіру. 
3. Электролиттердің диссоциациялану дәрежесі дегеніміз не? Диссоциациялану дәрежесі 
неге тәуелді ? 
4.  Күшті электролиттердің ерекшелігі неде? 
5. 
Әлсіз 
электролиттердің 
диссоциациялануында 
қандай 
ерекшелік 
бар? 
Диссоциациялану константасы туралы түсінік, оның физикалық мағынасы. Диссоциациялану 
константасына әсер ететін факторлар. 
6.  Иондар  гидратациясы  дегеніміз  не?  Мысал  келтіру.  Су  молекулалары  мен  иондар 
арасындағы әсерлесу. Гидроксоний ионы туралы түсінік. 
7. Электролиттік диссоциация теориясы тұрғысынан қышқылдар, негіздер және тұздарға 
анықтама беру және мысалдар келтіру. 
8. Амфолиттер дегеніміз не? Мысал келтіру. 
9. Й.Бренстед ұсынған қышқылдар мен негіздердің протондық теориясы. 
10. Дж.Льюис ұсынған қышқылдар мен негіздердің электрондық теориясы. 
11. Электролит ерітінділердегі химиялық реакцияның жүру жағдайы. Мысалдар.  
       12. Индикатор дегеніміз не? Мысал келтіру. 
 
№7 зертханалық жұмыс
 
Тәжірибелер. 
Жұмыстың мақсаты:Әлсiз және күштi электролиттердiң қасиетiн зерттеп, олардың алу 
жолдарымен танысу және иондық теңдiктi жазып үйрену. 
Қажетті аспаптар мен реактивтер:токты түзеткіш, графит электродтар, ӛлшеуіш 
колбалар  (10мл,100мл),  200мл-лік  стакан,  сынауықтар  мен  штатив,  резеңке  түтіктері, 
мырыш, 
хлороформ
3
CHCl
, 
ацетон, 
этанол, 
2
CaCl ,ерітінділер:

 
84 
COONa
CH
SO
Na
KClO
AgNO
CoCl
FeCl
CuCl
NaCl
KCl
OH
NH
NaOH
KOH
COOH
CH
SO
H
HCl
3
4
2
3
3
,
2
3
2
4
3
4
2
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
лакмус, метилоранж, фенолфталейн. 

жүктеу/скачать 6,26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: