РАЗВИТИE ЗДРАВООХРАНЕНИЯ В ЗАПOДНОМ КАЗАХСТАНЕ В ПОСЛЕВОЕННЫЙ

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
89 
 
 
За 1949-1953 годы количество педиатров в области выросло с 13 до 30, иричем большая их часть 
работала в городах, в сельской местности их численность была просто мизерной. В 1949 году в сельской 
месгности Гурьевской областн имелся всего один педиатр, в 1950 и 1951 годах их количество увеличилось 
до 5, а в 1952 и 1953 годах снизилось соответственно до 3 и 4 человек.
 
Росла  заболеваемость  среди  взрослого  населения,  Несмотря  на  то,  что  на  нефтяных  промыслах 
осуществлялось  медицинское  обслуживание  рабочих,  врачей  н  среднего  медицииского  персонала 
катастрофически  не  хватало.  Так,  на  1958  году  в  архнвах  имеются  следующие  сведеиия:  «Участковых. 
терапевтов  на  промысле  Доссор  -  два,  на  одного  терапевта  приходится  5  тыс.  населения.  На  промысле 
Макат один участковый терапевт на 8 тысяч населения. На остальных промыслах по одиому участковому 
терапевту на население от 3-х до 5-ти тысяч» [3].
 
Именно  недостаточностью  врачей  и  медицинских  сестер.  медицинских  учреадений,  слабой 
материально-технической  базой  и  плохой  технической  оснащенностью  объяснялась  высокая 
заболеваемость  рабочих  предприятий  Гурьевской  области,  Слабое  развитие  здравоохранения  в  области 
усугублялось  илохими  санитарно-гигиеническими  условиями  труда  рабочих  и  рядом  других  причин. 
'<Рабочие  СУ-І.СМУ-7,  СМУ-2  работают  на  строительных  объектах  почти  всегда  под  открытым  небом. 
Цеховые объектм многочисленные разбросаны, радиус обслуживания до 20 киломстров. Из-за отсутствия 
транспорта  в  поликлинике  крайне  затруднительно  провести  необходимые  мероприятия  в  таких 
отдаленных предприятиях» [4].
 
В  Западно-Казахстаиской  области  в  начале  50-х  годов  дела  в  системе  здравоохранения  обстояли 
немпого  лучіпе,  что  объяснялось  в  первую  очередь  большей  концентрацией  промышленных  объектов  и 
наличием  ведомственных  медучреждений,  которые  были  эвакуированы  сюда  в  период  войны.  Так,  в 
результате  проверки  в  1953  году  деятельности  исполкома  Чингирлауского  райсовета  Западно-
Казахстанской области по здравоохранению отмечалось, что сеть лечебно-профилактических учреждений 
состоит:  «а)  райбольница  на  35  коек,  объединенная  с  амбулаторией;  6)  Лубенская  сельская  участковая 
больница с амбулаторией на 10 коек; в) Алмазовский сельский врачебный участок без стационарных коек; 
г)  Кировский  фельдшерско-акушерский  пункт;  д)  фельдшерских  пунктов  9,  из  них  1  закрыт,  а  четыре 
пункта  укомплектованы  медсестрами;  е)  районная  санэпидемстанция,  организованная  в  1950  году;  ж) 
районные  постоянные  ясли  на  20  коек:  з)  детясли  Ащисайского  мясосовхоза  на  20  коек;  и)  родхата  в 
колхозе 30 лет Казахстана (неразвернута) [5].
 
Таблица 3 - Рост лечебно-профилактической сети в Западно-Казахстанской области в 1949-1953 гг.
 
 
«На день обследования райбольница укомплектована подготовленными врачами: хирург, акушер-гинеколог, 
кожно-венеролог, терапевт и инфекционист. Но врачебные должности в полной мере не укомплектованы, 
нет педиатров, зубного врача, не хватает терапевтов, гинекологов, 
Таблица 2 - Количество педиатров в Гурьевской области 
 
I ’од 
Кол-во 
Из них 
 
 
педиатров 
В городской местности 
в сельской местности 
1. 
1949 
13 
12 
1 
2. 
1950 
21 
16 
5 
3. 
1951 
29 
24 
5 
4. 
1952 
28 
25 
3 
5. 
1953 
30 
26 
4 
 
1949 
1953 
Болъниц, сельских врачебных 
участков 
2/45 коск 
2/45 коек 
Фельдшерско-акушерских и 
фельдшерских пунктов 
8 
9 
Детяслей 
2/40 коек 
2/коек 
Районная санэпидемстанция 
- 
I 

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
90 
 
инфекционистов,  в  некоторых  фельдшерских  пунктах:  Правдинский,  Новопокровский,  Кировский  и 
др. укомплектованность только медсестрами. В районе врачи и средний мед персонал не закрепляется 
- существует большая текучесть, за 4 года - врачей прибыло 9, убыло 8. В 1950 году было врачей 7, а в 
1953  году  работает  5  врачей,  средний  мед  персонал  за  4  года  прибыло  6,  убыло  -  9.  В  1949  году 
состояло фельдшеро-акушеров 17, в 1953 году состоит 14» [6].
 
Положение  с  медицинским  обслуживанием  начинает  меняться  к  концу  50-х  годов.  Так,  в 
справке о состоянии роста числениости лечебно-профилактичсских и детскпх учреждений Гурьевской 
области  от  25  апреля  1959  года  говорилось:  «За  последние  три  с  лишним  года  сеть  органов 
здравоохраиения  области  резко  изменилась.  В  результате  постоянной  помощи  и  заботы  областных 
партийных и советских оргаиов бюджет здравоохранения с 23 млн, в 1955 г. вырос до 54 млн. в 1959 г. 
За это время количество учреждений здравоохранения выросло в 55 до 70. а коек в них с 1955 до 2495, 
количсство врачей с 25 до 300, средний медработников с 72 до 1120 в 1959 г.» [7].
 
В  городах,  поселках,  на  промышленных  объектах  стали  строиться  новые  медицинские 
учреждення или выделялись помещения под них. Например, в 1962 году в Гурьевской области было 
«выделеио более 70 зданий для развертывания лечебных учреждений, что, безусловно, способствовало 
улучшению  работы  по  медицинскому  обслуживанию  населения.  Эта  работа  проведена  во  всех 
районах. В Гурьеве передано под родильный дом бывшее здание Совнархоза, два хороших здания для 
расширения районной больницы и тубдиспансера псредано в г. Шевченко, расширястся тубдиспансер 
в  Сартугае,  Начато  строительство  Балыкшинской  и  областной  болыіицы.  По  следуст  сказать,  что 
строители не справляются с освоением плаиа по строительству объектов здравоохранения. 'Гак, в 1960 
году  средства,  предусмотренныс  на  капсгроительство,  выполиены  только  на  55%,  в  1961  году  на 
67,5%, плохо ведется строительство всего двух объектов в текущем году» [8].
 
Тем не менее, положительиый сдвиг в системе здравоохранения в регионе имел место. Так, в 
1962  годү  по  заданию  Западно-Казахстанского  Крайкома  и  Крайисполкома  группа  специалистов 
Краевого отдела здравоохранения ознакомилась с состоянием работы по медиңинскому обслужнванию 
и  охране  здоровья  населення  Гурьевской  области,  в  их  отчете  указывалось  «в  области  растет  сеть 
учреждений здравоохранения, в настоящее время фуикционируют около 400 учреждений, в том числе 
более  70  больничных  на  3240  коек  или  более  70  коек  приходится  на  10  тысяч  населения.  Коечный 
фонд области почти обеспечивает возможности оказаиия стационарной помощи населения. В области 
работают 347 врачей и 1392 средних медицинских работников» [9].
 
Если  в  целом  по  Гурьевской  области  имелись  позитивные  тенденции  в  развитии  системы 
здравоохранения,  тем  не  менее  в  отдельных  районах,  таких  как  Мангышлак,  ситуация  оставалась 
сложной.  Состояние  медицинского  обслуживания  работников  нсфтяной  промышленности  на 
Мангышлаке даже рассматривалось на ІІленумах ЦК Компартии Казахстана. Так, в 1965 году ЦК КП 
республики  рассмотрел  вопрос  "О  нсудовлетворительном  состоянии  и  мерах  но  улучшению 
культурно-  бытового,  медицинского  и  торгового  обслуживания  нефтеразведчиков  треста  "МНГР",  в 
котором  указывалось,  что  «на  месторождениях  Жетыбай  и  Узень  по-прежнему  нет  ни  одного 
медработника,  даже  медсестры.  Все  случаи  заболеваний,  даже  роды,  оставались  без  медицинской 
помощи,  невозможно  было  купить  даже  самые  простые  лекарства».  В  связи  с  этим  было  принято 
решение,  в  котором  «Министерству  здравоохранения  республики  было  вменено  в  обязанность 
развернуть  в  1963  году  больницу  на  35  коек  в  пос.  Жетыбай  и  врачебный  здравпункт  в  пос.  Узень, 
укомплектовать  их  врачами  и  средними  медработниками,  обеспсчить  лечебные  учреждения 
необходимым оборудованием и медикаментами» [10].
 
Для  обслуживания  работников  министерства  среднего  машиностроения  в  Шевченко  была 
организован  специальный  медицинский  городок,  который  обозначался  аббревиатурой  МСЧ-102.  Все 
необходимые  средства,  аппаратура  и  инструменты  поступали  из  Москвы.  Также  из  Москвы 
направлялись  медицинские  кадры.  С  развитием  производства  больничный  городок  МСЧ-102 
обновлялся и расширялся.
 
Других  жителей  Мангистау  в  начале  70-х  гг.  обслуживала  врачебная  амбулатория, 
подчиненная  Гурьевскому  облздравотделу.  Архивные  данные  так  характеризуют  состояние 
медицинского  обслужнвания  населения  Мангышлака  в  1973  году:  «Медицинское  обслуживание 
населения  Мангышлакской  области  ведется  лечебно-профилактическими  учреждениями  с  общей 
коечной сетью 1840 мест в 1973 г., в т.ч. по профилям:
 
 

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
91 
 
терапия - 353 
хирургия - 225 
детство - 246 
акушерство - 265 
туберкулез - 305 
кож/вен - 75 
инфекция - 180 
неврология -75.
 
Обеспечеиность  населения  терапевтическими  койками  составляет  на  10,000  -  22,  при 
республиканском  показателе  22.  Штатных  должностей  терапевтов,  35  единиц,  укомплоктованы 
полностью» [II]. Однако даже сами медцинские работники признавали, что отчетные данные создают 
лишь  видимое  благополучие  и  на  самом  деле  развитие  здравоохранения  в  области  сталкивается  с 
многочисленными  проблемами.  Так,  не  имелось  терапевтов  в  Форт-Шевченко,  Бейнеуском, 
Мангистауском  районах.  Потребность  в  невропатологах  была  обсспсчена  лишь  на  50  %,  а 
специалистов  -  эндокринологов,  ревматологов,  гематологов  нет  вообще.  Имевшихся  по  области  9 
цеховых и 14 терапевтических участков было крайне недостаточно.
 
Таким образом, в 50-е годы система здравоохранения в регионе находилась на низком уровне. 
Только в середине 60-х годов состояние здравоохранение в регионе стало постепенно улучшаться. В 
этот  период  регион  стал  демонстрировать  тенденцию  превращения  из  депрессивной  тсрритории  в 
территорию  экономической  динамизации.  Особенно  было  заметно  улучшение  системы 
здравоохранения  в  Мангышлакской  области,  в  которой  в  этот  период  бурно  развивалась  нефтяная 
промышленность. 
 
 
Государственный  архив Атырауской области. Ф.197, оп.І, д.545,, св. 35, л.З. 
ГААО, Ф.197. Оп.І, Д.567, Св.37 Л. 92 
 ГААО, Ф,.197, Оп.1, Д.567, Св.37 Л. 3. 
 ГААО, Ф, 197, Оn1, Д 567, Св, 37 Л, 5 
.197, Оп.1, Д.567, Сс.37, Л. 5. 
Государственный архив Западно-Казахстапскои области. Ф.850, Оп. 10, Д. 1 ЗіЗ Св.34, .7.60. 
ГАЗКО, Ф.850, Оп.ІО, Д.138, Св.34, Л.67. 
ГАЗКО, Ф.850, Оп.10, Д138, Св.34, Л.68. 
ГААО, Ф.197, оп.1, д.545, св.35, л.З. 
Г.ААО, Ф.197, оп.1, д.749, л.34. 
Архив Президента ГК. Ф.708, Оп.42, Д.186, Л. 152,154,156. 
1 'осударственный архив Манғистауской области, Ф.331, Оп.1, Д. 7, Л. 19-20. 
 
'Гүйін
 
Мақала  Батыс  Қазақстандағы  соғыстан  кейінгі  жылдардағы  дснсаулық  сақтау  сапасының  дамуына  арналған. 
Мақалада  ХХғ.  50-жылдарындағы  денсаулык  сақтау  жүйесінің  төменгі  дсңгейі  мен  60-жылдары  онын  жағдайының 
көтерілу себептері талданған.
 
Sиmmary
 
Аггісlе із devoted һізtогу оf development оf риЫіс һеаtһ зегvісез іп tһе Wезtern  Каzакһstап during tһе розt-wаг 
регiod.  Тһе  low  level  jf  development  of  system  jf  public  health servises  in  50th  years  and  the  reasons  of  improvement    of  a 
condition of branch in 60th years ХХ centuries is analyzed 
 
 

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
92 
 
ҒАСЫРДЫҢ БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНДАҒЫ ƏЛЕУМЕТТІК-
ЭКОНОМИКАЛЫҚ БЕТБҰРЫС 
М.Д. Жумагулов - 
Алматы энергетика жəне байланыс университетіні  ага о,ытушысы 
         ХХғ.  аяғы  мен  XX  ғасырдыц  бас.  кезіндегі  Патшалық  Ресей  үкіметінің  Қазақстанға  аграрлық  жəне 
қоныс  аудару  саясаты  жергілікті  қазақ  халқының  бұрыннан  қалыпгасқан  дəстүрлі  аграрлық  -  элеуметтік 
құрылымын  күйзеліске  ұшыратты.Қазақстанда  орыс  капитализмінің  кеңінен  өріс  алуы  нəтижесінде  қазақ 
даласында  əлеуметгік,  экономикалық  жəне  саяси  өзгерістер  тереңдей  түсті.  Капиталистік  қатынастардың 
қазақ  даласына  тереңдсй  енуі,  темір  жолдардың  салынуы,  халық  санының  өсуі,  сауда-сатгықтың  дамуы 
негізінде жергілікті рыноктардың қауырт өсуі, жсргілікті қазақтардың натуралды шаруашылыгын біртіндеп 
ыдырагып,  оның  тауарлы  шаруашылыққа  айналуы.  нарық  сұранысына  бейімделуіне  əкелді.  Осындай 
өндірістік  қатынасгардың  иегізіиде  жалпы  Қазақстан  бойынша,  оның  ішінде  қазақ  халқының  арасында 
əлеуметтік-таптық жіктелу процесі тсздеді. Бұл процесті өлкеде жалдамалы еңбектің шығуы мен дамуынан, 
шағын өнеркəсіптің дамуынан жəне осының негізіндс бұрынғы көшпелі шаруашылық формасы өзінің мəнін 
жоғалтып,  шаруашылық  жүргізудің  жаңа  сипатқа,  жартылай  көшпелі  немесе  егінші-малшы  формасына 
ауысуынан  көрсміз.
 
Семей  уезінде,-деп  жазады  1909  ж.  статистикалық  экспедицияның  жетекшісі  Кузнецов,  -қазақ 
шаруашылықтарының  басым  бөлігі  (94%  шамасында)  тақыр  кедейлер,  қолдарында  1-10  жылқысы  барлар 
жəне ешқандай жылқысы жоқтар, əрең өмір сүріп жүрген көшпелі, жартылай пролетарлар. Олар тіршілікке 
қажет  қаржыны  өзінің  шаруащылықтарынан  емес,  қай  га  сол  шаруашылықтардың  5-тен  4-і  (4/5)  өздсрі 
шүғылданатын бөтен кірістер мен табыстардан табады [1].
 
Патша  өкіметінің  қоныстандыру  саясаты  -  қазақ  халқының  жерінен  айырылуынан,  дəстүрлі  мал 
шаруашылығының  күйреуіне  əкелген  еді.  Шаруашылығы  күйзелген  қазақтар  күнкөріс  үшін  орыс 
мұжыктарына,  казак  əскерлерінің  жеріне  жалданып,  ауылдан  тысқары  жерлерден  жұмыс  іздеуге  мəжбүр 
болды.  Жалдану  үшін  темір  жолдар  бойына,  орыс  поселкаларына,  базар  орналасқан  жерлсрге  барып 
қоныстанды.  Оның  үстіне  жергілікті  халыктан  салықты  ақшалай  алуы  да  жалдамалы  еңбсктің  дамуына 
ықпал  еткен  еді.  Жалданьпта    жұмыс  істеу  далалық  облыстардың  барлық  уездерінде  бірдей  болған  жоқ. 
Таза  көшпелі  ауылдар  орналасқан  аудандарда  жалдану  айтарлықтай  болган  жоқ.  Əрине,  бұдан  ауқатты 
шаруашылықтарда жалдамалы еңбекті пайдаланбады екен деп түсінбеу керек.
 
Жалдану  орыс  деревянларындағы  мүжықтардың  еңбек  күшін  қажет  еткен  жұмыстарында  кең  өріс 
алды.  Əсіресе  маусымдық  жұмыстар  кезінде  арзан,  тиімді  жұмыс  қолы  болып  саналатынын    жергілікті 
халықка деген сұраныс ерскше болды. Кслімсекгер оларды қуана қарсы алып, тіпті өз шаруашылықтарында 
тұрақгы жұмысшы ретінде бекітуге тырысқан.
 
Семей,  Ақмола  облыстарындағы  жергілікті  халықтың  жалдануы  жөніпдс  осы  облыстардың  ауыл 
шаруашылыгы шолуларынан біршама құнды мəлімтгер кездестіреміз. ІПолуда негізінен осы
 
облыстардан  1915  ж.  ксліп  түскен  хабарламалар  бойынша  қорытылған  материалдар  берілген.  Бұл 
материалдардан  1915  ж.  облыстарда  жалдамалы  еңбек  күніне  деген  сұранысгың  өскепдігін  көреміз.  Бұл 
кезенде  бірінші  дүпиежүзілік  согысқа  орыс  шаруаларының,  орыс-  казак  семьяларынан  соғысқа  алынып, 
жұмыс  қолына деген қажсттілік кушейген еді.
 
Семей  облысының  уездерінен  келіп  түскен  хабарлаімалардың  80%  жалдамалы  жұмыс  күшіне  зəру 
екендіктсрін  көрсеткен.  Əсіресе  отбасылары  соғысқа  алынған  орыс  деревняларында  жұмыс  қолы  ретінде 
қазақтарга деген сұраныстың өскепдіғін келіп түскеп хабарламалардың 86% корсетеді. Сұраныстың басым 
көпшілігі  егін  шаруашылығы  дамыған  аудандардан  келіп  түсті.  Семей  облысы  Павлодар  уезінен  келіп 
гүскен хабарламаның 97% осыны көрсетсе керек, Оскемен уезінен келгсн хабарламаның 90%, Семей уезінен 
келген  хабарламаның  86%  осыны  кəрсетеді.  Сұраныстың  мүндай  жогарылығы  бұл  уездердің  базарға 
жақындығы,  темір  жолға,  қалалар  мен  орыс  поселкаларына  жақын  орналасуынан  да  еді.  Ал  Қарқаралы 
уезінен келіп түскен хабарламаларда жұмысшы күшіне деген сүраныс орташа болды. Жұмыс қолына деген 
қажеттілік,  əсіресе  маусымдық  жұмыстар  кезінде  қатты  байқалды.  Келіп  түскен  хабарламалардың  73% 
астық  жинау  кезінде  жұмысшы  күшіне  деген  сұраныс  орташа  болды.  Жұмыс  қолына  деген  қажеттілік   
,əсіресе    маусымдық  жұмыстар  кезінде  қатты  байқалды.Келіп  түскен  хабарламалардың  73%  астық  жинау 
кезінде жұмысшы күшіне 

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
93 
 
мұқтаждығын,  ал  44%  шөп    жинауға  қажетті  жұ.мыс  қолына  зəрулікті  көрсетеді  [2].  Жалпы  1915  ж. 
Семей  облысында  жұмыс қолына  дсген  сұраныстың  өскендігін  ксліп    түскен 188  хабарламаның 78% 
атап көрсеткен.
 
Ал Ақмола облысынан келіп түскен 137 хабарламаның гең жартысынан астамы жұмыс қолына 
аса  тапшылықты  атап  көрстеді  [3].  Бұл  матсриалдардан  Семей  облысында  ауыл  шаруашылығы 
жұмыстары  мен  үй  жұмыстарын  нешінен  қазақгардың  атқарғандғын  көреміз.  Келіп  түскен 
хабарламаның 69% əртүрлі жұмыстарға жалданған тек қазақгар екендігі айтылған [4].
 
Ал осы жалданған қазақтар негізінен белгілі бір уақытқа жəне қолма-қол ақшға істеген. Ақмола 
облысында бір күнге жалданып істеу формасы кең тарлғандығы айтылады. Ал маусымдық жұмыстарға 
жалдану екі облыста да айтарлықтай кең өріс алған [5].
 
Еиді  осы жалданып  істеген  қазақтарға  еңбек  ақыны  қалай  төлсді,  сол жөніидегі  мəліметтергс 
келсек,  1915  ж.  Семей  облысында  бір  күнге  жалданғандар  орта  есеппен  ересек  адамдар  көктем 
айларында  тамағын  қосқанда  71  тиын,  əйелдер  61  тиын  тапқан.  Ал,  өз  тамақтарымен  барған  кезде 
көктем  айларыида  ересек  адамдар  -  1  сом,  əйелдер  57  тиын,  күз  айларында  сресек  адам  -  1  сом  06 
тиын,  əйел  адам  64  тиын  тапқан.  Жалдамалы  жұмысшыларга  орташа  күндік  ақыны  көп  төлегсн 
Павлодар уезі болса, аз төлеген Зайсан уезі болды.
 
Жалдаиу формасының ішінде ең көп тараған маусымдық жалдануы еді. Маусымдық жұмыстар
 
айдан  6  айға  дейін  созылды.  Хабарламалар  бойыпша  маусымдық  жұмыстарға  жалданған  ересек  ер 
адам қожайынының киімін кигснін қоса есептегенде 74 сом тапса. орташа 25 сом тапқан. Ең жоғары 
төлеген  Павлодар  усзінде  106  сомга  дейін  алган,  əйсл  адам  80  сом  тапқан.  Маусымдық  жұмыстарға 
жалдану,  бір  жыл  бойы  жалданушыларға  қарағанда  тиімдірек  болып,  орташа  табысы  да  жоғары 
болған,  өйткені  бір  жылга  жалданғандар  қыста  пе  күчде  сұраныстың  төмен  кезіндс  жалдану  себеіпі 
арзан болгап. Кун көріс ушін тақыр кедейлер бала-шағасы киімсіз, қыста тамақсыз қалмау үшін тиімсіз 
жағдайдың  өзінде дс түрлі жұмыстарға келісуге мəжбүр болған.
 
Қазақстанда  халық  санының  өсуі,  оның  ішінде  қоныс  аударушы  орыстардың  өсуі  жəне 
олардың  шаруашылық  жүргізу  ықпалының  жергілікті  қазақтарға  əсері  өлкенің  экономикалық 
сипатына үлкен өзгерістер əкелді. Жаңадан қалыптасқаи демографнялық ахуалдың ең басты нəтижесі, 
өлкедегі егіншілік экономикасының дамуы болды. Оның ішінде қазақ ауылының экономикасы барлық 
жерде біркелкі дамыған жоқ.
 
Таза  көшпелі  мал  шаруашылығымен  айналысқан  аймақтарға  қарағанда,  жартылай  көшпелі, 
малшы-егінші  аймақтардың  экономикасы  иптенсипті  түрдс  дамыды.  Көшпелі  мал  шаруашылығы 
үстсм  болған  аудандарда,  шаруа  экономикасының  эволюциясы  баяу  жүрді,  себебі  бұл  аудандарға 
Ресей  капитализмі  дамуының  əсері  əлсіз  болды.  Осылайша  шаруашылықтың  феодалдық-
патриархалдық  формасы  бұзыла  бастады.  Сондықтан  қазақ  шаруалары  өз  шаруашылықтарын  базар, 
ягни  парық  талаптарына  қарай  бейімдеп,  оның  өнімін  арттьіруға,  тауарлы  шаруашылықты  дамытуга 
тырысты.  «Қыргыздар  (қазақтар  М.  Ж.)  арасыпда  натуралды  шаруашылық,  ақшалы  шаруашылыққа 
ауыса  бастады,  осыған  байланысты  бұрынғы  əдетгік  право  өлшемдері  байқаусыз  өзғсруде,  қазіргі 
қыргыздар ақшасыз жүре алмайды, өйткені бұның бəрі орыс нарығымен жан-жақты байланысты еді» - 
дейді сол кездегі автор [6].
 
Қазақтар  арасында  егіншіліктің  дамуын  кезендер  бойынша  салыстырып  қарасақ,  деректер 
бойынша  1860  ж.  Көкшетау  округінде  -  43.  Ақмолада  -  560,  Атбасарда  -  57  казақ  жанұясы  жер 
өндеумен  айналысқан.  Орташа  есеппен  Ақмола  облысы  бойынша  əрбір  100  қазақтың  1-і  ғана  жер 
өңдеумен шұғылданған [7].
 
Ал  XIX  ғасырдың  соңына  қарай  жагдай  біршама  өзгерген.  «Орал  уезінің  кейбір  болыстарында 
диқаншы шаруалардың орташа  егіс көлемі 9 қазыналық десятинаға дейін жетті. Ақтөбе уезінің егінші 
шаруаларының  саны  94,4%  болды.  Əрбір  диқапшы  шаруа  орта  есенпен  6,2  десятина  жерге  тұқым 
себеді.  1898  ж.  уезд  бойынша  1  183  000  пұт  астық,  негізінсн  тары  сатылды.  Астық  сатқан  əрбір 
шаруашылыққа орта есеппен 70 пұттан, ал уезд боііынша 67 пұттан келеді». [8] Бұған тагы бір мысал: 
1895 ж. Орал облысы бойынша орылған астықтың 59 пайызы қазақтардың меншігінде болған. 1899 ж. 
Семей облысында орыс шаруалары 2 270 000 пұт астық өндірген болса, қазақтар 2 099 000 пұт астық 
жинап  алған.  1900  ж.  Торғай  облысы  бойьппиа  182,4  мың  десятина  сгістік  жердің  8  пайызы 
қазақтардікі болган. 1910 ж. Семей облысының Павлодар уезіндегі қазақ 

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
94 
 
шаруаларының 25,5 пайызы таза егіншілікті кəсіп еткен. ғ1906-1916 жж. Қазақстанның Торғай, 
Орал, Акмола жəне  Семей облыстары бойынша қазақ шаруаларының егіс көлемі 10 жыл ішінде 416 
мың десятинадан 671 мың десятипаға дейін өскен. [9] Осы он жыл ішінде тұтас Қазақстан бойынша 
егістік  көлемі  1906  ж.  1.5  миллион  десятинадан  1916  ж.  4,5  миллион  десятинаға  дсйін  жетті,  оның 
ішінде солтүстік аймақтағы төрт облыста егістік жер көлемі 386 процентке өсіп, 2,5 миллион дееятина 
жерді қамтыды [10].
 
Жоғарыда келтірілген фактілерден дəстүрлі қазақ мал шаруашылыгының ыдырауы мен  казақ 
шаруаларының  əлеуметтік  жіктелу  процесінің  тереңдей  түскенін  көреміз.  Көп  жағдайда  бұрынғы 
дəстүрлі  шаруашылықтың  ыдырауы  қазақтарды  қайыршылыққа,  тақыр  кедейшілікке  душар  етті. 
Осындай  процестердің  негізінде  қазақтардың  элеуметтік  қамсыздық  тұргысында  дифференциацияға 
түсуімсн қатар шаруашылық жүргізудің басты бір əдісі, жаңа өндірістік қатынастардың пайда болуы 
қатар жүрді.
 
Шаруалардың  жіктелуі,  ондіріс  эдісі  мсн  жаңа  өндірістік  қатыиастардың  дамуы  нэтижесіпде 
ауыл  шаруашылыгы  түргындарының  жаңа  екі  түрі  пайда  бола  басіады.  Бірінші  түрі  -  аукатты 
шаруалар (кулактар). Осы ауқатгы шаруалардың негізінде саудамеп жəне өсімқорлықпен айналысатын 
жаңа байлар тобы (буржуазия) пайда болды. Ал, екінші түрі - ұсақ малшыллр, ксдейлер, бұлар түрлі 
салықгардың  ауыртпалыгы  нəтижесінде  -  кедейленіп,  ауыл  шаруашылыгы  пролетариатына 
айналгащтар.
 
гасырдың  аяғы  мен  XX  гасырдың  басында  жартылай  отырықшы,  малшы-егінші  аудандарда  ауқатты 
шаруалар,  ягни  кулактар  пайда  бола  бастады.  Олар  оз  шаруашылықтарын  базар  сүраныстарына 
ыццайлап,  оз  ецбектсрін  сатқан  жалшылардыц  немесе  жалдымалы  еңбекті  пайдалану  негізіпде  онім 
шьнара  бастады.  Көптеген  байлар  мен  ауқатты  шаруалар  мал  жэне  егін  онімдерін  саудага  шыгарып, 
кейде ауылдар мен жайлауларда жэрмсңке ұйымдастырып отырган.
 
Қалалар  мен  темір  жолдар  (Сібір,  Орынбор  -  Ташкснт  ,  Орал  -  Рязань)  казақ  даласында 
капиталистік  қатынастардыц  іереңдей  енуіне  үлкен  рвл  атқарды.  Қазақстан  жэрмецкелерінде  жагі- 
жақтан  саудагерлер мен  онеркэсіп  иелері  көптеп келе  бастады. Олар  мүнда  өз  тауарларып  өткізумен 
қатар маі жэне оның өнімдсрін (жүн, тері, шошқа майы т.б.) копгсп сатып апып огырған.
 
1911  ж.  бір  гана  Ақмолз  облысында  200  жəрмеңке  мен  сауда  ііүктелсрі  жұмыс  жасап,  сауда 
айиалымы  16  млн.  сомды  құраган  [11].  Ақмола,  Семей  жэне  Орал  облыстарындағы  жəрмеңкелсрдің 
акша  айналымы  1896  ж.  16,7  млн.  сом  болса,  1900-1902  жлс.  қарай  89  млн.  сомга  дейін  өскепдігін 
деректсрден кореміз. 1900 ж. Торғай облысыпда жəне 1901 ж. Орап облысында мал жэне мал өнімдері
 
млн. сомға сатылса. бұл корссткіш осы жылдықтың аягына қарай 20 млн. сомпан асып жыгылган [12].
 
Қостанай  меп  Ақмола  уездерінде  223  мың  пайда  гүсімі  бар  849  делдал  осімқорлықпен 
айналысатын алыпсатарлар болган. XIX г. аягы мен XX г. басына қарай Қазақстанда 40-мыңға жуық 
адам осындай саудагерлікпен айпалысқан жэнс бұлардыц копшілігі қолдарында жылқыға айналдырып 
есептегеңде,  орта  есеппен  500  бас  малы  бар  ірі  байлар  болган.  [13]  Саудагер  қазақтар  арнайы 
мамандандырылган саудамен айналысқан. Мысалы: сауда айналымында 80 мыңнан аса қаражаты бар 
Жиенқұлов мал жəне мал өнімдерінің саудасымеи айналысқан, ал Ибрагимов - астык, бидай жэпе үн 
сатумеп  айналысқан.  Қорабаев  -  киіз  саудасымеп  шұғылданган.  Саудагерлер  саны  да  жылдан-жылға 
кобейіп  отырған.  С-ырдария  облысының  Оулие-Ата  уезіндс  257  адам  патсптті  саудагер  тіркслгсн 
болса, оның 17-сі қазақ, 3-і орыс, 2-і татар жэне басқалары өзбектер болғаи. Бұлардың саны 1905 ж. 
2156-га  жетсе,  оның  1009  нүктесі  ауылдармен  кишлактарда  орпаласқан,  ал  1147-1  Əулие-Лта 
қаласында  болған  [14  |.  Тауарлы  шаруашылыгымсн,  жэне  ірі  саудамен  айналысқан  байлар  тск  қана 
ауқатты  шаруалардан.  кулактардан  гана  осіп  шыққап  жоқ,  сондай-ақ  олардың  арасында 
буржуазияланган  бұрынғы  ірі  феодалдар  да  ботды.  Мысаты:  Семеіі  облысы  Баянауы  і  уезіндегі 
Шормановтар. Бокей ордасындагы ІИэңгерей Бокеев 700 десятина жергс егін, ірі колсмде мал багып, 
саудамен айналысқап [15].
 
Сол кездегі буржуазиялапган қазақ байларының сословиелік (шыққан тсгіне қарай) құрамына 
келсек, Кекшетау усзіндегі 70 байдыц 7-і сұлтан тұқымынан шыққан (Уэлихановтар, Бексұлтановтар, 
Шобековтар)  Пстропавловск  уезінде,  Омбы  уезінде  -  Ігана  сұлтан  тұқымынан  шыққапдар  болган. 
Жалпы Ақмола облысы бойынша 122 ірі байлардың 10 немесе 11-і гана сұлтандар [16].
 

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
95 
 
Бұдан  шығатын  қорытынды  қазақ  арасындағы  хан,  сүлган  ұрпақтарының  ата-тегінсн  келе 
жагқан  айрықша  элеумепік-экономикалық  құқықтарынан  айрылуы,  нарықтық  экономикалық 
қатынастардың бэсекесіне ілесе алмағандыгы, сойтіп оларлың біразы өт дэрежелерін сақтап қпла алды 
да.  көпшілігі  заман  ағымына  қарай  дағдарысқа  ушырап,  кедейленіп,  түрлі  томенгі  əлеумеггік 
топтардың  қатарыаа  қосылды.  Будан  былай  «ақ  сүйекпе»  немесе  «қара  сүііекпе»  шыққан  тегіне 
қарамасчан билік пен бедел, яғни қогамда ықналды болу байлықпен немесе ақшамен өлшенді. Жалпы 
айтқанда  «султан,  егер  бай  болса  ганп  султан».  Қачактар  арсындагы  бурыннан  келе  жатқан  «ақ 
сүйектерге»  деген  козқарас  пен  кұрмег,  ізет  көрсету  белгілері,  оныц  шыққан  тегіне  байланысты 
болған. Ьай султандарга «тақсыр» немесе «алдияр» деп амандасатын болса, ал кедейленгсн сүлтандар 
м.үндай ерекше қурмегген айырылған. Тіпті дастархан басындағы досгүрлі сыбага жеу қуқықтарынан 
айырыла  бастаған  себебін,  -  Щербина,  қазақтар  арасындагы  рулық  қурылыстың  ыдырауыпан, 
бұрыниан сақта-пып келе жатқап адсттік прованың бузы.пгандығынан кореді [17].
 
Сондай-ақ  қазақ  ауылындагы  əлсуметтік  жікте  іудіц  қарқыпды  синат  алуын  жеқе  клеіппен 
немсоо кіші жшіе орта кэсіпкерлікпен айналысушылардың өсуінен жəне олардың 
ОС І
.
І 
кəсіпкерлікті 
кун  коріс  көзіие  айналғандықтарынан  байқауга  болады.  Бурынғьі  қазақ  қоғамыида  үсталар,  агаш 
шеберлері, зергерлер, етікшілер жэне т.б. үсақ кəсіпшілік қоғамдық, яғни коопераңиялық сипат алган 
жок,  жеке  жанұялык  сипатта  болатын.  Сондықтан  бұл  кэсіп  табыс  көчі  бола  алмады.  Көшпслі 
гүрмыстың қажстііі өтеуден əрі аса аммаділ.
 
ғасырдың  басына  қарай  осындай  кэсіпшіліктіц  қогамдық  сипат  ата  басіагандығыи  көбіне  қосымша, 
кейбір жагдайларда негічгі габыс көзіне айнала бастағандыгы түраты Т. Седельниковтың деректсріне 
жүгінуге болады. Автор Орал уезінің Қарашығапак болысына қарасты ауылдарды аралап, егіншілікпсн 
майшылыкқа  қоса  кімнің  қаидай  кəсігшен  айналысаті.шдығын  зерттеген  екен.  1904  ж.  ол  осы 
облыстың  80  етікшісімсн  кездесіп,  олардың  эрқайсысы  орта  есегшен  56  сом  46  гиын  ақша 
табатындықтарын анықтаган. Сол жылы киіз үй суйегін жасаушы 40 шебердің оріаша табысы 69 сом
 
тиьш болған. 60 саудагердің (ұсақ сауда) орташа табысы 98 сом 60 тиыннан боліан, Агаш шеберлерінің 
де  табысы  жаман  емес  60  сом  80  тиын.  Ұсталардыц  табысы  бұтардан  екі  сседей  артық  106  сом  54 
тмынды кұраған. Таоысы аздар қасапшыіар. олар 17 сом 22 гиыннан тапса. колікшілер табысы 62 сом 
10  тиынкан  шыққан.  Əртүрлі  жүмыс  істейтін  392  адамның  орташа  табыс  мəтшсрі  52  сом  45  тиынды 
құраган.  Бұаардан  басқа зеріерлікпен  аііналысып,  алтын,  күміс бүйымдарын жасайтындар,  ер-турмап 
шеберлері  т.б.  косіпкерлер  боліан.  Сондай-ақ  қазақтар  почта,  шайхана,  шабармандар,  қонақ  түсстін 
үйлср  ұстаған.  Қарашығанақ  болысындагы  1597  шаруашылықтың  703-і  ягни  44%  осыпдай  эртүрлі 
косіпкерлікпен айналысып, орга есеппен 65 сомнан қосымша табыс табады екен. Сұрау салған ксзде, - 
деп жатады автор, көптегеп қазақтардың оздерінің алган ақыларып айггпай, жасырып қалганыи вемесе 
жұмысының табыстыпығыи кемітіп көрсеткенін дс ескеру іссрск [18].
 
Қазақ дагіасын орыс коныс аударушылары арқылы отарлаудың күшеюі жэне олармен арадағы 
сауда  байланысының  тез  қарқынмен  дамуы  қазақтардың  шаруашылық  өміріне  айтарлықтай  озгеріс 
зкелді.  Вұрынгы  дəстүрлі  шаруашылық,  ягпи  көшпслі  мал  шаруашылыгы  бірте-бірте  тауарлы  ақша 
шаруашылыққа айнала басгады. Осылайша шаруашылық жүрі ізу эдісі жаңа отырықшы - малшы жэне 
отырықшы  -  егінші  формага  өзгертіле  бастады.  Сонымсн  бірге  капиталисгік,  ягни  нарықтық 
қатынастар  омірге  терсңдсй  сніп,  қазақ  халқының  тұрмысын  та.  шаруашылық  өмірінде  жаңа 
тургыдағы əлеуметтік - таптық жіктеу басталады.
 
Материалы  по  киргизскому  землеполюоватію  Семипачатииской  ооласти  Ссмипалатинского  уезда. 
Т.Х. 1909 год 
Селъскохозяйствсиный обзор Семипалатинской области за 1915 год. - Семипалатинск, 1915. -С 100. 
Сельскохозяйствгнный обзор Акмолинской области за 1915 год. - Омск, 1915. - С. 154. 
‘ 'ельскохозяйственный обзор Семипалатинской области за 1915 год, с. 101. 
Тамже, с. 103-105 
Псшятная книжка Ссмипалатинской области на 1901 год. - Семипалатинск, 1901. -С. 154. 
История Казахстана ССР с древнейших врсмси до наиіих дней: В 5 т. - Алма-Ата, 1979. - Т. 
- С. 193. 
 

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
96 
 
1.  Сидельников  Т.  Борьба  за  землю  в  Киргизской  степи  (Киргизский  земелъный  вопрос  и  колонишционная 
политика правительства). -СПб., 1907. - С. 8. 
2. Елеуов Т.  аза, ауылында Соает Hкіметіні  орнауы жэие ныгаюы. -Алма-Ата, 1967. - 12-6. 
3. Сборник статистичискю: сеедений о движенигі паселеиия, скота и урожаее по КССР. - Оренбург, 1926. 
- С 67-69. 
4. Сулеменов Б. Аграрный вопрое в Казахстане в последней трети XIX - начало XX в. - Алма- Ата, 1963. -С. 
77. 
 5.Материачы научной сессии, посвященной истории Средней Азии и Кишхстаиа в дооктябрский период. - 
Ташкент, 1955. - С. 170-171. 
6. История Казахской ССР. -Алма-Ата, 1957. - Т. 1. - >.'. 408. 
7. Сулейменов Б. Аграрный вопрос е Казахстане последней третиХІХ— начало XX в. - Алма- Ата, 1963. - С. 
78. 
 8. Материалы науччой сессгш, посвящеиной истории Средней Азии и Казахстана в дооктябрский период. - 
Ташкент, 1955. - С 170-171. 
 9. Вопросы колонизации. -СПб., 1909. -№5. - С. 128. 
 10. Вопросы колонизации. - СПб., 1909. -№5. -С. 130. 
11.  Седелыіиков  Т.  Борьба  за  землю  в  Киргизской  степи  (Киргизский  земельный  вопрос  и  колонизационная 
политика правительства;. - СПб., 1907. - С. 8. 
Резюме 
В  статъе  рассматриваются  социально-экономические  преобразования  в  казахском  обществе  в  конце  ХІХ-
начале XX века. 
Summагу 
Тһe  агtісlе  іs  dеvоtеd  tо  tһе  sосіаl-есоnоmісаl    геfог  іn    Каzакһ  рublіс  іn  tһe  еnd  оf  19  сеntuгу  аnd  аt  tһе 
bеginning оf 20 сеtuгy. 

жүктеу/скачать 1,63 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: