Практикумы оқу құралы 2013 жыл Алматы 2013 1 0 0 0 6 0 0 4

 
12 
 
 
35-сурет.  Газдарды  жинау  әдістері:  а-  ауаны  ығыстыру  арқылы  (ауадан  ауыр  газдарды);  б-  ауаны  ығыстыру 
арқылы (ауадан жеңіл газдарды); в- газдарды су астында жинау; г- улы газдарды жинау. 
 
4.Газдарды тазарту, құрғату және сіңіру. Алынған газды тазарту үшін оны түрлі заттардан 
ӛткізеді.  Мысалы,  сутегінде  қоспа  ретінде  кӛмірсутегі  болуы  мүмкін,  оны  тазарту  үшін 
4
KMnO немесе 
7
2
2
O
Cr
K
, ерітіндісі арқылы жібереді, ал кӛміртегі (IV) оксидін құрғату үшін 
оныконцентрлі 
4
2
SO
H
немесе фосфор (V) оксидінің үстінен ӛткізеді.Газдарды құрғату үшін 
Тищенко  сауыттарына,  хлоркальцийлі  түтіктеріне  салынған  құрғақ  кептіргіштердің 
қабаттарынан ӛткізеді (36-38 суретттер). 
 
36 -сурет
.
Шайқауға арналған сауыттар: а- Тищенко сауыты; б- космойынды сауыт; в, г, д- шайғыштар. 
 
37-сурет. Кептіргіш колонкалар.                                                   38 –сурет. Хлоркальцийлі түтіктер. 

 
13 
5.Шынымен  жұмыс  істеу  тәртібі.  Химиялық  зертханада  аспаптардың  кӛпшілігі  шыныдан 
жасалған,  сондықтан  шыныны  кесуді,  июді,  балқытуды,  капилляр  және  үш  иінді  түтіктер 
жасауды білу керек (39- сурет). 
Шыны түтіктерді кесу. Жіңішке (3-7 мм) шыны түтіктерді кесу үшін арнайы пышақ немесе 
егеу алып, түтікшені үстелдің үстіне қойып, кесетін жерін белгілеп, егеумен үстінен тіледі. 
Сосын түтікті екі қолмен сындырады. Егер шыны жуан болса, түтікті дӛңгелектеп кертеді де, 
кертік түскен жерге қыздырылған ілмек кигізеді (40-сурет), сол кезде шыны сынады. 
 
39-сурет. Шыны түтікті кесу кезінде қолмен ұстап бӛлу.                   40 –сурет. Жуан шыныны кесу. 
 
Түтікті  балқыту.  Кесілген  түтіктер  ӛткір  болады,  қолды,  тығынды  кеспеу  үшін,  оны 
балқытып алу керек. Ол үшін жалын сарғайғанша жалынға ұстайды. 
Түтіктерді ию. Шыны түтіктің иетін жерін жалында қыздырады, шыны балқып жұмсарғанда 
(жалын сарғаяды) екі жағынан ұстап тез иеді. 
 
41-сурет. Иілген шыны түтіктер.                                             42 –сурет. Капилляр түтіктер дайындау. 
а- дұрыс; б, в –дұрыс емес.

 
14 
                                Бейорганикалық қосылыстардың негізгі кластары 
 
 
Бейорганикалық  қосылыстар  тӛрт  класқа  бӛлінеді:  оксидтер,  негіздер,  қышқылдар 
және тұздар.  
 
Оксидтер деп екі элементтен тұратын, біреуі оттегі болып келетін қосылысты айтады. 
Оксидтер  тұз  түзетін  және  тұз  түзбейтін  болып  бӛлінеді.  Тұз  түзбейтін  оксидтер  ӛте  аз  – 
.
,
,
2
O
N
NO
CO
Тұз  түзетін  оксидтер  сумен  әрекеттескенде  пайда  болатын 
гидроксидтеріне 
орай  қышқылдық,  негіздік  және  амфотерлі  болып  бӛлінеді.  Барлық  оксидтер  – 
бейэлектролиттер.  
 
Негіздік  оксидтерге  сілтілік  және  сілтілік    жер  металдар  оксидтері,  сонымен  қатар, 
тотығу дәрежесі +3-тен жоғары емес басқа да металл оксидтері жатады. Олар қышқылдармен 
әрекеттесіп тұз және су түзеді. 
 
Бейметалдар,  сонымен  қатар,  тотығу  дәрежесі  +5,  +6,  +7  болатын  металдар 
қышқылдық  оксидтер
)
,
,
,
,
,
(
3
7
2
5
2
3
5
2
2
CrO
O
Mn
O
V
SO
O
N
CO
 
түзеді.  Олар  негіздермен 
әрекеттесіп, тұз және су түзеді. 
 
Тотығу  дәрежелері  +3,  +4  кейде  +2  болатын  металдар  екідайлы  оксидтер  түзеді. 
Оларға,  мысалы,
2
4
3
2
3
2
,
,
,
,
,
,
MnO
PbO
SnO
O
Cr
O
Al
ZnO
BeO
және  басқалар  жатады.  Олар 
жүретін  реакция  жағдайына  орай  қышқылдықоксидтің  де,  негіздікоксидтің  де  қасиеттерін 
кӛрсетеді және негізбен де, қышқылмен де әрекеттесіп, тұз түзеді. 
 
Мысалы: 
3
2
O
Al
 негіздік оксид ретінде қышқылмен әрекеттеседі: 
O
H
AlCl
HCl
O
Al
2
3
3
2
3
2
6
 
Ал қышқылдық оксид ретінде негізбен әрекеттеседі: 
O
H
NaAlO
NaOH
O
Al
2
2
3
2
3
2
2
 
 
Қышқылдар  деп  электролиттік  диссоциация  кезінде  тек  сутегі  катионын  (дәлірек 
айтқанда гидроксоний ионын) түзетін электролиттерді айтады: 
Cl
H
HCl
H
COO
CH
COOH
CH
3
3
 
 
Диссоциация  кезінде  түзілетін  сутегі  катионының  саны  қышқылдардың  негіздігін 
кӛрсетеді. Әдетте кӛп негізді қышқылдар сатылы диссоциацияланады. Мысалы: 
 
 
 
4
4
2
HSO
H
SO
H
 
 
І саты 
 
 
 
2
4
4
SO
H
HSO
  
            ІІ саты 
 
Диссоциация  дәрежесіне  байланысты  қышқылдар  күшті  және  әлсіз  болады.  Тұз 
қышқылы, күкірт қышқылы, азот қышқылы, фторсутегі күшті қышқылдарға жатады.  
 
Фосфор және күкіртті қышқылдар орташа күші бар электролиттер. Қалған қышқылдар 
әлсіз электролиттер болып табылады: 
 
Негіздер  деп  электролиттік  диссоциация  кезінде  тек  гидроксид  анионын  түзетін 
электролиттерді айтады. Диссоциация кезінде түзілетін гидроксид ионының саны негіздердің 
қышқылдығын 
кӛрсетеді: 
LiOH
KOH
NaOH
,
,
т.б. 
- 
бір 
қышқылды 
негіздер, 
2
2
2
)
(
,
)
(
,
)
(
OH
Zn
OH
Ba
OH
Ca
т.б.- екі қышқылды негіздер. 
 
Суда ерімтал гидроксидтер сілтілер деп аталады. Олар күшті электролиттер. Сілтілер 
сілтілік металдардан түзіледі. Олар - периодтық жүйеде І және ІІ негізгі топшада орналасқан 
элементтер.  Аммоний  гидроксиді  -
OH
NH
4
суда  ӛте  жақсы  ерімтал  болғанымен,  әлсіз 
электролитке жатады. 
 
Суда ерімейтін гидроксидтерді негіздер дейді. Оларға жоғарыда аталған металдардан 
басқа барлық металл гидроксидтері жатады. Негіздер - әлсіз электролиттер. 
 
Сонымен  қатар,  негіздердің  де,  қышқылдардың  да  қасиетін  кӛрсете  алатын 
гидроксидтер  бар.  Оларды  екідайлы  деп  атайды.  Оларға 
3
2
2
)
(
,
)
(
,
)
(
OH
Al
OH
Zn
OH
Be
және 
басқалар жатады. 
 
Екідайлы гидроксидтер қышқылдармен де, сілтілермен де әрекеттеседі: 

 
15 
 
Тұздар  деп  диссоциация  кезінде  металл  катионын  және  қышқыл  қалдығы  анионын 
түзетін  электролиттерді  айтады.  Тек  аммоний  тұздары  ғана  аммоний  катионын  береді. 
Тұздар орта, қышқыл және негіз тұз болып бӛлінеді. 
 
Орта  тұздар  қышқылдың  құрамындағы  сутегін  түгелдей  металл  немесе  негіздің 
құрамындағы  гидроксид  ионын  түгелдей  қышқыл  қалдығы  алмастырған  ӛнім  болып 
табылады. Мысалы,
3
2
4
3
,
)
(
,
KNO
PO
Ca
NaCl
т.б.  
Қышқыл  тұздар/гидротұздар/  кӛп  негізді  қышқылдың  сутегі  ионын  металл  толық 
алмастырмаған кезде түзіледі. Мысалы: 
2
3
3
4
)
(
,
,
HCO
Ca
KHCO
NaHSO
 т.б. 
Негіз  тұздар  /гидроксотұз/  негіздің  гидроксид  иондары  қышқыл  қалдығына  толық 
алмаспаған жағдайда түзіледі. Мысалы: 
CuOHCl
SO
OH
Fe
MgOHCl
,
)
(
,
4
2
т.б. 
Тұздар  суда  ерігіштігіне  байланысты  еритін,  аз  еритін  және  ерімейтін  болып  бӛлінеді. 
Ерімтал тұздар  су ерітіндісінде иондарға  диссоциацияланады.  
Оксидтер, негіздер, қышқылдар және тұздар химиялық реакция нәтижесінде бір біріне 
айналып отырады, яғни олардың арасында генетикалық байланыс бар.  
 
Бақылау сұрақтары: 
1. Электролиттік теория тұрғысынан қышқылдарға, негіздерге және тұздарға 
анықтама бер. 
2. Қышқылдардың алыну әдістерін реакция теңдеулері арқылы жазып кӛрсет. 
3. Тӛмендегі қышқылдардың құрылымдық формулаларын жаз: күкіртті, метафосфор, 
ортофосфор, пиросурьма 
6
2
4
O
Sb
H
, дихром 
7
2
2
O
Cr
H
қышқылдары. 
4. Негіздердің алыну әдістерін реакция теңдеулері арқылы жазып кӛрсет. 
5. Ӛздеріңе белгілі суда еритін негіздерді жазыңдар. 
6. Тұздардың алыну әдістерін реакция теңдеулері арқылы жазып кӛрсет. Реакция 
теңдеулерін молекулалық-иондық түрде жаз. 
7. Тӛмендегі тұздардың аттарын анықтап, құрылымдық формулаларын жаз:
,
)
(
2
3
HCO
Ca
,
)
(
2
Cl
OH
Al
,
)
(
4
2
SO
CuOH
,
)
(
3
4
2
HPO
Cr
,
4
PbCrO
.
)
(
2
4
3
PO
Ca
 
8. Амфотерлілік деген не? 
9. Қышқылдық тұздарды қалай алуға болады? 
10. Негіздерге қандай қасиеттер тән?  
 
№2 зертханалық жұмыс. 
Қышқылдар, негіздер және тұздардың қасиеттері.
 
Жұмыстың  мақсаты.Бейорганикалық  қосылыстардың  негiзгi  кластары,  оларды  алу 
жолдары,   химиялық қасиеттерiн зерттеу. 
Тәжірибелер.  
Аспаптар  мен  реактивтер:  қызыл  фосфор,  шыны  таяқша,  сыйымдылығы  200  мл 
шыны  банка,  фосфорды  жағуға  арналған  темір  қалақша,  лакмус  қағазы,  дистилденген  су, 
натрий  ацетаты 
COONa
CH
3
,  күкірт  қышқылы 
4
2
SO
H
,  натрий  гидроксиді 
NaOH
,  кальций 
оксиді 
CaO
,кальций  хлориді 
2
CaCl
  ,    алюминий  (ІІІ)  хлориді 
3
AlCl
,  темір  (ІІІ)  хлориді 
3
FeCl
  , 
мырыш сульфаты 
4
ZnSO
, мыс (ІІ) сульфаты 
4
CuSO
, Кипп аппараты, мырыш сульфаты 
4
ZnSO
, 
барий суы 
2
)
(OH
Ba
, қорғасын ацетаты 
2
3
)
(
COO
CH
Pb
, қорғасын оксиді, фенолфталейн. 
 
1.  Қышқылдардыалу.  а)  оксидтің  сумен  қосылуы.  Шыны  таяқшамен  шамалы  қызыл 
фосфорды алып, қыздырып, фосфор (V) оксидін алыңдар, оны банкадағы дистилденген суға 
араластырыңдар.  Түзілген  ерітіндіге  лакмус  қағазын  салыңдар.  Не  байқалады?  Реакция 
теңдеуін жазыңдар. 
ә) тұздың қышқылмен әрекеттесуі. Сынауыққа шамалы құрғақнатрийацетатын салып, 
оған  сұйытылған  күкірт  қышқылын  қосыңдар.  Иісі  бойыншане  түзілгенін  айтыңдар. 

 
16 
Сынауықтың  аузына  индикатор  қағазын  ұстаңдар.  Не  байқалады?  Реакция  теңдеуін 
жазыңдар. 
2.  Негіздерді  алу.  а)  ерімейтін  негіздерді  алу.  Тӛрт  сынауыққа
4
CuSO
,
3
AlCl
,
4
ZnSO
,
3
FeCl
тұздары  ерітінділерін  құйып,  оларға  шамалы NaOH
е
рітіндісінтамызындар.  Әр 
сынауықта  түзілген  тұнба  түсін  жазып,  реакция  теңдеулерін  молекулалық-иондықтүрде 
жазыңдар. 
ә) еритін негіздерді алу. Екі сынауық алып, біріншісіне шамалы құрғақ СаО салып, су 
құйыңдар,  екіншісіне
2
CaCl ерітіндісінқұйып,  оған  шамалы
NaOH   ерітіндісін  қосыңдар.  Екі 
сынауыққа  да  1-2  тамшы  фенолфталеин  тамызыңдар.  Не  байқалады?  Реакция  теңдеуін 
молекулалық- иондық түрде жазыңдар. 
3. Тұздарды алу. а) Орта тұз алу. Реакция бір бағытта ғана жүріп, ерітіндіде мырыш 
сульфаты түзілетін реактивтерді таңдап алып тәжірибежасаңдар. 
ә)  Қышқыл  тұз  алу.  Барий  суына  кӛмір  қышқыл  газын(
2
CO )  түзілген  тұнба 
жойылғанша жіберіңдер. Реакция теңдеулерін жазыңдар. 
б)  Негіздік  тұздарды  алу.  Қорғасын  (II)  ацетаты  бар  сынауыққа  қорғасын  оксидін 
қосып қыздырыңдар. Не байқалады? Реакция теңдеуін жазыңдар. 
 
Жаттығулар мен есептер 
1. Тӛмендегі ӛзгерісті іске асыратын реакция теңдеулерін молекулалық-иондық түрде 
жазыңдар 
a) 
3
2
3
3
3
3
3
2
)
(
)
(
O
Fe
NO
Fe
FeCl
OH
Fe
O
Fe
 
ә)
4
2
2
3
2
2
4
2
SO
H
SO
SO
Na
SO
SO
H
 
2.  Қышқыл  тұздар  түзіле  жүретін  реакция  теңдеулерін  молекулалық  -  иондық  түрде 
жазыңдар: 
4
2
2
)
(
SO
H
OH
Mg
 
4
3
2
)
(
PO
H
OH
Ca
 
3
2
CO
H
NaOH
 
3.Тӛмендегі  ӛзгерісті  іске  асыратын  реакция  теңдеулерін  молекулалық-иондық  түрде 
жазыңдар: 
а) 
2
4
2
2
4
3
4
3
5
2
)
(
)
(
PO
H
Ca
PO
Ca
PO
H
O
P
P
 
ә) 
2
3
4
2
)
(
)
(
NO
Cu
Cu
CuSO
OH
Cu
CuO
 
б) 
3
2
3
2
3
)
(
CaCO
CaCl
CaO
CaCO
HCO
Ca
 
4.2г кальций карбонатын кальций гидрокарбонатына айналдыру үшін  (қ.ж.) кӛміртегі 
(IV) оксидінің қандай кӛлемі қажет? 
 

 
17 
 Химияның негізгі ұғымдары 
 
Қазіргі кезде химияда зат массасы және зат мӛлшері деген ұғымдар пайдаланылады. 
Зат  массасының    ӛлшем  бірліктері:  грамм,  килограмм,  тонна.  Бұлардың  ішінде 
халықаралық ӛлшемдер жүйесінде (СИ) масса бірлігі ретінде килограмм қолданылады. Зат 
мӛлшерін бӛлшектер: молекула, атом, ион, электрон санымен кӛрсетеді. СИ жүйесінде зат 
мӛлшерінің ӛлшем бірлігі – моль. 
Моль  дегеніміз  массасы  0,012  кг  –ға  тең  кӛміртегінде  (
12
С)  қанша  атом  болса, 
соншама құрылымдық  бӛлшектері (атом, молекула, ион, электрон және т.б.) бар жүйедегі 
зат мӛлшері. 
Кӛміртегінің келтірілген массасындағы  атомдардың саны 6,02·10
23
  –не  тең.  Демек,  1 
моль  затта  6,02·10
23
  бӛлшектер  саны  бар.  Бұл  сан  Авогадро  саны  немесе  Авогадро 
тұрақтысы деп аталады. Авогадро тұрақтысы
23
10
02
,
6
A
N
моль 
-1
. 
«Моль»  ұғымы  анықтамасынан  кез  келген  құрылымдық  бӛлшектің  саны  туралы 
айтуға  болады.  мысалы,  атом  күйіндегі  сутегінің  1  молінде  6,02·10
23
  сутегі  атомдары,  1 
моль  молекулалық  сутегінде  6,02·10
23
сутегі  молекулалары,  сутегі  иондарының  1  молінде 
6,02·10
23
 сутегі иондары бар. 
Мольмен  қатар  киломоль,  миллимоль,  т.б.  ұғымдар  қолданылады.  Киломольде 
6,02·10
26
 бӛлшектер, ал миллимольде 6,02·10
20
 бӛлшектер саны бар. Айтылғандармен қатар 
ӛлшемі  жоқ  салыстырмалы  атомдық  масса  (А
r
),  салыстырмалы  молекулалық  масса  (М
r
), 
мольдік кӛлем (V
m
) ұғымдарын ажырата білу керек. 
Салыстырмалы  атомдық  масса  (А
r
)  –  кӛміртектік  бірлікпен  ӛлшенеді  (к.б.).  Ол 
элемент  атомының  массасы  кӛміртегі  атомы  массасының  1/12-нен  неше  есе  артық  екенін 
кӛрсетеді. 
Заттың  салыстырмалы  молекулалық  массасы  (М
r
)  дегеніміз  –  зат  молекуласы 
массасының кӛміртегі атомы массасының 1/12 бӛлігіне қатынасы. 
Мольдік масса (М) дегеніміз- зат массасының зат мӛлшеріне (n) қатынасы:  
n
m
M
 
оның ӛлшемі г/моль немесе кг/моль, мольдік масса (М) саны жағынан салыстырмалы 
молекулалық массаға тең. Мольдік массаны мына формуламен есептеуге болады:  
A
a
N
m
M
 
мұндағы: 
a
m
бӛлшектер массасы (г, кг), 
A
N
Авогадро саны. 
Мольдік кӛлем дегеніміз газ кӛлемінің (V) зат мӛлшеріне қатынасы: 
n
V
V
m
 
оның ӛлшем бірлігі л/моль немесе м
3
/моль.  
Массасы берілген газдың күйі температурамен (t
0
), кӛлеммен (V) және қысыммен (P) 
анықталады.  Егер  P=  1,01325  ·  10
5 
Па  =  101,325  кПа  және  t
0
С  =  0
0 
С  болса,  бұл  жағдай 
қалыпты  жағдай  деп  аталады.  Бұл  жағдайдағы  (қ.ж.)  кӛлем    (V
0
),  ал  қысымды  (P
0
)  деп 
белгілейді. 
Қалыпты жағдайдағы газдар күйін идеал газдар заңы анықтайды. 
Идеал  газ  –  газ  бӛлшектерінің  ӛзара  толық  әрекеттеспейтін  немесе  шамалы 
әрекеттесетін қайсы бір газ моделі. 
Идеал газ заңдарын қарастырайық. 
Бойль-  Мариотт  заңы.  Тұрақты  температурадағы  (изотермиялық  процесс)  берілген 
газдың массасы үшін газ кӛлемі қысымға кері пропорционал: 
1
2
2
1
P
P
V
V
 

 
18 
Гей-Люссак  заңы.  Тұрақты  қысымдағы  (изобаралық  процесс)  берілген  газдың 
массасы үшін газ кӛлемі абсолюттік температураға тура пропорционал: 
2
2
1
1
T
V
T
V
 
Шарль заңы. Тұрақты кӛлемдегі (изохоралық процесс) берілген газдың массасы үшін 
газ қысымы абсолюттік температураға тура пропорционал: 
2
2
1
1
T
P
T
P
 
Бойль-  Мариоттпен  Гей-Люссактың  біріккен  заңы.  Бұл  заң  берілген  мӛлшердегі 
газ күйін сипаттайтын қысым, кӛлем және температура арасындағы ӛзара  байланыстарды 
кӛрсетеді: 
0
0
0
T
V
P
T
PV
 
мұндағы 
0
0
0
,
,
T
V
P
- қ.ж. кезіндегі газдың қысымы, кӛлемі мен температурасы. 
Қалыпты жағдайдағы кез келген 1 моль газ үшін 
R
T
V
P
0
0
0
  шамасы  барлық  газдарға 
бірдей  болады.  Бұны  универсал  газ  тұрақтысы  деп  атайды.  Оның  сандық  мәні  газдың 
қысым және кӛлем ӛлшем бірліктеріне тәуелді болады: 
314
,
8
R
Дж/ моль· К 
082
,
0
R
 л· атм/моль·К 
360
,
62
R
л·мм.с.б./моль·К 
Идеал газ күйі Менделеев – Клапейрон  теңдеуімен толық ӛрнектеледі. Егер 1 моль 
газ  үшін 
RT
PV
  теңдеуі  болса,  ал  газдың  n  молі  алынса,  онда  Менделеев-Клапейрон 
теңдеуі былай ӛрнектеледі: 
nRT
PV
 
Газ  молінің  саны  (n)  сол  газдың  берілген  кӛлемінің  массасын  мольдік  массасына 
бӛлгенге тең шама болғандықтан 
M
m
n
 
Менделеев-Клапейрон теңдеуі тӛмендегідей болады: 
RT
M
m
PV
 
Авогадро заңы. Кез келген газдың 1 молі бірдей жағдайда бірдей кӛлем алады. 
Қалыпты жағдайда кез келген газдың 1 молінің алатын кӛлемі 
4
,
22
m
V
л/мольге тең. 
Бұл  молярлық  кӛлем  деп  аталады.  Егер  газдың  мольдік  массасы  белгілі  болса,  онда 
қалыпты  жағдайдағы  газ  тығыздығын,  яғни  1  л  (қ.ж.)  газ  массасын  есептеп  шығаруға 
болады: 
m
V
M
 
Газ  күйіндегі  заттың  мольдік  массасы  газдың  салыстырмалы  тығыздығы  бойынша 
анықталады. 
Кӛлемдері  бірдей  етіп  алынған  екі  газдың  бірдей  жағдайда  ӛлшеген  массаларының 
қатынасы  сол  газдың  біреуінің  екіншісімен  салыстырғандағы  тығыздығы  деп  аталады. 
Салыстырмалы тығыздықты 
D
мен белгілейді, сонда: 
2
1
m
m
D
 

 
19 
мұнда 
1
m
бір  газдың  берілген  кӛлемінің  массасы, 
2
m
екінші  газдың  сондай 
кӛлемінің массасы. 
Газдың  мольдік  массасы  (М)  салыстырмалы  тығыздығы  арқылы  (
D
)  анықталатын 
формула мынадай:  
1
M
D
M
 
1
M
салыстырмалы  газдың  мольдік  массасы.  Іс  жүзінде  газдардың  тығыздығын 
сутегімен немесе ауамен салыстырып табады. Сутегінің мольдік массасы 
2
2
H
M
, ауаның 
мольдік  массасы 
M
ауа
29.  Газдың  мольдік  массасын  анықтайтын  формулалар  мынадай 
болады: 
2
2
H
D
M
 
D
M
29
ауа 
Газ заңдары бойынша есептеулер мысалдары: 

жүктеу/скачать 6,26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: