XXғ. 20-40 жж. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖАЗУ МƏСЕЛЕСІ

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
97 
 
латын  жазуьш  қолданудың  керекгігін  номесе  қажеісіадігін  дəлелдеуде  комиссия  құру  жөніоде 
шешім  қабылдады,  Сонымен  қатар  орбір  елдің  тіл  срскшеліктерін  жете  зері  геу  мəселесі  де 
қойылды  |2|.  Латын  жазуын  қолдаушы  комиссия  жаңа  əліпбиге  көшуге  баиланысты  дайындық 
жұмыстарымен  айналысатын  “Жаңа  түрік  оліппесіпін  комитетій”  құрын,  халық  арасында  угіт-
насихат  жумыстарын  бірден  бастап  ксггі.  Қазақстанда  жана  əліпби  қозіалысы  оқытушылармсп 
кеңестер  жургізу,  арабшылармен  ііікірталнс  өткізу,  лаіын  эдіпбиін  сараптамадан  өткізу, 
жариялау  сияқты  жұмыстардан  керінді.  Орталык  комитет  ең  басты  мəсслені  жаңа  эліпбиді 
үйрстетін  мугалімдерді  даярлайтын  курсгар  аіпудан  жэне  орта  мекіептерде  жаца  əліпби 
сабақтарын огкізудсн бастадьг. 
Қазақстанда  жазу  мэселесіне  байланысты  екігс  бөлінген  тотъіц  бір  басында  Ахмет 
Байтұрсынон тұрса, ал екінші гон гыц  жүмысын Нэзір Төрекұпов кызу  қо іға алды. Латыншылар 
сліміздің  жеке  кəсіпорындарымеп  ірі  мекемелерінде,  орта  жэне  жоғары  оқу  орындарында 
"Латыншылар  үііірмесін”  құра  бастады.  Бүл  үйірмс  жаңа  əліпбпді  жиналыстар  откізін,  жаңа 
жазудьің  маңыздылығын  дəлелдеді.  баяндамалар  жасап.  араб  орібінің  қиыншылығын  корсеггі. 
Мсрзімді  басылымдарга  осы  тақырып  төңірег  індс  макалалар  жазды.  Қазақ  жазуын  іатыпга 
көшіру  мэсслесі  1926  ж.  10  жсл  гоксанында  Горкинода  откен  жнылыс  барысында  тағы  да 
дэлелдене көтеріліп, араб эрібініц киі.іншылыгы жəнінде О. Байділдиннің баяндамасы тыңцалған 
болатын.  Ол  араб  эрібін  жазудагы  бірнеше  қиынінылықтарды  тізіп  корсетті.  Латын  эліпбиін 
жақтай сөйлеген Т. Шонанов  пен 0. Грмеков  араб  жазуы оқуда оқушының  қиналатындығын айта 
келе,  латын  жазуына  кошуді  тиімді  санады  [3].  Ə.  Байділдинпің  баяндамасына  А.  Байтүрсынои 
қарсы сойлеи, о.п керісінше араб орібін түркі слінің 90 %-і лайдаланып отырғандыгын айта келс. 
араб  жазуының  тиімділігін  долелдсуі  с  гырысты  [4].  Жалпы  А.  Байтұрсыновтың  сөзін  Ілияс 
Ахметов,  Міржақып  Дулагон.  Нлдес  Омаров  пен  Обділда  Байтасовтар  қызу  қолдай  еөйлсп,  араб 
эрібінің  соңғы  жобасынан  еш  шыплн  шекнеіітін. 
ІІІ
  ін  до  іе  ідей  сөйледі  [5].  Жазу  моселесінс 
орай айтыс-тартысты мерзімді басытым арқылы жүргізу қажсттігі жөпіпде 1927 ж. 27 ақпанында 
Ф.И.  Голощекиннің  басшылыгымен  өткен  қазақ  влкелік  комн  гетінін  мэжілісінде  шешім 
қабылданды  [6].  Олкелік  комитеттің  органы  болған  «Сңбекші  қазак»  газетіне  арнай  айдар  ашу 
арқьілы  үзбей  латын  эдіпбиін  насихатгаган  мақаладар  жариялау,  ақпараттар  беру  мэсслесі  де 
қолга  алынды.  Газеітің  соңғы  бетінде  латын  əрібі  басылып,  оқырмандарына  бегінше  оқып-
үйренуді  ұсынды.  Шагын  хабардар  осы  латын  жазуымен  берілді.  жытдың  24  сəуірінде 
Мэскеудегі  қазақ  жастарының  бас  қосқан  жиы.иысында  Н.  Гөреқұлов  латын  э.тітібиіне  қатысты 
баяндама  жасап,  осыган  орай  қабылданган  қаулыда  латын  жазуьш  қабылдаудың  мацыздылығы 
айтылып,  қазак  жастары  Қырғызстан.  Озірбайжан,  Якут,  Түркіменстан  рссгіубликаларыиың 
жасгарып  жаңаоліпбиді  қолдауға  шақырды  [7].  қарашада  қазақ  өлкелік  комитетінің  шешімімен 
Қазакстанда  жаңа  эліпбидің  Орталық  комитеті  құрылды.  Оның  торагасы  болып  Нығмет 
Нұрмақов  саВланды.  Комитетке  К.  Тоқтабаев,  0.  Жандосов,  Ə.  Байдіпдин,  О.Ермеков,  Т. 
Шонанов,  Орманбасв,  Б.  Матдыбаев  мүше  болды.  Бүл  комитет  түркі  елдерімен  бір  бағьгггагы 
жаңа  əліпби  жасау,  мектеп  жасындағы  балалар  мен  оресектерге  арналган  эліппслер  шыгару, 
латыншыларга  жэрдем  берелік  нүсқау  кітаптарын  шыгару,  баспаханалар  ушін  жеткілікті  латын 
əрібін дайындау, латышлылар қогамы мен ұйымдарының ережслсрін басып ніығару, латыншылар 
қоғамын,  ұйымдарын  ашу  жэне  жандандыру  үшін  газет-журнатдар  арқылы  үгіт-насихат 
жұмыстарын  жүргізу,  əліпби  жұмысына  басшылық  қылатын  адамдар  даярлау  сияқты 
жұмыстарды  тез  арада  атқаруға  тиіс  болды  [8].  Комитет  қазақ  эліпбиінің  қажеттілігі  турасыпда 
пікірталас  откізіп,  оның  қорытындыларын  5  баспа  табақтық  қазақ  тіліндегі  екі  кітагіта 
жариялады. Нығмст I Іұрмақов 2 айлық жаца оліпбидің орібін терушілер курсын ашуға жэне бүл 
курстың  үздіксіз  адамдарды  қабылдауын  қадагалады.  Сондай-ақ,  Ақтөбе,  Орал-Боксй 
губернияларында  жаңа  эліпбидің  маңыздылыгын  насихаттайтын  губерниялық  комитет  кұруға 
жэне барлық істерді қазақ тіліне жүргізуіне ұйытқы болды [9]. Жаңа эліпбидің Ортапық комитеті 
жиі-жиі жиылыстар откізіп, бүт іс-шараның жүргізілу барысына баға беріп отырды. і928 жылдың 
23  маусымында  өткен  комитеттің  можілісіаде  Шэймерден  Тоқжігітовтің  латын  жазу  мэселесі 
жүзеге  асыру  барысына  байланысты  есебі  тыңдалып,  1926  жылдан  бастап  бұл  жазуды  енгізу-
енгізбеу мəселесіне орай айтыс-тартыстардың 
 

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
98 
 
жүргецдігі,  бастапқы  баяндаманы  латыншылар  жасап,  жазуды  насихатгап  өтсе,  ап  оныц 
соңынан  сөйлеген  арабшылар  араб  эрііііиің  артықшылыгын  айтып,  екі  топ  болып  тартысуынан 
жастардың  арасында  жазу  мэселесіне  орай  түрлі  алыпқашты  сөздер  туындағандығын,  тек  «Жаңа 
эліпбидің  Орталық  комитеті»  құрылғаниан  кейін  ғана  латыншылар  қозғалысы  жанданып,  үгіт-
насихат  жұмысы  пəрменді  түрде  жургізіліп,  жаңа  эліпбиді  қолдаупгы  жастардың  қатары  көбейе 
түскендігін  хабарлап  огті.  Ол  Қазақстанда  58  ерікті  латыншылар  қогамы  ашылгандыгын,  колда 
бар мəліметтер бойынша оиын 48-інің қүрамында 3546 мүшесі барлыгын келтірді. Ш. 'Гоқжігітов 
латын  жазуымен  республикадағы  2646  адамы  мен  890  оқытушысы  бар  29  тсхникумда  қолға 
алынып,  20000  дана  жаңа  əліпби  шығарылып  таратылгандығын,  Аі'амалы-Оғлының  жаңа 
əліпбйгс  байланысты  шыгарылған  кітабы  5000  данада  таратылғандыгын,  газет-журналдарда 
латын  жазуына  қатысты  материалдар  жариялана  бастағандыгын  аз  уақыттың  ішіндегі  ірі 
жстістікке  жатқызды.  Сөз  соңында  ол  ауылдық  жерлсрге.  соні.гмен  қатар  орта  мектептерге 
латын  əрібімен  оқытатын  арнайы  дайьшдалган  мамандарды  жіберуді  ұсынды  [10].  Осы  есепті 
баяндама  негізінде  қабылданган  қаулы  эліпби  комитеттеріне  латын  жазуын  үйрстуге  құлшыныс 
білдірген  еріктілер  қатарып  көбейтуді,  арнайы  латын  жазуын  үйрететін  мұғалімдерді  дамрлады, 
жаңа əліпбидс газст-журнал шыгару ісіне кірісуді міпдеттенді [11]. 
Жаңа  əлінбидің  жүргі  іілу  барысы  1928  жылы  18-23  желтоқсанда  Қазанда  еткен  Одактық 
жаңа əлігіби комитетінің ІП пленумында қаральш, Татарстан, Əзербайжан, Қазақстан, Өзбекстан, 
Қыргызстан,  Түркімснстан  жəне  басқа  түркі  елдерінен  қатысқан  өкілдерініц  есебі  тыңдалгаи 
болатын.  Пленум  1929  жыидыц  1  желтоқсанына  дейін  барлық  мекемелер  мен  үйымдарды  жаца 
əлімбигс көшіру мэсслесін аяқтау жөнінде шсшім қабылдады [12].111 пленум шешшдерінек кейін 
1929 жылдың қаңтар айынан бастап Орталық жаңа эліпби комитетІ “Жаршы” журналын шыгарды 
жэне  жаңа  əліпбиді  жасау  ісіп  қолга  алып,  нəтижесінде  24  қаңтарда  Қазақ  Орталық  Атқару 
Комитетініц  0  шақырылымының  IV  сессиясының  шыгарган  шешімімен  жаңа  латын  əліпбиі 
бекітілді.  Ақпан  айыпан  бастап  «Жаңа  эдебист»,  «Əйсл  теңдігі»,  «Қызыл  Қазақстан»  жəне  басқа 
мерзімді басы>іымдар жаңа эліпбиге көшірілді [13]. 
Қазақ  АКСР-і  Хапық  ағарту  комиссариаты  1930  ж.  6-8  ақпандагы  жаца  əлібпді  енгі  іуді 
гездегу үшін 15 ақпаннап бастап барлық қызыл отауларга, оқу залдарына, кітапханаларға, қызыл 
шэйханаларга  жəне  і  .6.  агарту  сапасының  мскемелс.рінс  газеттердеп  басқа,  араб  жазуымен 
шықкан  кітаптарды  гарагуды,  араб  эріпімсн  кітап  шыгаруды  тоқтату,  20  наурызга  дейін  бұл 
шсшімнің  жүзсіе  асырылу  барысын  тексеріп,  Орталық  комитетке  мəлімдсу  қажсітігі  жəнінде 
шешім қабылданды [14]. 
Қазақстандагы жаца эліпбидіц енгізу мəсслесі 1930 жылдың соңымда голықтай аяқталды. 
Жаңа  эліпбидін  барлық  мсктеп,  жогары  оқу  орындарында  қабылдануы  мен  жүргізілу  барысы 
кагаң  бақыланып,  бұл  жайында  Одақтық  жаңа  эліпби  комитегіне  есеп  бсріліп  отырылды.  1933 
жылы  “Большевик  Казахстапа'  журналына  Габбас  Тогжановтың  “Жаңа  эліпби  қозгалысыныц 
тарихы  жəне  оның  қазақтар  арасындағы  жеңісі"  атты  мақаласы  жарняланып.  онда  ол  казактар 
арасында  жаңа  əліпбидің  қызығушылық  тугызарлық  екі  себсбін  атап  корсетті.  Оның  бірі, 
Қазақстапның  РКФСР  -дегі  автономиялық  рсспубликалардың  Іпішдегі  апып  жатқан 
территориясы  мсн  халқы  жагынан  аса  ірі  респуйлика  екендігі,  ал  екіншісі,  қазақ  жазуын  лап.ін 
оліпбиіне кошіруде ескі əліпбиді (араб жазуына) жогалтып, оны қолдаушыларга соққы берілуі. Ғ. 
'Гогжанов  қазақ  жазуының  тарнхы  болган  емес  деп,  оның  тарихыныц  басгауып  XX  ғасырга 
жатқызды  отырып,  20-шы  жылдыц  ортасыпа  дейін  қолданып  келгеп  араб  жазуын  “Қазақ” 
газетімен  тыгыз  байланыстырды.  Латып  жазуының  мəдениеггің  ілгерілеуіндегі  маңыздылыгын 
саралап  бердІ  [15],  Алайда  30  жылдың  соцына  қарай  эліпби  мəселесі  қайта  көтеріліп,  латын 
əліпбиінен  орыс  (кириллицаға)  эрібіне  кошу  қажсі  гігі  арнайы  түрде  қарала  бастады.  1938 
жылдың  5  сəуіріндегі  Қазақ  КСР  Орталық  Атқару  Комигеті  мен  Халық  Комиссарпар  кеңесінің 
қаулысында республиканың барлык қазақ мектептерінде орыс- тілі отс нашар өткізілетіндігі, тез 
арада  орыс  тілін  оқытуділ  нығайту  ксректігі  айтылды.  Қаулыда  орыс  тілін  переңдете  оқытудың 
мəнісін  біріншіден,  КСРО-ның  көп  ұлтты  екендігін,  сондықтан  байланыс  құралы  рстіпде 
пайдалану  деп  келгірілсе,  екіншіден,  орыс  тілін  тереңдсте  үйрену  үлттық  қазақ  кадрларыньщ 
гылым  ^ен  техника  садасында  одан  əрі  осуіне  алып  келетіндігін,  үшіншідсп,  Қызыл  Армия  мен 
Оскери-  Геңіз  Флоты  қатарына  қазақгардыц  оскери  қызметтерін  жемісті  атқаруына  жол  ашады 
дсгі түсіндірілді. Сондықтап барлық казақ мектептеріне 2 сыныптан бастап орыс 

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
99 
 
тілін  міпдетті  пəн  ретінде  оқыту  міндеттелінді  [16].  Орыс  тілінің  мектептерде  нашар 
оқытылуын ртшылдар кең түрде пайдаланып, өздерінің пигылдарын насихатгауды орістегіп отыр 
д с і с н
де пайымдаулар келтірілді. Негізінде бүл орыс əліпбиіне көшудің бастамасы еді. Осы жэне 
бұдан  ксйінгі  орыс  тілін  жүргізу  мэселесіне  қатысты  қабылдангап  қаулылардан  кейін  барлық 
қазақ мектептсрінде орыс тілі пэніне ерекше коңіл аударылып, сабақ уақыты көбейтіліи, осы пəн 
муғалімдері арнайы жетілдіру курстарынан өтті. 
Латын  əліпбиінен  орыс  эріпіне  көшу  мəселесі  бірте-бірте  барлық  мемлекстгік 
мекемелерде  талкылана  бастады.  1939  жылдың  16  наурызында  Қазақстан  партия  комитетінің 
орталық  коміпетіне  осы  мэселеге  байланысты  Дэуленовтың  төрағалышмен  мəжіліс  өткізіліп, 
қазақ  тілі  мамапдары  мен  білікті  қазақ  жазушылары  арасыида  араб  жəне  латыншылар  сняқты 
талас  туындады.  Мэселен,  тіл  маманы  С.  Аманжолов  еліміздің  мэдениетін  көіеруде  орыс 
жазуының  аса  маңыздылыгын,  өзге  үлггармен  байланыс  жасауга  колайлыгын  айта  келе,  орыс 
жазуына  кешуде  қиындықхар  туындауы  мүмкіндігін  де  ашық  айтты.  Мэселен,  ка  іақ  тілінде  коп 
кездесетіп  тогыз  дауысты  ді.юыстардың  орыс  эрібіне  кошкенде  жазылуда  қиындық 
тугызатындыгын,  сондықтан  бүл  мəселсні  байыбыпа  барып  шешу  ксректігін  көтерді.  Ол  орыс 
эрібімеи  жасалған  қазақ  жазуының  элі  толықтай  жасалмагандыгын,  осі.і  мэселені  өзге  елдердің 
тэжірибесін зерттей отырын, іске асыру қажотгігін те баса айтты. 
Орыс  жазуына  көшу  мəселесін  Əзірбайжан  рсспубликасы  1937  жылдан  бастағанымеп 
нақгь:  жоба  жасап  үлгермсгсн  болса,  1938  жылы  орыс  əрібіп  өздсріне  ыңгайлап  жасап  жатқан 
башқүртгар да нақты орыс жазуына кошуге асыкгтай отырғандыгын, коршілес Өзбекстан да 1933 
жылы  жобаларын  дайындап,  бірақ  оныі  іске  кірістірмеіі,  тек  Алтайдагы  бес-алты  ұсақ  үлт  гар 
гана  орыс  жазуымен  жазып  отыргачдыгын  кслтірді.  Г.  Мүсірепов  латын  жазуыіган  орыс  əрібінс 
көшу  мэдениетімізді  Ғ.уропа  елдерінің  мэдениетіне  жақындастыра  түсстін  айтса,  Х.Əділгереев 
орыс  эрібіне  квшу  орыс  тілін  оқытуда  жеңілдіктер  туғызатындыгын  баса  келтірген.  Орыс 
жазуына  орай  мəжілісте  С.  Ьайініев,  М.  Оуезов.  Саурамбаев  жэпс  гагы  басқа  зиялылар  соз 
сөйлеп,  бұл мэселеге атүсті қарамай.  байыппен  тереңдете зерттсу  жүргізе  барып,  жоба қабылдау 
керектігін  көтерді  [17].23  наурызда  Мемлекеттік  'герминология  комиссиясын  күру  жоніндс 
каулы  қабылданын.  оның  төрағалығы  Қазақ  КСР  Халық  комиссарлар  кеңесінің  торагасының 
орынбасары  Шэріпгжқа,  ал  орынбасарлыгы  Халық  Агарту  комиссариатының  торага  орынбасары 
Əбдіқапықовқа  жүктсліиді.  Бұл  комиссияныц  қүрамына  Қазақстанның  түрлі  саласыпда  қызмет 
істейтін  23  қызметксрлері,  атап  аіітқанда  «Социалистік  Қазақстан»  газетінің  редакторы  С. 
Бəйішев,  тіл  маманы  С.  Аманжолов,  эдебиетіші  М.  Əуезов,  аграном  Н.  Тайбеков,  тарихніы 
Əділгереев,  инженер  Манасов  жэне  т.б.  мүше  болды  [18],1939  жылдьің  13  желтоксамында  жаңа 
эліпби  комитетінің  орыс  əрібіне  кошуге  дайындық  жасау  жəніндегі  қаулысы  қабылданып,  онда 
1939  жылдың  20  желтоқсанынан  1940  жылдың  15  қаңтарына  дейін  барлық  облыстық,  аудандык 
наргия,  комсомол,  кэсіподақ  ұйымдарында,  ірі  үжымдарда  жаңа  жобаны  талқылау  мэселесі 
қойылды.  1940  жылдың  соңына  дейін  жоба  талқылауға  алынып,  13  желтоқсанда 
«Латындандырылған қазақ жазуын орыс графикасы негізіндеіі жаңа эліпбиге кешіру туралы» Заң 
қабылданды. Заң бойынша жаңа орыс əліпбиі 42 эріптен құрылыгі, оның 32-і орыс əрібі болса, 9-
ы  і,қ,ғ,ң,ө,і,ү,ү.һ  сияқты  казақ  дыбысын  білдіргеп  əріптермен  толықты.  Мемлскеттік  мекемелер 
мен  қогамдық  ұйымдар  жана  эріпке  1941  жылдың  ақпан  айына  дсйін  көшуге  тиіс  болды. 
Сонымен  қатар  мерзімді  баспасоз  саласы  да  осы  мсрзімде  жартылай  кошуді  жоспарлады. 
Бастауыш  жэне  орта  мектептерде  қыркүйек  айынан  бастап  оқыту  жаңа  əліпби  негізінде 
жүргізілді  [19].  Комекші  кұрал  ретінде  «Халық  мұгалімі»  журналында  арнайы  «Сауатты  болуга 
көмекші»  беті  ашылып,  түсіндірме  жұмыстары  жүргізілді.  Арнай  кітагішалар  шығарылып, 
балабақшалардан  бастап,  мектептерге  таратылды.  Жогары  оқу  орындарында  тіл  мамандары 
даярланып, облыс, аудандарга жіберіле бастады. Латын əліпбиіне қараганда орыс эліпбиін халық 
гез  қабылдады.  Коріп  отырганымыздай,  кеңестік  жүйе  тарихында  екі  бірдей  жазуды  қабылдауда 
қиыншылықтарға  қарамастан  үлкен  жүмыстар  жүргізіліп,  аз  уақыт  ішінде  ірі  жетістікке  жетті. 
Дегенмен,  20-30-жылдары  латын  əліпбиін  қабылдауда  ұлт  зиялылары  арасында  туыпдаган 
тартыстың  ақыры  «латын»  жазуына  қарсы  келген  азамаггарымыздың  1937-38  жылдары  «халық 
жауы»  ретінде  айыгітауға  бірден-бір  негіз  болса,  40-жылы  орыс  жазуына  көшу  орыс  тілінің 
үстемдігіне алып келді. 

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
100 
 
Еліміз  тэуелсіздігін  алганнан  бері  20  жылдардың  соны  мен  30-жылдары  қолданылып 
келген  латын  əрібіне  көшу  мэселесі  қайта  көтеріліп,  осыған  орай  Елбасымыздың 
тапсыруымсн үісімет тарапынан қурамында түрлі сала мамандарын қамтыған арнай комиссия 
құрылып,  соңгы  жылдары  латын  эліпбиіне  көшкен  бұрыңсы  одақтас  республикалар  мен 
басқа  шет  мемлекетгердің  іəжірибелері  зертгелінү  устінде.  Халық  арасында  пікірталастар 
ұйымдастырылып,  мерзімді  басылым  бетгерінде  түрлі  пікірлер  білдірген  материалдар 
жариялана бастадьг. 
ТCре,Hлов Н. Жа а эпіпби неге керек? - М„ 1924. 
2 РОММ. 81-,. 1-т„ 953- іс. 149-155-пп. 
+ліппе айтысы.  ыіыюрда, 1927. 9-11, 30-49-66 
С.онда, 16-29-66. 
Сонда, 52-55,61,70-66. 
РПМ. 141-,., 1-т . 1043-іс. 197-п. 
Яшковая политикав Казахстане (1921-1990 годы): С6. документов. - Алматы, 1997. - С. 
68-69. 
Жа а əліппе жольшда. 94-6. 
ИHрмсщов II. Шытрмалар жинаш. - Алматы: "Алаш”, 2005. -12-6. 
РОММ. 740-ц., 1 т., 2- іс. 59 70-пп. 
РОММ. 740- ,... 1-т., 2- іс. 71-пп. 
Стеиографическии  отчет  третьего  тенума  Всесоюзного  Централыіого  камитета,  нового  тюркского 
ачфавита заседавшего в Казани от 18-?о по 23-е декабря 1928 г. -Казанъ, 1928. - С.23. 
Стенографический  отчет  IV  пленума  Всесоюзиого  Централъного  Комитета  Нового  алфавита 
происходжшего в г. Алма-Ата. - Алма-Ата: ВЦКНА, 1931. -С.21-22. 
14 РОММ. 81- ,„ І-т„ 1440- іс. 174-176-юг 
15 //Большевик Казакстана. 1933. № 3. 
16 РОММ. 1692- ,„ 1-т.. 19- іс. 3-5-пп. 
РПМ 708-,„ 3/2-т„ 38-іс. 1-33-пп. 
Язьіковая политика, 169-170-66. 
Соида, с. 177-179. 
'Гүйін 
В статье рассматриваются проблсмы письменности в Казахстане в 20-40-х гг. XX века, в частносш, 
проблемы псрехода с арабской письмемпости на латинскую и далсе на кириллицу. 
Зигптагу 
Тһе аііісіе сопзісіегя Іһе ргоЫста оі Іііегагу іехік іп Кагакһзіап оГ 20-40 усагз оСіһе XX сепіигу 
іп рапісиіаг іһе ргоЫст оГігапзіііоп Ггогп АгаЬіс \үгійеп 1 лпеиаде іо СугіІІіс иІрһаЬеІ 
 
 
 
 
 
 
 
 

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
101 
 
ДИНАМИКА ГЕНДЕРНОЙ СТРУКТУРЫ И ВОЗРАСТНОГО СОСТАВА НАСЕЛЕНИЯ 
СЕВЕРНОГО КАЗАХСТАНА В ПЕРИОД 1959-1989 годов 
А.М. Жаркенова -
 
 
 
к
.и.н., доцент кафедры истории Казахстана ЕНУ им. Л.Н.Гумилева 
В 1959-19X9 годах в областях Северного Качахстлна произошли определенные изменения 
в  іендерном  и  возрастном  составе  населения,  Изменение  половозрастных  параметров  паселепия 
региона  в  исследуемый  период  чстко  ирослеживается  по  диаіраммам  процен  гного  соотношения 
лиц  женского  и  мужского  пола  в  различпых  возрасгных  группах  и  половозрастных  пирамид  в 
рубежных 1959 и 1989 годах. 
Диаграмма 1 - Соотношепие мужчин и женщин в различных возрастных группах населения 
Кустанайской области в 1959 году /1/ 
ж е н щ ин
 
м у ж м
 
и
 
н
 
В  1959  году  удельный  вес  мужчин  и  женіцин  о  различных  возрастных  группах  в 
исследуемых  областях  в  целом  соответствует  рсспубликанским  параметрам.  Нссущссі  вснное 
преобладание  женщин  наблюдалось  с  возрастной  групгіы  30-34  лет,  и  в  более  старших 
возрастных  группах  этот  разрыв  все  большс  увеличивался,  гак  как  мужчины  именно  тех 
позраетов  были  призваны  на  фронты  Всликой  Отечоственной  войны.  ГІочта  двукратнос 
преобладапие  жспщим  в  возрастной  группс  55-59  лет  связано  с  большими  потсрями  среди 
мужчин  этого  поколения  в  связи  с  тем.  что  на  долю  родившихся  в  1900-  1905  годах  пришлись  и 
пераая  мировая  война.  и  две  революции  с  кровопролитной  гражданской  войной,  и  вторая 
мировая  нойна.  Вследствие  этого  данная  мужская  еозрастная  групна  и  в  абсолютных  числах 
оказалась  мапочисленнее  следующего  поколения  60-69-летних,  которых  по  логике  должно  было 
бы быть мепьше. Просто они по возрасту ужс не вошли в контингент военнон мобилизации 1940-
х годов. 
За  30  лет  дсмографическис  последствия  второй  мировой  войны  были  преодолсны: 
улучшилось  соотношение  полов  в  населении  северных  областей  Преобладание  женщии  в 
структуре  населения  начиналось с более старших возрастов: несущественная разпица вследствие 
естественных  причин  имела  место  в  возрастной  группе  55-59-лет  и  рсзкий  разрыв  примерно  в 
гюлтора  раза  в  соотношении  полов  -  в  возрасге  60-69-летних  (произошла  передвижка  в  30  лет 
малочисленной еще в 1959 году группы мужчин 30- 34 лет). 
Численность женщин в целом гю Казахстану как в 1959 году, так и в 1989 году начинает 
доминировать с возрастной группы 30-34 лет. В северном регионе в отличие от 1959 года в 1989 
году преобладание численности женщин в половой структуре населения начинается с более 
старших возрастных групп:  в Северо-Казахстанской и Кокчетавской областях - с 40-44 лет, в  

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
102 
 
Павлоларской,  Кустанзйской  и Целиноградской  -  с 35-39 лет. В Тургайской области в 1989 году 
картина  была  несколько  иная:  женщины  преобладали  численно  не  только  с  возрастной  групгіы 
35-39  лет  и  старше  40,  но  и  в  возрастных  группах  с  5  до  24  лет.  В  целом  соотношение  между 
полами было благоприятным. 
Анализ  демографического  развития  населения  Кустанайской,  Павлодарской,  Северо- 
Казахстанской  областеіі.  Казахскоіі  ССР  и  Целинного  края  в  1959  году  гтозволяет  сделать  ряд 
выводов об 
изменениях  в  демографичсской  структуре  насепения  севсрных  областей  за 
исследуемый  период.  Во-первых,  половозрастные  диаграммы  населения  Целинного  края  и 
отдельных  составляющих  его  областей  соответствуют  аналогичной  диаграмме  по  населению 
республики в целом и имекгг вид широкой в осиовапии и плавно сужающеися квсрху пирамиды. 
Нсбольшое  исключение  составляет  малочисленная  группа  женщин  25-29  лет,  чьи  рождения  и 
ранее детство пришлись на 1930-1934 года - время сплошной коллективжзацші и голода. 
Это  было  выше  соотвсгствующих  республиканских  показателей.  ІІоловозрастная 
пирамида  ■имеда  широкое  основание.  Анализ  данных  о  распределении  населения  Северноі  о 
Казахстана  по  возрастным  группам  показыиает  явное  преобладаиие  в  структуре  населения 
Целишюго края детей и подростков и демопстрирует многочисленносгь людей в возрасте 20 - 25 
лет,  что  явилось  отражением  мнграцио.нных  потоков  молодых  трудоспособных  людей  в  годы 
освоения целины.В.  1959  -  1970  годах  доля  детей  от  0  до  15  лет  в  общеЛ  чмсленности 
паселения  республики  увеличшіась  с  35,6  %  до  37,5.  Однако  удельный  вес  детси  до  5  лет 
снйзился  примерно  на  25  %.  В  Северном  Казахстане  нс  только  относительное,  но  и  абсолютное 
умеиьшение  данной  возрастной  группы  (на  25  -  33  %)  отмечалось  в  Северо-Казахстанской  и 
Целиноірадской  областях.  Как  отмечают  исследователи,  свячано  это  в  первую  очерсдь  с 
малочисленностью  женщин  послевоенного  и  военпого  времени,  на  которых  в  основном  и 
приідлись рождсния детейуказанных возрастов /2/. 
Спижение  рождасмости  наблюдастся  с  1963  года.  Это  явление  было  отголоском  голода 
30-х  годов  и  П  мировой  войны.  По  переписи  1959  года  в  Целинном  крае  постегтенное  снижение 
численности  по  возрастным  сруппам  резко  нарушается,  когда  доходит  до  25  -  29-летних,  чьи 
рождения нришлись на голод 1930-х, и резко увеличивае гся в возрастной группе 30 - 34-иетних, 
годы  ро.кдения  которых  пришлись  на  годы  НЭПа.  Следующий  год  резкого  снижения 
рождаемосін  в  Казахстане  был  в  1970  году. 
По  Казахстану  в  целом  в  период  1962-1970  гг.  наблюдалось 
сужсние основания возрастно- половой пирамиды русского населенкя, составлявшего прсобладающую часть пассіісния 
севериых  областей.  В  1962  году  сстественный  прирост  русских  составил  в  Казахстане  93.2  тыс.  человек,  в 

жүктеу/скачать 1,63 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: