Пробл ем ы ис то ри и каза хс тан а

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
132 
 
губернаторлық:  Қазалы,  Перовск,  Түркістан,  Шымкент,  Əулиеата,  Ташкент,  Хожент,  Жизақ 
уездерінсн құрьілған. Сырдарня облысының облыстық басқармасы - Ташкент қаласында орналасты. 1876 ж. 
Ферғана  даласындагы  котерілісті  басқаннан  кейін,  патта  үкіметі  Қоқан  хаидыгын  түпкілікті  жойып,  онъщ 
территориясы  Түркістан  генерал-губернаторлығының  қүрамына  Ферғана  облысы  атымен  енді.  Бүл 
аймақтардың  əкімшілік  территорнялардың  басшылығы  1886  ж.,  реформа.іар  нотижесінде  өзгсрді.  1886 
жылғы  Гүркістан  олкесін  басқару  жөніндегі  ереже  бойынша  Түркістан  өлкесі  Сырдария,  Ферғана  жəне 
Самарқан  облыстарынан  тұрды.  1887  ж.  Түркістан  олкесін  басқару  турачы  ереже  енгеннен  кейін,  Хожснт 
усзі  жаңадан  қүрылгап  Самарқан  облысы  қүрамына  снді,  Түркістан  уезді  таратылып,  оның  территориясы 
Перовск жəне ІІІымкент уездеріне белініп берілді, Сырдария облысыпа сонымеи қатар Əмудария болімшесі 
қосылды, Кураминск уезді Ташкент уезді деп өзгертілді. Сырдария облысы: Ташкент, Əулиеата, Қазалы, 1 
Ісровск. Шымкепт уездері жэне Омудария бөлімінен тұрды. 
Лч  уақьгг  ішінде  Түркістан  олкесін  мықты  ұйымдастырылган  экімшілік-бюрократиялық  жүйе 
басқара  бастады.  Əкімшідік-территориалды  мекемелер  олкедегі  еаяси-экімшілік  жэне  экономикааық 
мэселеяерді (оның ішіндс с;шық) басқарды. Гснерал губернатордың жаиында Кеңес құрылды, облысіарда 
облыс  баскармалары,  уездерде  барлық  билік  уезд  басшыларының  қолында  шоғырланды.  Самодсржавие 
енгізген жаңа салық жүйесі патшалықтың элеумеггік-экономикалық саясатыныц бір тізбегі жəне мёМлекет 
қазынасын қаржы ресурстарымен камтамасыз етегін бюджеттіц негізгі табысы болуы тиіс еді. 
Ресей  енгізгеи  салық  жүйесінде  оны  жинаудың  еғсі  түрлі  механнзмі  болганын  көрсміз:  Г)  садық 
колемін ауылдагы əрбір түтіпге қарай жайып салып төлету (раскладка) 2) салықты төлетудің айлық ақылық 
(окяадтық жүйе) жүйесі. 
Зерттелініп отырган кезеңдерІ Сырдария облыеында патша үкіметінің жергілікіі халыкган жинаган 
негізгі  еалық  түрлері  тутііі  салығы  мсн  жср  салыгы  (Сырдария  облысында  і
4
  /0  ж.  хараж  бен  таиап 
сапықтары,  яғпи  егін  шаруашылыгы  өнімдерінен  жəне  жерден  алынатын  салық  түрлері,  жер  салыгымен 
алмасгырылды)  болды.  Сауда  айпалымында  қолданылган  негізгі  салық  гүрлері:  зекет  (Сырдария 
облысында  1875  жылдан  бастап,  зекет  салығы,  саудаға  жəне  кəсіпкерлікке  берілстін  куəлікгермен 
алмастырылды), кедеңдік алымдар, акциздік алымдар болды. Сонымен қатар, сауда айналымында басқа 
да  салық  түрлері  алынды,  олар:  таразы  салығы,  базар  жердерінен  алынатын  толем,  базар  сəкілерінен 
алынатын толем, тауарларды озен егкелдерінен өткізу үшін алынатын телем жəне т.б. 
Түтін  салығы.  Зерттеуші  К.  Несипбаеваның  мəлімдеуінше,  салық  бірлігі  ретінде  түтін  бірлігін 
(кибитка) қолдану, уездерді 1000-2000 киіз үйден тұратыи болыстықтарға жэне 100-200 киіз үйден тұратын 
ауылдарға  болу  жүйссін  қалыптастыруға  ықпап  етті,  қазақ  халқын  тіркеуге  алуға  жоне  қатаң  бақылауға 
мүмкіндік берді. Ксдей жэне ауқатты шацырақ иелері тутін салығын бірдей мөлшерде толеді, ягни олардың 
материапдық  жагдапы  есепке  алынғаң  жоқ.  Сырдария  облысында  эр  үйден  2  р.  75  т.  мөлшерінде  түтін 
салыгы  жиналды  (1867  ж.  қабылданган  Уақытша  Ереже  ббйынша),  ал  1886  жылгы  ереже  бойынша 
Түркістан олкесінде əр шаңырақтан 4 р, колемінде түтін салығы жиналды [3], 
Жер  салығы.  Алғашқы  кезде  Сырдария  облысының  отырықшы  түрғындарының  жер  салығын 
төлеуі  екі  жолмен  жүргізілді:  1)  жер  көлсмінс;  2)  пайдал  шатып  су  көлеміне  қарай.  1886  жылгы  Бреже 
отырықшы  тұргындардың  төДёйтін  жер  салыгына  өзгерістср  енгізіп,  285,  287  бабына  сойкес  жеке 
меншіктегі,  қауымдағы  барлық  суармалы  жерлер  орташа  гүсіміне  карай  10%  жср  саііыгьш,  288  бапка 
сэйкес тəлімі жерлердсн  жнналған өиімнің орташа  гүсіміне қарай салык  төлеуге міндеттелді. 1891 жылгы 
Ташкент  уезіндегі  комиссияның  жұмысыпан  кейін  салық  жалпы  уез  бойынша  алғанда  100%  өскенімен, 
кейбір  болыстарда  50%,  кейбіреулеріпде  300%-ға  дейін  өсіп,  халыктың  салықты  толей  алмауына  орай 
қарыздану  салдарынан  оз  жерлерін  тастап  кстуге  мэжбүр  бөлды  [4],  Сонымен  катар,  салық  төлеу  үшін 
қарапаным  шаруалар,  көбінс  үлкен  пайыздық  үстемемси  ақша  беретін  осімқорларға  жүі  інуге  тура  келді. 
Аталғап  жагдайлар,  қазақ  қогамында  влеуметтік  жіктелістің  тереңдеуі  мсн  төлем  қабілетінің  төмендеуінс 
алып келді. 
Тауар-акша  қагынастарының  кеңеюі  көшпспді  қазақ  халқыиың  элеумепік  қатынастар  жүйесіне 
өзгерістер  əкелді.  Егер.  бұрындары  оиың  негізгі  байлыгы,  құндылыгы  мал  болса,  енді  са.чық  төлеу 
барысында - ақша тұрды. 
Зскет  сялығы.  Қазакстанның  оңтүстігіи  орысгар  жаулаганға  дейін,  Қоқан  хандығында  саудагерлерден 
салық  жинаумен  ариайы  .зекетші  шенсуліктер  айналысты.  Саудагер  өз  керуендерімен  сыртқа  шыгар 
алдында  зекег  жинаушыны  хабардар  етін,  зекетші  өз  кезегіпде  кəнестің  жүгін  тексеріп,  зекеттің  мөлшерін 
анықтағаннан кейін, саудагер, зекет төлемін жасап, зекстші оган арнайы «рүқсат 

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
133 
 
қагазын» берген, ол арқылы копес бір жыл бойы аталған хандықтың территориясында алым-салық 
толемей  сауда  жасағаи.  Сырттан  тауарлар  келген  ксзде,  зекетшілер  эдетте  жүктердің  барлыгын  шешіп 
тауарлардм тұгел мұқият тексерген, егер тауарлардың ішінде басқа хандықтарда зскет алынбаган тауарлар 
болса  немесе  толенгсн  зекет  корсетілген  тауар  құнынан  аз  болғйн  жағдайда,  зекетші  міндетті  турде  зекет 
мелшерін  белгілеп,  толетгіргсн.  Зекст,  көпестің  бір  жылдағы  сауда  айналымынан  2,5°/)  мөлшерінде 
алынды, ал еврейлер мен христиандардан зекет екі еселеніеи мөлшерде алынды, яғни барлық тауарларының 
5%-ы алынды. Зекетшілерге хандық тарапынан айлық төленбеген, тіпті осы қызметке тұ.ру үшін олар көп 
қаражат  жұмсаған,  сол  себепті  зекетшілер.  копестерден  зекетген  бөлек  тагы  да  басқа  алымдарды  апуга 
тырысқан  (пдетге.  əр  түйеден  бір  «теңге»  немесе  «қоқан»  алган).  Осыпдай  тэртіппен  зекет  кез-келген 
хандықтыц  территориясының  ішінде  тасымшіданган  тауарлардан  да,  сыртқа  шыгарылган  жəпе  сыртган 
əкелінген  тауарлардан  алынды.  Тіпті  сол  хапдықтардыц  террнториясын  кесіи  өткен  керуендердің  озі 
(тауарларын сол елде сатиаса да) зекег сапыіын төлеісн. Сол себепті. сауда ксрусндері бір хандықтан екінші 
хандыққа өткен кезде зекетті екі рет толеген (Мысалы, Үндістаниан  Қоқан хандыгына дейін  келген сауда 
керуецдері ондағаи князьдықтар мен хандықтардың территориясын қесін өтіп, 18 рет зекет толегең). 
Сауда  капіітадцарынан  басқа,  барлық  құнының  1  К)  молшсрінде  зскет  төлемі,  сатуга  шығарылгап 
мал үйірінеи жоие гасымшіданған алтын мен кумістен алынды. Зекет толемінен тек. жалпы қүны белгілі бір 
молшерден  аспаған  тауарлар,  алтын  мен  күміс  тиындар,  мал  үйірлері  босатылган  (мысалы,  Қоқан 
хандығында тауарлар мен мал қуны 40  «ділдэдан» аспаса, алтын мен күміс құны 20  «ділдəдан» аспағанда 
зекет ішынбаған); 
Өлксні  орыстар  жаулап  алғанман  ксйіи  саудадан  алынатып  салық  жүйесіпе  бірқатар  өзгерістер 
енгізілді.  Сырдария  облысыпың  солтүстіктегі  скі  уездерінде  (Перовск  жэне  Қазалы)  салық  1865  ж.  Ч 
акпапда  Империяга  енгізілген  жалпы  Жарлық  бойынша  алынды,  онда  тек  бұрыняыи  саудамен  аііналысып 
келе  жатқан  орыс  азаматтарына  гана  жсңілдіктер  берілген.  Сырдария  облысынын  қаліап  аудандарыпа 
бұрынғы зекет жүйесі  жəне зекез молшері қалдырылды, онда зекет толемі екі түрге ботінді:  бірінші зекет 
алымы бір жыл ішіндегі 40 «ділдэдан» асқан барлық ішкі сауда мсн енеркəсіп клпиталынап алынды. ЕкіншІ 
зекет ішымы сырттан əкелінгеп ніетелдік азиялық копесчердің гауарларыиан алынды. 
1867  ж.  Ереже  бойынша  зекеттің  екі  і  үрін  де  қоғамдық  шаруашылық  баскарма  жинагап.  Олар 
белгілі бір мерзім ішінде еаудагср немесе кəсіпкерден бір жыл ішіндегі айналымда болған сауда капиталы 
Молшері  немесе  сырттан  окелінген  тауарлардың  мөлшері  жайында  жасаған  хабарландыруын  шіыгі, 
тсксеріп, зекет молшерін  белгілен төлеттіргеннен  кейін қолдарына  түбіртек  берген. Вүл түбіртектер сауда 
куэліктерін алмастырған, дэл осындай түбіртектер, са>да айналымы 40 «ділдэдан» аспайгын түлгапарға да 
берілген. 
Зекет  толемдері  түсіміеін  дұрыс  жолга  қойылуын  қамгамасыз  ету  үшін,  патша  үкіметі  тарапынан 
арнайы  шаралар  ұйымдастырылды.  Атап  айтқанда,  зекет  толемегсн  саудагерлерге  немесе  оларға  ко  ідау 
жасаған  шаруашылық  қогамдық  басқарма  мүшелеріне  айып  пұл  салынған,  керісіпше  зекет  гөлемі  үзбей, 
толық  түсіп  отырган  жағдайда,  шаруашылық  қоғамдык  басқарма  мүшелеріне  жалпы  түсім  мөлшерінен 
белгілі бір пайыздық үстемелер төленген (5% тінті 10%). 1867 ж. Ереже бойынша енгізілген сауда салыгы 
жүйесі жалпы осындай сипатта болды. 
Өз  кезегінде,  қазақ  халқыиың  төлем  қабілетінің  төмендеуі  жэне  мемлеісеттік  апиаратттың  салык. 
молшерін  көтеріп,  үздіксіз  жүйелі  түрде  түсуін  қамтамасыз  етуге  үмтылуы,  үнемі  салық  зандарыныц 
толықтырылып, езгертіяуіне алып келді, XIX гасырдыц екінші жартысында салық салудың негұрлым тиімді 
жолдары  меи  салық  саясатының  негұрлым  жетілдірілген  рацноналды  нұсқаларын  іздссгіруді  қажет  етті. 
Жыл сайыи зекет төлемдерінің молшері тұрақты сипат алудың орныиа тұрақсыз ксздейсоқ сипатта болды. 
Мысалы, 1867 ж. 'Гашкент қаласына 43 444 р. 92 і . молшеріиде зекет төлсмі түссе, 1868 ж. 92 019 р. 91 т., 
1869 ж. 69 712 р. 69 т. мөлшеріуде зекет толемі түскен. 
Сол  себепті,  1870  жылдан  бастап  Түркістан  қазына  палатасы  Ташкент  қаласынан  зекеттің  орнына 
алынатын,  жалпы  белгіленген  сауда  алымдары  туралы  ережелер  жинағын  құрастыруга  кірісті,  ал  1872  ж. 
генсрал-губернатор  К.П.  фон-Кауфманның  бүйрығымен  Танікент  қаласында  олкеде  жалпы  белгіленген 
саүда  салықтары  мəселесімен  айналысатын  арнайы  комиссия  қүрылды.  Пəтижесінде,  1874  ж.  3  мамырда 
Министрлер  Комитсті  Жаргысы  бекітілді,  бұп  Жаргы  бойынша  Түркістап  олкесінде  (əлі  толық 
ұйымдастырылмағап  Əмудария  бөлімшесін  қоспаганда)  4  жыл  мерзімге  арналган  уақытша  шаралар 
енгізіліп, аталған Жарғы өз күшіне 1875 ж. 1 қаңтарында енді. Жарғы бойынша өлкеде Ресей 
 

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
134 
 
Империясыньгң  басқа  жерлерінде  қолдаиылым  келген  сауда  жəне  кəсіитерден  алынатын  салық  жүйссі 
(аздаган  озгерісте|>мен)  қолдапылды.  Ресей  империясында  қолданылган  сауда  жəне  кэсіптерден 
алынатын  салық  жүйесінде  көпестер,  өз  капиталын  жариялағаннан  кейін,  үш  гильдияның  біреуіне 
жазылды (1- гильдияга 10 мык рубльден - 50 мың рубльге дейін, 2-гильдияга 5 мыц рубльден - 10 мын 
рубльге дейін, 3- гильдияға 1 мың рубльден - 5 мың рубльгс дейін капиталы бар копестер жазылды). 1-
гильдия  мен  2-  гильдия  копестсрінІң  элеуметгік-экономикалық  статусы  жогары  болды.  Олардың  ішкі 
кəтсрме  жэпе  бөлшек  сауда  жасауга,  фабрика  мен  заводтарды  ашуга  құқы  болды,  соиымен  қатар 
қазыналық  қызмсттен  босатылды.  1863  ж.  8  қацтарда  Ресейдс  қабылданган  «сауда  жэне  басқа  да 
кəсіптерден  алынатын  са.пық»  Жаргысы  бойынша  кез-келген  таптың  адамына  саудамен  жəне  кəсіппен 
еркін айналысуга мүмкіпдік берілді. 1865 ж. 9 ақпанда Рессй нмпериясыида Сауда Жаргысында бірқатар 
өзгерістер  қабылданып,  1863  жылғы  сауда  Жаргысына  бірқатар  толықтырулар  енгізілді:  көпестік 
гильдиялардың  саны  екіге  қысқартылды,  гильдияға  түруга  рұқсаг  бсретін  куэліктердің  толсмі  (1865 
жылга  дейін  куоліктер  пагент  деа  аталды)  1862  жылмен  салыстырганда  екі  есе  азайды.  Енді  1-гильдия 
бұрынғы  І-іильдия  мен  2-  гильдия  копестерін  біріктірді.  ал  2-гильдия  бұрынгы  3-гильдия  көпестерін 
алмастырды.  1-гильдия  куəлігі  бойынніа.  көпестің  жергілікті  (рессйлік)  жəне  шетелдік  тауарлармен 
сауда  жасауга  кұқы  болды.  2-гильдия  куəлігі  бойынша,  көпес,  бір  уездегі  қалада  болшск  саудамен 
айналысуга жоне фабрика-заводтык кəсіпорындарды басқаруға құ.қы болды, шаругыар мен мещандарга 
берілетін арнайы куəліктср жойылды. Үсақ сауданы жұргізу үшін жэне үсақ кэсіптермсн айналысу үшін 
3-4-разряд  куəліктерін  алу  жеткілікгі  болған  [5].  Аталган  Жарғы  Түркістан  олкесінде  (кейбір 
аудандарынап басқа) 1885 ж.-ға дейін созылды.ж. 20 мамырда Мемлекеттік Кеңес шешімімен сауда жəне 
кэсіпкерлік  қүқь  ;  үшін  толенетін  садык  туралы  Жарғы  бүкіл  Түркістан  өлкесіне  таралды  (жергілікті 
ерскшеліктерге  байланысты  бірқатар  əзгерістермен  бірге).  Осы  кезеңнен  бастап  өлкеде  толыгымен 
бүрынғы  зскег  жүйесі  тоқтатылды,  орнына  уакытша  Жаргы  меп  жалпы  Жаргыда  беліілснгсн  сауда 
салықтары колданылды. ол алымдар кейіннен сауда жэне баска да кэсіптерге берілстін құқық алымдары 
деген  атпен  шімастырылды.  Сауда  Жаргысыныц  дұрыс  жүргізілуін  бақылау  жэне  гснеральды  сауда 
тексерістсрін жүргізу құзыры уезд қазынашыларына, акциздік надзиратсльдергс жəне сауда депутапары 
мсн қазына палатасының шенеуліқтеріне берілді. 
Ал  1889  ж.  өлкеде  салық  инспскция  инсгитуты  енгізілгеннен  кейін,  бүл  іс  аталған  инспскция 
қүзырына  бсрілді.  1898  ж.  қабылдапын,  казан  төцкерісіпс  дсйін  озгеріссіз  қоданылган  мемлскеттік 
кэсіптік  салық  Жаргысы  бойынша,  оиеркəсіптік-сауда  кəсіпорындар  жəне  қолонер  орыңдары  гавдаган 
кэсіптік  куəліктсрден  негізгі  салық  алі>інды.  Осы  ережеге  сэйксс  сауда  кəсіпорындары  кэеіптік 
куэліктерді  таңдауына  байланысты  (патеігг  тавдауы  бойынша),  бес  разрядқа  болінді.  Бірінші  разрядқа 
көгсрме  сауда  кəсігюрыпдары  (котерме  дүкендері,  коймалар)  мсн  ірі  банк  конторалары  кірді,  екінші 
разрядқа - əр түрлі дүкендер мен оргаша песие мекемелері кірді, үпіінші разрядқа- сəкілердсн гұратын 
саудаға (тауардарды гек тұтыпушылага сататын). ТөртІнші разряд патентін приказшиктерді жалдамаган 
сэкілер мен палаткаларга берііщі, бесінші разряд куəліктері тасымалдаушы саудага берілді. 
Кəсіптік  куəліктерді  гандаганыпа  қарай  онсркосіптік  кзсіпорыпдар  8  разрядка  бөлінді.  Бірінші: 
разрядқа  1000-нан  аса  жұмысшысы  бар  барлық  кəсіпорындар  кірді  екінші  разрядқа  -  501-1000 
жұмысшысы бар кəсіпорыидар, үшіншісіне - 201-500 жүмысшысы бар кэсіиорындар, торгіпшісіне - 51- 
200  жұмысшы,  бесіншісіне  -  16-50  жоне  11-25  жүмысшы,  аітыншысына  -  8-10  жүмысшы,  жетінші  мсн 
сегізіпші разрядқа - 5-9, 2-4 жүмысшысы бар кдсіпорындар кірді. 
Сауда  салықтарын  реттейтін  ережслсрдіц  өлксде  қолданысқа  енуі  көптеген  қиыншылыктарды 
гугьвды, мəселен, базар саудасы мен далалық сауда Ресей империясы ережелсрініц сшқайсысына сəйкес 
келмсді, сол себепті 1899 ж. базарлықжəнс далалықсаудатұрақты сауда гүрлері ден танылды. 
Акцііздік алымдар. Өлкені орыстар жаулаганга дейін акциздік алымдар түраты түсінік мүлдем 
болмаған.  Бірақ,  Қоқан  хандығында  гауардың  бслгілі  бір  түрлерінен  мысалы,  түздаи  жоне  көмірден 
салық  жинау  шаралары  орын  алды,  дегенмен  ол  шара  аяқталмай  қалды.  'Гек,  1867  жылдан  бастап 
Сырдария  облысы  кұрылғаннан  кейін,  өлкеде  Ресей  Империясының  акциздік  жүйесі  гарала  бастады. 
Алғашқы  кезде  акциздік  алымдар  алынатыи  салалар  шеңбері  өте  тар  болды.  Сол  себепті  алгаиіқы 
спиртті  ішімдіктердеп  алынатын  акциздік  алымдарды  жипаумен.  оскери  губернатордың  бакылауымен 
қарамагындағы  шенеуніктердің  біреуі  айналысты.  Оғаи  толенетін  айлықосы  акциздік  алымдардан 
алынды. Акциздік алымдар алынатын онеркəсіп салалары меп сауданың дамуына байланысты, Түркістан 
елкесінің кеңсюіне жэне арпайы акциздік бақылаудың құрылуына байлапысты (аталған басқарма 

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
135 
 
алғашқыда  Түркістан  қазына  палатасы  қарауында  болды,  ал  1886  жылдап  бастап  арнайы  акциздік 
басқармаға  берілді)  Түркістаіі  өлкссіндс  бірте-біргс  акциздіц  басқа  түрлері  жəне  оларды  реттейтін 
ережелер де енгізіле бастады. Осылайша о.пкегс темскі, шақпақ, құмшекер, мұнай, гильза мен папирос 
қағазы акциздсрі епді. 
. 
Түркістан  өлкесінде,  Сауда  Жаргысы  бойынша  ауылды  жерлерде  арақ-шарап  сусындарымен 
сауда  жасауға  рұқсат  етілді.  Лкциздік  адымдар  туралы  Жаргының  (1901  ж.  шыққан)  676-баптыц 
біріпші  қосымшасында  көрсетілгендей,  Түркістан  олкесініц  қалалы  аудандардан  гыс  жерлерде  усзд 
басшысыныц  рүқсатымеи  ішімдік  сататын  (трактирден  басқа)  сауда  орындарын  ашуга  рұқсат  етілді, 
ол  орындарльіц  саны  мен  сипаты  жайлы  млліметгі  жыл  сайын  облыстық  басқарма  жинастырып, 
Кеңесгік іалқылуға откізіп, ол тапқылаудан ксйін генерал-губерпатор бекііетін болган. Сонымен қатар, 
облыстық  басқарманын,  ішімдік  сататын  сауда  орындарын  жабуға  немёсс  ішімдік  саудасын  дүрыс 
жургізбейтін сатушылар мсн приказшиктерді жұмыстан шыгаруға құқыгы болды. Осындай тэртіптің 
арқасында, жергілікті əктмшілік ішімдік саудасын бақылауда ұстап. маскүнемдікпен (ішімдік сататын 
орындарды жаппай жауып тастау шаралары аркылы) күресу мүмкіндіктері болды. Оцт\'стік Қазақстан 
олкссінде  темекі  жоне  оныц  енімдерін  оцдеу  жəне  сату.  Қаржы  Министрлігі  Түркістан  генсрал-
губсрнаторымсн  келісе  отырып  шыгарган,  акциздік  алымдар  туралы  Жаргыныц  724-бабының  1-
қосымшасы негізінде жүргізілгеи. 
Кедендіь:  алымдар  Орыстар  жау  чап  алганнан  кейін  өлкеде  бү.рынгы  хандық  ксзінде  орын 
алган зскет жүйесі сол күйшдс қалдырылганы жайлы жогарыда айтып ксткен болатынбыз, сол себепті 
сыртқы саудадан алынатык арнайы еалықтар алынбаған. 
Рессй  Империясы  Дала  комиссиясыныц  шешімі  бойынша,  Мемлсксттік  Кецестің  бскі  гуімен 
1868 
ж. 22  сзуірде  Орынбор  жəне  Ьатыс-Сібір  кедендік  шеңтері  таратылып.  Орта  Азиялық  хандықтардан 
Ресей  иеліктсріне  европалық  тауарларды  өткізбеу  міпдеті,  Сырдария  облысында  қүрылған  зсксггік 
мскемелсрге  жүктелді.  Бұл  мскемелср  1867  ж.  Ғреже  бойынша  рүқсат  етілген  шетелдік  тауарлардан 
зекст еалыгын алып отырды. Ғ.реже бойынша шетслдік азиялық көпсстерден, салық жылыпа бір рет 
емес, тауарлармен шекарадаи өткен сапып алынды. 
1875 ж. Сырдария облысы мсн Зеравшан округінде 1865 жылғы сауда мен кəсіп қүқы туралы 
Жаргы  енгізілгеннен  кеііін,  аталган  зекеттік  мекемелер  таратылды.  Нотижесіпде  бұл  жерлердің 
шекаралары ашық қалып, сыртқа саудада арнайы салықтар азынбады. 
Осындай  жагдай  1881  жылгадейгн  сақталды,  осы  жылы  Түркістан  генерал-губсрнагоры 
міндетін  уақытша  атқарған  Колпаковский  жергілікті  базарларга  тек  аса  қажетгі  жзне  империяда 
өндірілмейтін  ксйбір  тауарлардан  баска  (жасыл  шай,  нндиго,  аіъілшын-үнділік  кэсей)  шетелдік 
азнялық  жэне  батыс--  еһропалық  тауарларды  кіргізбеу  қажсттігін  айтты.  1870  жылдан  бастап 
европалық  тауарлар  контрабандалык  тауарлар  болып  есегггелі.п,  бірден  гэркіленді.  Осы  мақсачта, 
тиым  салынған  тауарларды  шскарадан  оікізбсу  жзне  рүқсат  етілген  тауарлардан  арнайы  кедсндік 
салықгы  алу  үшін  Сырдария  облысында,  Зеравшан  округінде  жəне  Оіиудария  бөлімжесінде 
экімшіліктіц  бақылауында  болган  арнайы  кедендік  пунктгер  ашылды.  Рұқсат  етілген  тауарлардан 
төмендеіідсй тариф пен кедендік салық бслгіленді: бір пұт жасыл шайга - 14 р. 40 т., бір пүт индигога - 
6 р. бір фупт ағылшын-үнділік ондірістен шыққан кэсейге -1 р. 
ж.  2  мамырда  Мемлексттік  Кенестің  бекітуімен  Түркістан  өлкесіндегі  кедендік  мекемелер  Қаржы 
Министрлігі қарамагыпа отті, онда генерал-губйрнатордың жанынан арнайы Кедендік Істер жөніндегі 
Министр  деп  аталатын  шенеулік  тагайындалып,  қасына  іс-қағаздарды  жүргічетін  комекші 
тағайындалды,  бірақ  осы  тұлғалар  басшылыққа  алатын  ережелерді,  кедендік  мекемелерге  экелінетін 
тауарлардың салық мəлшерін белгілсу жэне тиым салынган тауарлардың тізімін жасау міндетін Қаржы 
Министрлігі атқарды (олкепің басшысымен кслісе отырып). 
ж.  12 шілдеде  Мемлекеттік  Кеңесгің  шешімімен  Түркістан  жэне  Семей  кедендік  округтері  қүрылып, 
олкедегі кедендік іс толыгымен Қаржы Министрлігіне берілді. Түркістан кедендік округі қүрылганнан 
кейін  оның  қарамагына  олкеніц  барлық  кедендік  мскемелері,  Каспий  сырты  облысыныц  кедендік 
мекемелері  жəне  Жетісу  облысыныц  оцтүстігіндегі  кедендік  мекемелер  өтті  Ондагы  сыртган 
экелінетін  тауарлардан  алынатын  кедендік  салықты  рсттейтін  тэртіп,  1886  жылғы  ереже  бойынша 
жүрпзілді. 
Каспий  сырты  облысы  түпкілікті  ұйымдастырылып  біткеппен  ксйін  жэне  олкені  байланыстыратын 
теміржолдардың сальінуына байланысты 1891 ж. Қаржы Мипистрлігі Вүхар жэне Хиуа хандықтары 

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
136 
 
жерлерін  империя  кедендіпне  откізіп,  кеден/(ік  сызықты  ауган-бұхар  шекарасына  ауыстыруды 
ұсынды. Атапған ұсыныс, 1894 ж. 6 маусымда Мемлекеттік Кеңестің шешімімен бекігілді. 
Қабылданган жаца занның негізінде, ресей-бұхар, ресей-хиуа шекараларыпдагы кедендік мскемелер 
таратылып,  орнына  ауган-бұхар  шекарасында  бірқагар  кедендік  мекемелер  ашылды,  Бұл  кедепдік 
мекемелер Қаржы Министрлігі 1894 ж. бекіткен Жаргы негізінде жүмыс аткарды, ал шекараны күзету жоне 
тауарларды бақылау кұзыры шекаралық күзетке жүктелді. 
К.  Паленнің  еңбегінде  көрсетілгендей,  Түркістан  өлкесіндегі  кедендік  салықтардың  мөлшері  мен 
сыртқы сауда Кедендік Тарифтің жоне Кедендік Жаргының жалпы ержслерімен жэне Түркістан өлкесі мен 
Орта Азияга қатысты шыгарылған арнайы қаулылармен реттслген (Кедендік Жарғы 936, 939, 950 жэне т.б. 
багітарымен, 1904 ж. шыққан заң жинақтарының VI т.). 
Аталган  заңдар  мсн  ережелерге  сэйкес,  ауган  шекарасы  арқылы  Ресей  империясына  əкелінген 
баряык тауарлардан (малдап басқа, малга ешқандай салық төлемсген) 5% мөлшерде кедендік салық алындц, 
ал  Қытай  шекарасы  арқылы  экелінген  тауарлардың  барлыгынан,  кейбір  тауарлардан  басқа  (шай,  күміс, 
ағылшьш-үнділік  тауарлардан  кеден  салығы  алынды,  кеіібір  тауар  түрлеріне  мүлдем  тным  салынган), 
кедепдік  салық  алынбаган.  Агалған  шекарадан  Ресей  имиернясының  өз  гауарларыи  сыргқа  шыгару  еркін 
жəне  еш  салықсыз  жүргізілді,  тіпті  кейбір  тауар  түрлеріне  ксденшілер  арнайы  сый-ақы  төлегеп.  Мэселен, 
рееейлік  мануфактура  тауарларын  шыгарган  көпесгерге,  «өндіріске  жүмсаган  шығындары»  үпіін 
кеденшілер, əр пұттауарға 4 р. молшерінде сый-ақы төлеген [6]. 
Патшалы  Ресейдің  салық  саясатын  сипаіттауда,  жинапган  салықтардың  жұмсалу  тəжірибесін 
айтпасқа  болмайды.  Жинапған  салықтың  кеп  мөлшері  негізіпен  патша  экімшілігінің  қажсттіліктері  үіпін 
жұмсалды,  ал  білім  бсру,  меднңина.  нетеринарлы  бақылау  жəне  т.б.  элеуметтік  жəнс  басқа  да  қогамдық 
лайдалы  қажеттіліктергс  салықтың  болмашы  ғана  болігі  жүмеалды.  Бір  сөзбен  айтқанда,  Қазақстаида 
іерттелініп  отырган  кезеңдері  салықты  жүмсау  тəжірибесі  патшалықтың  жалпы  отарлы  саясатыпа  сəйкес 
келді, 
Салықтар  мемлекет  бюджетін  толықтырудың  негізгі  табыс  көзі  болды.  Ақшалай  алымдар  өсу 
тенденңиясы  сипатымен  ерскшеленді.  Мəселен,  Сырдария  обмыеы  бойыиша  1891  ж.  сауда  үшін  алынған 
ақшалай алым: 59 927 р., 1892 ж. - 59 280 р., 1894 ж. - 60 482 р„ 1895 ж. - 70 607 р., 1896 ж, - 8! 903 рубльді 
құрады. 
Осылайша, XIX ғ. екінші жартысында - XX ғ. басында Қазақстанның оцтүстігіпде жэне Орта Азия 
өлкесінде  патша  үкіметінің  жүзеге  асырған  салық  еаясатының  натижесіпде  кəшпснді  жэпе  жартылай 
кешпслі малшылардың салықгы төлеу үшін ақша қаражатына деген мұқтаждықтары артып, олардың еткізу 
рыноктары,  калатық  жэне  далалық  жэрмсңкелерге  тартылуын  жылдамдатты,  қазақ  қогамының  элеумсітік 
дифферснцациялаііуына, қогамдық əндірістің тауарлы багыт алуына, өндірістс каппталистік элеменггердің 
пайда  болуына  ыкиал  сгті.  Плтіиа  үкіметі  салық  саясатын  ұйымдасгыруда  ец  алдымсн  өзінің  ірссейлік) 
саудагерлері  мен  кэсіпкерлерін  қолдау  шараларын  жургізді.  Мэселен,  шетелге  шыгарылган  ресейлік 
мануфакіура  гауарларына  сый-ақы  телеу  (əндірістік  жэне  і.б.  шыгындары  үшін)  арқылы  жергілікті 
(рсссйлік)  ондірісшілерге  қолдау  керсетгі,  сыртқы  шекарадан  экелінетін  барлық  европалық  тауарларга 
(кейбір тауар түрлерінен басқа), тиым салу арқылы өзініц кэсінкер-саудагерлерін бəсекедеи қорғап, өлкедегі 
үстем жағдайыпың орнауына ықпал етті. 
Масанов Н.Э. Налоговая политика царизма в 20-60-х гг. XIX в. в Казахстане: Автореф. канд. дисс. - Аша-
Ата, 1980. - 25 с. (С. 5). 
Халфин А.А. Присоедишние Среднеи Азии кРоссии. - М.: Наука, 1965г,- 466 с. (С. 55-225). 
Несипбаева  К.Р.  Налоговая  политика  царизма  в  Казахстане  1867-1914  гг„:  Авторсф.  дисс.  ....  к.и.н.  - 
Фрунзе, 1988,- 20 с. (С. 4-8). 
Сайфумаликова  С.С.  Орталы,  Азияда  (.  'ырдария,  Закаспий  облыстарыньщ  щіа   тургындары  (саяси-
эконом.икалыц аспект) 1867-1917 жж. т.г.д. дэрежесін алу Hш.іп дайын. Авторефераты. - Алматы, 2010. 
- 45 с. (С. 27). 
аза стан тарихы. - Ашаты: Атам;ра, 2002. - Т.З. - 7686. 579-584-66. 
Пален  К.К.  Налоги  и  пошлииы  /  Отчет  по  ревизии  Туркестанского  края,  произведенной  по  высочайшему 
повелению произведенной графом гофмейстером Палеиом К.К. СПб. Тип. Гл. Уп. Уделов. Мохов.1910 г. 301 
с. (С. 147-257) 
 

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
137 
 
Резюме 
В  дамиой  сіатье  всесторонне  изучается  история  налоговой  системы  в  торговой  сфсре  Южного 
Казахстана и Средней Азии во второй половине XIX - нач. .XX в. (по материалам Сырдарьинской области). 
Зишшагу 
Іп  {ҺІ8  агіісіе  сошргеһепйіуе  апсі  ІһеогеСіса]  зіисіу  һікіогу  Іахіпц  зуйіеіп  іл  Ігаісііпц  хрһеге  оГ 
8оиІһегп Кагакһкіап апсі Місісііе Азіа аі яесопсі һаІГоГXIX с - һе§іппілц XX с (Ггогп таіегіаі оГ Йігсіагуа 
геціоп/ 

жүктеу/скачать 1,63 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: