ПІРƏЛІ ХАН ЖƏНЕ МАҢҒЫСТАУ

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
138 
 
берді.  Ал,  ол  тек  түрікмендер  мекендеп  отырған  өрістер  есебінен  ғана  шешілетін.  Содан  келіп 
түрікмен ауылдарын шауып,малдарын барымталап кету көбейді. Бұл мəселеде хан дəрменсіз болып шыкты. 
Бұл жағдай орыс үкіметінде қатты алаңдатты. 
ГОрəлініц  беделін  пайдаланып,Маңғыстаудағы  түрікмен  хандығын  күшейткісі  келген  түрікменнің 
33  ақсақалы  қол  қойып  мөрлерін  басып,  180ші  жылы  21  желтоқсанда  Александрға  жазған  хаттарында 
Пірэліпің  ездеріне  адал,жағымды  басшы  болып  отырғанын  мəлімдейді[2].  Алғашқыда  Маңғыстаудағы 
түрікмендердің  огры,делі,меңліқожа,құрбан  рулары  ғана  Ресей  боданы  болса,біртіндеп  олардың  қатары 
көбейе  берді.  1801  жылдың  аяғында  молда  Дəулет  Мұрат,Вралы  бек  басшы  болып  отырған  ауылдар  да  I 
Александрға  бодандығына  алуды  өтініп  хат  жазды.  Піролі  хан  өзі  бас  болып  жасақтаған  түрік  елшілігі 
Орынбордан Петербургке беттеді. 
Соның  нəтижесінде  1802  жылдың  9  мамырында  I  Александр  патша  осыған  дейін  Орынборда 
тұрыпсырттай  басшылық  жасап  келген  Пірэлі  сұлтанды.Ресей  карамағына  өткен  бүкіл  Маңғыстау 
түрікмендерінің ханы қылып тағайындаған жарлыққа қол қойды. Пірəлінің хандық салтанаты 1802 жылы 4-
14  желтоқсанда  Орынборда  өтті[3].  Салтанатқа  түрікменнің  Маңғыстауды  мекендейтін  абдал,б\рыншық, 
шəудір,сгдір,бозашы руларының ақсакалдары п ат н і аға.хандарына адал болатындықтарына ант берді. Бұл 
уақытта Маңғыстау түбегінде 4800 түрікмен отбасынбасын құрған. Осыншама ел мен жерді оңай бауырына 
басып  алған  патша  үкіметі  олардың  «Астрахань  қаласына  келіп  емін-еркін  сауда  жасауына  теңізден 
ешқандай  кедергісіз  балық  аулауына»рұқсат  берді.  Бұл  жақсылықтың  өгем-  қарымтасы  үніін  түрікмендер 
Хиуаға  Маңғыстау  арқылы  етістің  керуендер  мен  теңізде  орыс  балықтарының  кауіпсіздігін  қамтамасыз 
етуге тиіс болды. 
Қазақтар оның Адай руы бұл кезде бір шеті Маңғыстауды қыстап, екі теңіз арасындағы кең далада 
көшіп  жүретін.  Əбілқайыр  хан  мен  Ресей  патшасының  арасындағы  келісім  бойынша  қағаз  жүзінде  Ресей 
боданы  б0лып,өріс,жайы.-!ым  үипн  Хиуа  ханына  кіріптар  болып  аз  мөлшерде  салық  төлегенмен  Адайлар 
өздерін  тəуелсізбіз  деп  есептеді.  Қоңсы  отырған  түрікмендердің  орыс  бодандығына  өтуі  оларға  ұнамады. 
Түрікмендер мүддесін қорғаған Пірəлі хан саясаты да қазақтарға түрпідей тиді. Əбілқайырдың Адай қызы 
Бопай  ханымнан  туған  ұлы  Нұралының  баласы  бұл  слге  жнсн  болып  саналады.  Қазақ  ұғымында 
нағашыларына қарсы келу астамшылықтың басы. Содан келіп қазақ пен Пірəлі хан арасында араздық туды. 
Қазақ  тарапынан  бірінші  жасалған  қадам  түрікмендерді  Пірəлі  билігіне  зорлықпен  қарсы  шығару  болды. 
Оуе.іі  ол  жоғарыға  арыз-шағым  түсіру  түрінде  болды.  1802  жылы  керуен  басылар  Құдайға  шүкір,  Баба, 
Қүдагіиазар,  Бекназар  қазы,  Мүхамед  қазылар  Сыртқы  Іскер  Министріне  Пірэліге  бағынбайтындықтарын 
білдіріп  хат  жазды.  Пəленің  кайдан,қалай  шығып  отырғанын  білген  1  Александр  патша  1803  жылы  6 
сəуірде  Орынбор  əскері  губернаторына  Маңғыстау  түрікмендерінің  қауіпсіздігін  қамтамасыз  ету  туралы 
бұйрық берді. Сонымен қатар губернатор арқылы Пірəлі ханга қатаң ескерту жасағанын хатпен жолдады. 
Сағынысып,қауіптеніп  қалғап  Пірəлі  хан  патша  қаһарын  жеңілдетпек  болып,  Петербургке 
Маңғыстаудың  алтын,  күміс.  мыс,  күкірт  кеніштері  туралы  хабарлайтын  арпаулы  елшілік  жасақтады. 
Мұнысы  сəтті  шықты.  Ішкі  Істер  Министрі  арқылы  Асграхань  губернаторына  Маңғыстау  түрікмендеріне 
астық  сатуға  тапсырма  берілді.  Мемлекеттік  канцерлер  Маңғыстаудан  барған  деп  сақтарға  арада  сауда 
байланысын  күшейтетіні  туралы  хат  жазды.  Түрікмендер  оған  жауап  ретінде  Маңғыстаудан  орыс  əскери 
қамалын салуды сұрады. Артынша Ресей жағында Иранға қарсы соғысуға əзір екенін білдірді. 
Бұдан  кейін  қазақтар  түрікмендерге  тісін  одан  сайын  баса  түсті.  Малдарын  барымталау 
жиіледі.Оңтүстік  Маңғыстауды,  Үстіртті  мекендейтін  көп  түрікмен  ауылдары  Хиуа  хандығына  карай 
ошарыла көшті. Солтүстік батыс жағалауды мекендейтін түрікмендердің олай көшуге мүмкіндігі болмады. 
Себебі; жолды қазақтар басып қалған. Амалсыздың күнінен орыстардан пана сұрауға мəжбүр болды. Патша 
оларды Астрахань губерниясына қоныстандыруға нұсқау берді. Осы мəселе бойынша Астрахань азаматтық 
істер  губернаторы  Степан  Андрейвскийдің  Кавказдағы  патша  өкілін  жазған  мəлімдемесінде  бұл  көші-
қонның себебі» бұларға мұнда көрші отырған халық топтан-топқа бөлініп тонаумен айналысатын қазақтар» 
деп анық көрсетілген. [4, 95 бет]. 
Сөйтіп,түрікмендердің  алғашқы  көші  су  жолымен  Каспийдің  келесі  бетіне  қарай  бсгіеді. 
Маңғыстауда  олардың  малын  сатып  алудың  мүмкіндігі  жоқтығы  себепті,  орыс.  үкіметі  арнайы  кемелер 
бөліп,малдарында  тасып  берді.  Барған  түрікмендер  Ставрополь  өлкесіне  қоныстандырылды.Осылайша, 
Кавказда түрікмен диаспорасы пайда болды. Кейін олардың қатары Маңғыстаудан тағы да барғандармен, 
 
 

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
139 
 
Нартннаи ығысқан қалмақтармен бірге Еділ асқан түрікмендермен толықты. Бұл түрікмен бұлақтары 
Ставропольда əлі тұрып жатыр. 
Патшалы  Ресейдің  Маңғыстауда  дербес  түрікмен  хандығын  құрған  мақсаты  -  оларды 
қазақтарға қарсы қойып, бауырлас екі халықты атыстырып-табыстырып ұстау болғандығында соз жоқ. 
Мұндайдағы зымиян саясатына басып,бір жаққа-түрікмендерге көптеген артықшылықтар беріп бақты. 
Бірақ ол саясат жузеге аспады. Қарауындағы халқынан айырылған əрі қазақтардың тегеуріиіне төтеп 
бере  алмағап  Піролі  хан  Маңғыстаудан  өз  еркімен  кетуге  мəжбүр  болды.  Осылайша,  Маңғыстау 
түбегіндегі соңғы хандық ғүмыр аяқталды. Түбек біржола қазақ иелігіне өтті. 
Бүл өзі-өз болғалы өріс қоныс үшін күрескен деп қорасын кеңейтуге талпынған қазақтың ең ірі 
жəне соңғы жеңісі еді. 
Ақыры осындай қолайсыз жағдайлар Маңғыстаудағы Пірəлі хандығының өз-өзінен жойылуына 
əкеліп  соқты.  Кавказдан  кері  оралу  орнына  бір  жағы  солай  қарай  көшіп,енді  бір  жағы  Хиуа 
жеріне,Бапқаіідагы қандастарына қарай ауып азайған түрікмендердің енді дербес хандық бола алмасы 
белгілі  болды.  Қазақтар  жағы  сірə  хан  билігін  мойындағысы  жоқ.  Солай  əрі-сəрі  жағдайда  қалгған 
Пірэліг  енді  Жайық  бойына  қарай  ығыса  көшуден  басқа  жол  қалмап  еді.  Ондағы  ықпалға  ие  Бөкей 
сұлтанға бұл ұнамады. Еділ мен Жайық аралығындағы бос жерді иеленіп сонда хан болудан үміткер 
Бөкей əрине жаңа бақталасты қаламады. 
1803  жылдың  15  желтоксанында  Бөкей  Астрахань  гарнизондық  полкінің  басшысы  əрі  кордон 
нұсқаушысы  генерал-майор  Завалишинге  түрікмен  ханы  Пірəлі  ауылына  шабуыл  жасағалы  жатыр 
деп,байбалам  салып  мəлімдеме  түсірді.Оқиға  былай  болған:  Піролінің  25  адамы  100  жылқысымен 
Бөкей  иелігіндегі  жерге  өтеді.  Бөкей  жеріндегі  əдетте  қазақта  500  жылқыға  5-тен  артық  жылқы 
болмайды. Демек,бұл шабуылшы қол алды.Əрі бөрі қарулы колбасыларын бірге көшіріп емес,салт жүр 
деп  дəлелдейді.  Алдынан  шығып  əрі  қайт  деушілерге  қару  жұмсаған.  Байтұрақ  Тəңірбергенов  деген 
сұлтанның сенімді адамының басын Пірəлінің туысы 
табылды  шауып  алған.  Бөкей  хатымның  аяғында  қазақ  халқы  өзге  сұлтандардан  гөрі  маған  пейіл 
беріңкірейді.Бақталастарым  соны  көре  алмайды»  дегенді  айтады  [5,  с.  43].  Генерал-майор  И.  И. 
Завалишин  Бөкейдің  осы  мəлімдемесі  негізінде.  Ресей  Ішкі  Істер  министрі  граф  В.  П.  Кочубейге 
Жанық  сыры қазақтарын,Ішкі Ордаға  өткізуді  шектеуді  өтініп  хат  жазады.  Онда  Пірəлінің  адамдары 
Солянск  тұрағынын  татары  Мұстафа  Бекбаев  дегеннің  16  жылқысын  айдап  кеткенін  сөйтіп  бұл 
жақтағы  Кундров  татарлары  арасьнда  үлкен  дүрлігіс  туғызғанын  хабарлайды,  Пірəлі  өзіне  қарасты 
қазақтарымен  бұл  жаққа  қыстауға  өтсе,мұндағы  Бөксейге  қараған  7  мың  үй  қоныстан 
тарығып,Жайықтан  əрі  өтіп  кетіп,бері  қайтпайды-ау  деген  аяаңдаушылығын  білдіреді.  Соңында 
Пірəліге қараған қазақтардың тынышсыз, басбұзар, барымтасы. Жем бойындагы орыс кəсіпкерлеріне 
шабуыл  жасап  тыным  бермейтінін,  ол  кəсіптерін  бергі  бетке  де  жадғастыру  қауіптері  барлығын 
қаперге бере кетеді. 
Бұл  хаттан  белгілі  болған  тағы  бір  жайт,  Пірəлі  хан  Жайық  бойын  күзететін  қазақ  əскерінің 
рұқсатымен ол жаққа өтіпті. Яғни,бəрі завды. Бұл жерде орысша сауатты Піəлінің шекара бойындағы 
қазақ  əскери  басшыларымен  тіл  тапқаны  аңғарылады.Қазақтардың  есебі  түгел  бұларға  қазақтардың 
өзара  қырқысқандары  керек.  Пірəлі  іздегендеріне  сұраған.Бексйдің  дербес  хандық  құрып  алудап 
дəмелі  екендігінен  бұларда  хабардар.  Ал  бүгін  бір  аймақтың  иесі  жаңа  хандықтың  пайда  болуы 
қазақтар үшін тиімсіз. Керісінше оны болдырмау шарасын іздеу керек. Ал ол шара қазақтардың өзара 
араздығын күшейту  Исатай - Махамбет көтерілісі кезінде Орал қазақ əскери басшыларының білдірмей 
көтерілісшілер  жағына  дем  беруін,Қайып-капи  сұлтанның  тұтқынға  алынған  жерінен  қашып  кетіп 
хандыққа  қарсы  күресіп  Жайық  сыртында  жалгастыруын,  қазақтар  тарапынан  болған  осындай 
екіжүзді,құйтырқы саясаттан іздеген дүрыс. 
Пірəлінің Жайық бойындағы жаңа қонысы қайырлы болған жоқ. 1805 жылы ол қайтыс болды. 
Бөкей ішкі орданың ханы болды. Жайық сыртында екінші бір хан түқымы Қаратай сұлтан атқа мінді. 
Үкімет  Маңғыстау  мен  Үстірттегі  адайлардың  билігіп  енді  соған  міндеттеді.  Бірақ  бас  еркіндігінен 
айырғысы келмеген адайлар оған да мойын ұсынган жоқ. 
Пірэлінің Маңғыстаудағы аз жыл хандығының жемісі - мұндағы түрікмен рулары мен қазақтар 
акыры  ортақ  келісімге  келді.  Олар  қалған  уақытта  орыс.Хиуа  отаршылдық  саясатына  бірігіп  қарсы 
шықты. 
Ерофеева И. В. Казахские ханы и ханские династии в /Л’ -сере.діте 19 с. 

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
140 
 
АВПР.ф.Гл.архив 1-8,д2 л.105 
АВПР. ф.Гл.архив І-З.л.115-119 
Турікмен-Орыс ,арьім-,атынастары.АМН ТССР 
История Букеиского ханства. 1801-18520гг, - Алматы, 2002. - С.43. 
Резюме 
В данной статье говорится о хане Пирали, который был назначен ханом Царской империи в конце н 
начале 19 века на полуострове Мангистау. Он был ханом туркменских племен, а адайские племена емy не 
подчинились. 
Summaгу 
ТҺе агtісlе is аbоut  tһе Кіng Рігаlі wһо wаs fіхеd аз tһе Кіng оf tһе tsаг's  Еmріге аt tһе еnd оf 18th аnd аt 
tһе Ьеgіnnіg оf 19
tһ
 сепШгу аі һаІГ-Іигп репіпзиіа іп Мап§І5Іаи. Не \\'аз Гһе Кіп§ оГ ІгіЬез Ггот 
Гигктепізіап апсі Іһе Асіаі ІгіЬез 
ЛХМҒТ ЖАНТЛЛИН ҚЛЗАҚСТАНДЛІ Ы ЖЕР МƏСЕЛЕСІ ТУРАЛЫ 
 А.Ашербекова - 
Абай атындағы Қа і ҮПУ-дың Магистратура жəне РҺО доктарантура институты 6М 011400-тарих 
мамандығыныц магистраты 
Еліміздің  саяси,  рухани  өмірі  бостандық  алған  туыста  ұлттық  тарихымыздың  көптеген 
мəселелері  қайта  қарастырылып,  жаңа  концетуалдық  тұрғыдан  қорытылуда.  Осы  тұрғыдан  келсек 
тəуелсіздік  жолында  күрескен  ұлт  зиялыларының  өмірі  мен  қызметін  зерттеу  қазіргі  таңда  өзекті 
болып  отырған  мəселелердің  бірі.  Тəуелсіз  еліміздің  ертеңіне  кызмет  көрсететін  бүгінгі  таңдағы 
өскелең ұрпақта ұлттық сана қалыптастырып, патриоттық рухта тəрбиелеу  туралы сөз етіскенде осы 
шселеніц  арқауы  болатын,  ұлтымыздың  басына  түскен  сын  сағаттарда  ұлт  мүддесін  қорғап  ұлылық 
танытқан,  сол  үшін  Кеңестік  тоталитарльқ  жүйенің  саяси  қуғын-сүргінші  ұшыраған  тұлғалар 
жеткілікті. 
Сондай  тұлғалардың  бірі  ағартушы,  қазақ  даласындағы  жер  қатыныстарының  білгірі  ұлт 
жанашыры  -  Ахмет  Жанталин.  Оның  өз  заманының  өткір  проблемасы  -  жер  мəселесі,  Ресей 
империясының қоныс аудару саясаты, күшейтіп отырықшы тандыру сияқты т.б. мəселелер бойынша 
білдірген озық ойлары осы күнге дейін өзектілігін жоймай келеді. 
Оның саяси-коғамдық көзқарасының қалыптасуына алдымен туған отбасы, өскен ортасы, кейін 
сауатын ашқан ауыл молдасы, одан кейін Чслябі облысына қарасты Троиціс қаласындағы татарлардың 
жэдидтік  ұстанымдағы  «Расуля»  медресесінде  білім  алуы,  осы  қаладагы  оқыған,  көзі  ашық  татар 
зиялыларының  Батыс  жəне  ІІІығыстың  үлы  ойшылдарыныц  еңбектерімен  танысуы  əсер  еткені 
байқалады. 
Осындай  ұлт  мүддесіне  қызмет  еткен  Ахмет  Жанталин  сияқты  тұлганы  ол  ссінеп.  ұрпақ 
санасынан алшақтату мақсатында тоталитарлық жүйе біраз шаралар аткарған. Оның ел үшін атқарған 
қызметін  аныктап,  атын  қаралап,  жалган  жала  жауып  түрлі  жаза  тартқызған  тоталитарлық  жүйенің 
қолшоқпарлары ОГПУ тергеушілеріне жауабында былай дейді: «....Мен Керей руына Балта бүтағынан 
боламын.  Əкем  Жанталы  өмірден  озғанда  мен  бес  жаста  екенмін,  оның  соңында  үш  ұл  яғни  мен 
Ахмет, үш жастагы Есет, емшектегі Сейіт қалыппыз. Қариялардың айтуына қарағанда, əкемнің дербес 
шаруашылығы  болған,  бірақ  оның  аукымын  айта  алмаймын,  дегенмеи  маған  бс.ігілісі  əкем  өз 
шаруашылығында жалдамалы еңбек күшін пайдаланған емес, сондай - ақ өзі де біреуге жалданбаған. 
Маған  жеті  жас  толғанда  анам  мені  ауылдагы  молдаға  қазақша  окуға  беріп,  бес-алты  жыл 
сонда оқыдым. Молдадан соң Троицк қаласындағы «Расуля» медресесінде тағы да бес-алты жыл білім 
алдым»[1,1б.]. 
Кенді бір жерде сол ОГПУ тергеушілеріне берген жауабынан «Жанталин Ахмет Жанталыұлы, 
63  жаста,  руы  Керей,  оның  бір  бұтағы  Балтадан,  қазақ,  КСРО  азаматы,  Рузев  (бұрынгы  Октябрь) 
ауданындағы  №11  əкімшілік  ауылының  «Пышан»  шаруашылық  бөлімшесінен.  Үйленген  Əйелі  - 
Қаратай, ұлы Айдай 2 жаста, үлы Футбай 1,5 жаста - бүрынғы Кургапск округіндегі Половинск
  
 

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
141 
 
ауданындағы  Половинск  селосында  тұрады.  Мүлік  иесі  тұрғысынан  революцияға  дейін  орташа 
кеңестік  билік  тұсында  1929  жылы  астық  даярлауда  салынған  көлемін  орындамағаны  үшін  мүлкі 
тəркіленген. Білім деңгейі  жағынан қазақша жақсы сауатты, орысша шала сауаты бар, партияда  жоқ»[1, 6 
6.1  -  деген  мəліметтер  алсақ,  тергеу  хаттамларынан  «қазіргі  уақытта  мен  етсінші  əйеліммен  тұрып 
жатырмын.  Бұған  дейін  мен  оның  əпесі  Иурқасиямсн  отандасып,  соңыра  ажырасып  кеттім.  Бірінші 
əйелімнен бес ұл жəне бір қызым бар» деген отбасы туралы ақпарат аламыз [2,188,18966.]. 
Д. Жанталин алғашқы мақалаларын  «Расуля» медресесінде оқып  жүрген кезінде,  Қазан  қаласында 
татар тілінде шығып  тұратын  «Ульфат»,  «Уақыт»  газеттерінде 1907 жылы жариялаған. Сонымен  қатар ол 
Троицк  пен  Орынбор  қалаларында  жарық  керген  «Айқап»  журналы  мен  «Қазақ»  газетінде  қазақ  ұлтының   
мұқажы туралы келелі ойлар айтып, өз ұлтынан мүддесін қорғап, жанашыры бола білген. 
Қазақстандағы түпкілікті отарлау жəне оны өзінің провинциясына айналдыру міндетін қойған Ресей 
империясы қазақ даласында əкімшілік басқару жуйесіне толықтыру мен өзгерістер енгізу мақсатында 1891 
жылы  25  наурызда  «Ақмола,  Семей,  Орал  жəне  Торғай  облыстарын  басқару  туралы  Ереже»  қабылдады. 
Ереже қазақ жеріне байланысты нег ізгі баптарында былай деп жазылды: 
«119  бап  Көшпелілер  қонысы  орналасқан  жерлер  сол  жердің  бар  байлығын,  соның  ішінде  орман  - 
тоғайы да мемлекет меншігі деп саналады. 
120 бап. Көшпелілер қонысы орналасқан жерлері, ереже баптары негізінде көшпелілердің қоғамдық 
пайдалануында мерзімсіз қалдырылады. 
- ҚОСЫМША. Көшпелілер үшін артық болуы мүмкін жерлер мемлекеттік Мүлік министрі ісін басқаруына 
өтеді» [3:896.]. 
Бұл  келтірілген  баптар  сол  тарихи  кезеңдегі  қазақ  даласын  басқаруда  негізгі  заң  есебінде  жүргеп 
Ереженің отарлық сипатын анық көрсетеді. 
жылғы  Ереже  өз  күшіне  енгеннен  кейінгі  уақытта  қазақ  жерлерін  перментті  түрде  отарлауға  мүдделі 
күштердің  үлкен  хатпен  қолға  алған  ісі  қазақ  шаруасына  қажет  жер  көлемін  анықтап,  одан  «артылған» 
жерден «қоныс аудару қорын» жасау керек болды. 
1896 жылы Ішкі істер министрлігі жанынан Қоныс аудару басқармасы ашылды. 1905 жылғы мамыр 
айында  ол  жаңа  құрылган  егіншілік  жəне  мемлекеттік  меншік  министрлігінің  қарамағына  өтті.  Бұл 
мекемеге  империя  көлеміндегі  қоныс  аудару  істері  жуктелді.  1904  -1905  жылдары  үкімет  орындары 
Қазақстан аумағын қоныс аударатын бес ауданға бөлді. Олар Торған. Орал, Ақмола, Семей, Сырдария жəне 
Жетісу  аудандары  еді.  1904  -  1906  жылдары  жоғарыда  аталған  облыстардың  бəрінде  қоныстандыру 
мекемелері ашылды. Қоныстандыру мекемелері əкімшілік құрылымы тұрғысынан ғана емес, жұмыс жасау 
əдісі,  аткарған  міндеті  жағынан  да  таза  отаршылдық  мазмұндағы  мекемелер  болды.  Қоныстандыру 
мекемелері  өздері  құралған  бетте  қолға  алган  негізгі  жұмысы  қазақ  елінің  пайдалануындағы  «цріык» 
жерлерді ізден тауып, қоныстандыру учаскелерін жасау болды. 
Бұл реформалардың қазақ халқына қалай əсер еткенін А. Жанталиннің «Қазақ» газетінің 1914 жылы 
шыққан  69  -  санында  жарияланған  «  Жер  мұны»  атты  мақаласынан  көре  аламыз,  Онда  Петрапавл  уезінің 
Преснегорьковский  облысының  9  -  ауылына  қараған  13  -  район  151-  бөліміндегі  Түлкібай  ақсақал  Шатақ 
баласының  25  -  июньнің  жерінен  Кознецов  нормасы  бойынша  2188  десятина  артылған  жерді  1911  жылы 
июньде  производитель  работ  алғанып  айтып,  сол  ауылдың  бүгінде  төрт  жағынан  орыс  қалалары 
салынғанын, 25 үйлі ауыл ортада жайылымсыз қыспаққа қалып, ондағы жұрт көшуде екенін жəне көшкен 
қазақ ауылының жерін тағыда келімсектер иеленіп жатқанын айтады [4:1166.]. 
А.  Жанталин  болған  жайды  баяндап  қана  қоймай,  туындаған  мəселенің  шешу  жолын  да  керсете 
кетеді.  Ол  бойынша,  қазақ  шаруасынан  мүлдем  бейхабар  болған  производитель  работ  (жер  торе)  бір 
ауылдан артық жер алса, біреуінен дұрыс алмай ауылдың кейінгі өмірі қиындай түскендіктен оларды жер 
аударуга  ерікті  мəжбүрлегендей...  А.  Жанталыұлы  «егерде  жер  тере  жері  кем  ауылдың  жеріне  іргелес 
жатқан  жері  артылған  ауылдың  жерін  қосып,  одан  артылған  жерді  кессе  дұрыс  болар  еді.  Өйткені  ауыл 
қазағы  жері  қосылған  екінші  ауылмен  бірігіп  мал  бағып,  тіршілік  қылса  жинала  келе  қала  болмасына  кім 
кепіл?»  деген  шешім  керсеткен.  Оган  қоса  А.  Жанталин  тағы  бір  жолын  айтады:  «  алды  артына  қарамай 
табансыздық  керсетіп  шошақтаған  жер  иелерін  сонша  сөгуіе  лайық,  осындай  артықтықты  алганда 
производитель  работалар  жер  иесі  ақсақалды  шақыртып  наразылықтарын  сұрамай  қоймайды.  Риза 
болмағандарыңыз  временная  комиссияға  арыз  беріп  сұраныңыздар  дейді.  Ақсақалдар  сұраса,  жазған 
актісінен кешінмедс беріп кетеді. Оның үстіне жері алынған елден болыс арқылы екі өкіл сайлап жіберуге 
ерік деп білдіреді.
 

жүктеу/скачать 1,63 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: