ҚАЗАҚ ШАРУАШЫЛЫҒЫН КЕҢЕСТІК РЕФОРМАЛАУ ТҰСЬІНДАҒЫ АЛАШ

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
38 
 
Осы  тұста,  нақты  айтсақ,  қазақтардың  шаруашылығын  кеңестік  реформалауға  байланысты 
қазақ  қоғамының  зиялы  қауымы,  соның  ішінде  Алаш  қозғалысының  қайраткерлері,  қазақтың  асыл 
ұлдары  өздерінің  позицияларын  айқын  көрсеткендігін  біз  бөліп  айта  отырып,  аталған  мəселеге  осы 
мақаламыз  арқылы  баса  көңіл  аударуды  қажет  деп  таптық.  Мысалы,  Алаш  козғалысының  көрнекті 
қайраткері  М.Шоқай  «20  жылдардағы  Қазақстандағы  жер  мəселесі  «қарулы  күштердің  қауіптөндіруі 
мен  шешілді»,-деп  атап  көрсетеді  [6,  62-6].  Өлкелік  партия  конференциясы  (1925  ж.)  қарарында 
«Жерге  орналастыру  саласында  ең  алдымен  байырғы  халық,  əсіресе  олардың  отырықшылыққа 
жатқандары жөнінде міндет қойылатын болсын» деп көрсетіп, қаза қшаруаларын жермен қамтамасыз 
етіп алғанға дейін ішкі Ресейден Қазақстанға өз бетінше қоныс аударушылар легін шектейтін шаралар 
белгілсді [7. 191-6.]. Патша үкіметі тұсында қоныс аудару қозғалысы лек-легі мен ұйымдастырылды. 
Соның салдарынан жайылымдық жерлер тарыла бастады. Алайда Кеңес үкімегі орнағаннан кейін де, 
қарашекпенділердің  қазақ  жеріне  қоныс  аудару  тоқтамады.  Осы  жөнінде  Торғай  облысының  атқару 
комитетінің төрағасы, төтенше комиссар О.Жанкелдин қоныс аударуды тоқтату керек екеніннегіз деп, 
орталыққа  хат  жолдайды.  [8,  4-п.].  Бұл  жөніндс,  20  жылдардағы  жер  мəселесінің  шешілуі  тағыда 
Қазакқстанға  орыс  қоныстанушыларының  келуімен  одан  əрі  шиеленісе  түскендігін  айта  келіп, 
М.Шоқай:  «Ф.И.Голощекиннің  құйтырқы  саясатының  нəтжесінде  қазақтардан  қарулы  күштердің 
қаупімен, өз еріктерімен көшіп келген орыс шаруалары есебіне жер тартып алынуда»,-деп мəселенің 
көшіп келушілер пайдасын аөзгеруін еөз қарсылғын білдіреді. Сөйтіп, Қазақстандағы кеңес үкіметінің 
саясатын М.Шоқай «құлаған патша үкіметінің саясатын еске түсіреді. Мəскеу большевиктері өздерінің 
қаулыларын  бұза  отырып,  Ресей  империясындағы  Қазақ  жеріне  қоныс  аудару  мəселесін 
жалғастырды»,-деп қалыптасқан жағдайды анық көрсетеді [9, 45-46-66.].
 
Осы бір республиканың экономикалық-саяси өміріндегі күрделі мəселе жөнінде жүрген қызу айтыста 
Алашорданың  тағы  бір  белгілі  қайраткері  Ə.Бөкейхановтың  пікірлері  мен  ғылыми  ойлары, 
тұжырымдарымаңызды  орыналады.  Бұл  адамның  қазақ  жерінің  жағдайын  жақсы  білетіндігі  көптеген 
деректерде анықайтылған. Əлихан Бөкейханов – қазақтың малшаруашылығын зерттеуді ғылыми жолға 
қойған  энциклопедист-ғалым  деп  есептелінгендіктен,  қайраткер  азамат  қазақ  шаруашылығын 
реформалау  мəселесіне  байланысты  өз  көзқарасын  білдіруді  туған  халқы  алдында  перзентік  борышы 
деп ұққан деп нық сеніммен айтуға болады. 1899 жылы ол Омбының алдыңғы қатарлы Зиялыларымен 
ауылшаруашылық  мамандарымен  бірге  Мəскеудің  ауылшаруашылық  қоғамының  Омбылық  бөлімін 
ашуға  ат  салысады.  Қоғамның  атға  қойған  негізгі  мақсаты  –  Сібірдегі  жəне  қазақ  облыстарындағы 
ауылшаруашылық  саласын  мəдени-насихаттау  жолымен  дамытуға  мүмкіндік  туғызу  болатын, 
"Щербина  экспедиңиясынан"  /1896-1901/  кейін  1903  жылы  ол С.ІІ.Швецос бастаған  Сібір  темір  жолы 
бойында  орналасқан  ЧелябіменТом  /Томск/  қалалары  аралығьш  мекендеген  қазақтардың 
малшаруашылығын  зерттеуге  бағытталған  экономикалық  экспедициясының  құрамында  болды.  Сол 
тұста  Ə.Бөкейханов  қақазақтың  қой  малын  жəне  қой  шаруашылығын  зерттеу  тапсырылады.  Сол 
өңірдегі қой шаруашылығымен қоса ол бүкіл қазақ даласының түкпір-түкпіріндегі, атай айтсақ, Жетісу, 
Сырдария  бойындағы  қазақтардың  қойтұқымдарын,  шаруашылықтарын  түгел  қамтып,  бір-бірімен 
өзара  салыстыра  отырып  зерттеді.  Соның  нəтижесінде  Ə.Бөкейхан  қазақтың  қой  тұкымдары  жəне 
қазақтың  қой  шаруашылығы  жайында  бұрын-соңды  ғылымда  болмаған монографияны  жазып,  өмірге 
келтірді  [3,  20-21-6].  Оның  ғылыми  қызметі  жөнінде  кейіннен  белгілі  орыс  ғалымы  С.П.Швецов  «Ə. 
Бөкейханов  қазіргі  заманғы  қазақ  халқының  өмірін  зерттеген  санаулы  адамдардың  қатарына  енеді»,-
деп  пікір  білдіреді.  Осындай  білімі  бар,  əрі  қазақ  шаруашылығын  терең  білген  ғалым  КСРО 
ҒылымАкадемиясының  (əріқарайГА-авт.)  Президиумы  тарапынан  «Одақтас  жəне  автон  23  томды 
республикаларды  зерттеу  жөніндегі  ерекше  комитеттің»  құрамына  Қазақстан  бойынша  сарапшы 
ретінде  шақырылды.  Бұл  ұсыныс  қакеліскен  Ə.Бөкейханов  сол  жылы  КСРОҒА-ң  Ерекше  комитеті 
ұйымдастырған,  С.П.Швецовтың  жетекшілігімен  жұмыс  жасауға  тиісті  экспедицияның  құрамында 
Қазақстанды  зерттеуге  шығады.  Алайда  оның  аталған  экспедиция  құрамындағы  сапары  мерзімінен 
бұрын  аяқталады.  Адай  уезін  зерттеуді  аяқтап  болғанғалым,  жолда  Қызылордаға  досы 
А.Байтұрсынұлына  қонаққа  барған  сапарында  тұтқынға  алынып,  Мəскеуге  жіберіледі.  Осы  оқиғадан 
кейін оның экспедиция құрамында болуы билік тарапынан мақұлданбады жəне бұлкісінің 1927 жылдан 
1937 жылдың тамызына дейін, өмірден өткенше биліктің үздіксіз бақылауында болды [10, 115- 116-6] 

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
39 
 
Тағы  бір  Алашорда  да  қызмететкен,  заманының  белгілі  азаматы  Ə.Ермековтің  де  қазақ 
шаруашылығының  жай-күйіне  заманының  ызғарынан  қорықпай,  араласып  жүргендігі  сол  заманда 
үлкен  ерлікке  теңдеп  бағалауға  болатындай.  Себебі,  кезіндегі  Алашорданың  бұрынғы  вице-премьері 
Ə.Ермеков 1920 жылы Қырғыз (қазақ-авт.) Революциялық комитетінің мүшесі болып сайланады жəне 
осы жылы Мəскеуде пролетариат көсемі В.И.Лениннің алдында «Қазақ өлкесінің жағдайы жəне оның 
шекарасын  белгілеу»  тақырыбында  баяндама  жасайды.  Осы  баяндама  барысында  Каспий  теңізінің 
жағалауындағы бірша қырымдық жерді РСФСР-ге қосу жөнін деп пікір көтеріліп, Ə.Ермековтың бұған 
қарсы сөйлеп, ол жерді «қазақтар көп мекендейтін жер» деген секілді дəлелдер келтіріп, наразылықтан 
туының  нəтижесінде  ғана  жағалаудағы  алқап  Астрахан  губерииясының  иелігінен  алынып,  Қазақ 
Автономиясы республикасының қарамағына берілетін болып шешіледі [11, 88-90-66].
 
Қазақстанда жургізіліп отырған қатерлі аграрлық саясатты батылсынғаалған, оған ашық қарсы 
тұрған  көрнекті  мемлекет  қайраткері  С.Сəдуақасовтың  еңбектерінің  біздің  тақырыпты  зерттеудегі 
маңызында  айрықшаа  атап  өтуіміз  ксрек.  С.Сəдуақасов  "адамшылықтың  ілгері  басуы  мал  бағуды 
жоюға  тірелмейтіндігін"  атап  көрсете  келіп,  Қазақстан  жағдайын  Дания,  Австралия  елдерімен  қатар 
койып,  республика  экономикасының  негізгіс  аласы  мал  шаруашылығын  жергілікгі  қазақ  халқының 
мүддесін  ескере  отырып  дамытудың  ғылыми  тұрғыдан  негізделген  бағдарламасын  ұсынды  [3,  7-6.]. 
Алайда кейіннен қазақтың дəстүрлі шаруашылығы күйзеліске ұшырап, малдың саны азайып кеткенеді. 
Қазақстан шаруасының жылдап-жылға өзгеріп отырғандығын белгілі қайраткер Смағул Сəдуақасұлы 
"Қазақстаи  шаруасының  беталысы"  атты  мақаласында:  "...Қазақ  шаруасы  қанша  күйзелгенімен  қазақ 
жұртының  іргесі  аман  қалып  отыр.  Бірен-саран  жерлерде  болмай  жалпы  калың  ел  сау.  Қазақ 
кедейленді,  бірақ  жер  жүзінен  өшіп  кеткен  жоқ.  Қазақта  баяғыдай  мыңдаған  жылқы,  жүздегсн  сиыр 
жоқ,  əйткенімен  ендігі  шаруасын  ілгері  бастыруға  жететін  қорықалды.  Жұқа  болсада  жұрнағы  бар. 
...Бұрын  он  сиырды  мал  деп  есептемейтін  қазақ  енді  бір  сиырды  мал  етті",  -  дей  келе  сол  кездегі 
шешімін таппайтұрған өзекті мəселенің бірі ауылшаруашылығы қандай бағытта дамиды деген сауалға 
"...  қазақ  отырықшы  болу  керек  дегенді  айтып  жүр,  қазақ  фабрика  зауыт  салуға  айналу  керек  дейді, 
бұның  бəрі  өз  заманында  болажататын  нəрселер.  Қазіргі  алдымызда  тұрған  сауал 
ауылшаруашылығының  жайы.  Болашақ  та  ауылшаруашылығына  тіреледі.  Ауылшаруасының  жолы 
көбінесе  табиғи  заңдармен  жүреді. Бір  жағы  адамның  күш  еңбегі  болса,  екінші  жағы  жаратылыстың 
жасалуы.  ...Сондықтан  біз  шаруаны  айтқан  кезде  Қазақстанныц  табиғи-тарихи,  климаттық  жағдайын 
еске алуымыз керек" – деп жауап берді [12].
 
Сол Кезеңдегі қазақтың көрнекті мемлекет жəне қоғам қайраткерлерінің қазақ шаруашылығын 
реформалаудың  халық  үшін  қиын  тиетіндігін  айтқан  ескертулерімен  ұсыныстары  тың  далмағандығы 
былай тұрсын, кейіннен олардың барлығы да осы көзқарастары үшін «халық жауы» ретінде жазықсыз 
жазаланып  кетті.  Нəтижесінде  қазақ  халқы  бұрын  тарихта  болып  көрмеген  апатқа  ұшырап,  өз 
жеріндегі аз санды ұлтқа айналып шыға келді. 1930 жылдардан кейін аштық, көтерілістер, елден үдере 
қашу  секілді  оқиғалар  белең  алғандығы  соншалық,  қазақ  халқының  қаншасы  өлген  деген  деректі 
анықтаудың өзі қазіргі таңда қиындық тудыруда. Нақты айтсақ, 1932-1933 жылдардағы Қазақстандағы 
аштықтың  қорытындысы  бойынша  болған  адамшығыны  туралы  кеңестік  тарихнамада  əртүрлі  баға 
беріледі.  Кейбір  еңбектерде  (екі  сана  қарасындагы  қазақ  этносының  айырмашылығын  есепке  ала 
отырып) халық саны бір миллнон адам деп айтылса, белгілі кеңестанушы М.Олкоттың «Фабрикация 
социального прошлого: Казахи Средней Азии» атты  жұмысында «екі миллион адам құрбан болды»,- 
депайтылады [13, 130-6.],
 
ЕлбасымызН. Əбішұлы аталған мəселе жөнінде кейіннен: «Ғасыр басында мемлекет мүддесін 
ойлаған  ұлы  қазақтардың  жеке  басының  тағдырыда  қасіретті  болды.  Алайда,  ұлттық  жігермен 
толысқан  зерде  сабағы  ұмыт  болған  жоқ.Жүз  жылдықтың  алғашқы  жартысындағы  қазақ 
зиялыларының  жеке  басының  қасіреті  мен  қатар  өрілген  қызметі  өзінің  бірегей  құбылыс  ретіндегі 
тұжырымды  деңгейімен  ғана  емес,  азаматтық  əрі  адамгершілік  деңгейімен  де  осы  заманмен  үндес»-
деп,  өз  бағасын  береді  [14,  175-176-6.].  Бұл  пікір.  Шындығында  да,  кеңестік  саясатта  халқының 
намысын биік қойған азаматтардың еңбегіне əділ берілген баға екендігі анық.
 
1. Шонан;пым;ралары (шығармалар, зерттеулержəнема,алалар). - Алматы, 2007. 
368 б. 
2.Ресей Федерациясыны  Мемлекеттік экономикалы, м;рағаты. 478-,, 3-т, 147-іс 

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
40 
 
3.Сантаева  К.Т. 
аза,ты   дəстHрлі  мал  шаруашылығыны   кHйреуі  жəне  оны   ауыр  салдарлары 
(О тHстік  аза,стан  материалдары  негізінде.  1925-1935  жж.).  Т.ғ.к.  ғылыми  дəрежесін  алу  Hшін 
дайындалған диссертация. - Алматы, 2001. - 178-6. 
4. аза,стан Республикасыны  Орталы, мемлекеттік м;рағаты. 30-,, І-т, 1060-іс. 
5.М. . озыбаев, 
.С.Алдажуманов,  Ж.Б.+біл,ожин. 
аза,стандағы  кHшпен  коллективтендіру: 
,орлы, пен зорлы,. Алма-Ата, 1992. - 36-6. 
6.Мустафа  Чокай-оглы.  Туркестан  под  властыо  Советов  (К  хариктеристике  диктатуры 
пролетариата). - Алматы, 1993. -160-6. 
7. ойгелдиев М. « лтты, саяси элита.  ызметі мен тағдыры (ХVIII-ХХ ғғ.)». Зерттеулер. - Алматы, 
2004,- 400-бет. 
РФМЭА. 478-,, 3-ш, 529-іс. 
8.М;хатова  О.  аза,стандағы  ХХ-ғасырды   алғаш,ы  онжылды,тарындағы  аграрлы,  реформалар 
тарихнамасы (1900-1929 жылдар). - Алматы, 1998. - 119-6. 
9.Асылбеков  М.Х.,  Сейтов  М.Т.  Алихан  Букейхан  -  общестеснно-политический  деятель  и  ученый.  - 
Алматы, 2003. - 148с. 
10.Ермеков  +.  Мен  Ленинмен  неге  сCз  жарыстырдым?»//Егемен  аза,стан.  -  2000.  -  31  мая.  //ЖHз 
т; ғыш. Жина,. 2-кітап.  ;раст. Б.Н;ржеке;лы. -Алматы, 2005. - 352 б. 
11.Сəдуа,ас;лы С.  аза,стан шаруасыны  бет алысы // Е бекші ,аза,. - 1924. - I- ,а тар. -№154. 
12.Абылхожин  Ж.Б.  «Сталинизм  и  номадизм:к  вопросу  силовой  политикеседентаризации  в 
Казахстане  в  конце  1920-х  -  начале  1930-х  годов.»  //  Феномен  кочевничества  в  истории  Евразии. 
Номадизм и развитие государст: Сб. материалов Международной научной конференции/Подред. И.В. 
Ерофеевой и Л.Е.Масановой,- Алматы, 2007. - 204 с. 
13.Назарбаев Н. «Тарих тол,ынында». - Алматы. 1999. -296 бегп. 
Рсзюмс
 
В  этой  статье  освещаются  взгляды  передовой  национальной  интеллигенции  на  изменение 
казахского уклада жизни 20-30 гг. XX века.
 
Summery  
In this article are illuminated glances to leading national intellectuals on change the kazakh mode to 
lifes 20-30gg. XX age. 
 
ҚАЗАҚ АКСР-ІНДЕГІ САЯСИ БИЛІК ЖЕКЕ ҚҰРАМЫ ЖƏНЕ ОНДАҒЫ ӨЗГЕРІСТЕР
 
С.Шілдсбай – 
 
т.ғ.к., Абай атындағы ҚазҰПУ доценті 
Біз  бұл  мақалада  Қазақ  АКСР-індегі  саяси  биліктің  жеке  құрамы  мен  ондағы  өзгерістерге 
тоқталуды  жөн  көрдік.  Қазақ  халқының  мемлекеттілік  дамуының  бір  сатысы  болып  табылатын 
автономиялық кезең тарихындағы зерттелмеген мəселелердің бірі - мемлекеттік билік тарихы. Қазақ 
АКСР-індегі мемлекеттік билік - кеңіннен одақтас республикаға айналған Қазақ КСР-інің мемлекеттік 
билік  аппаратына  негіз  болғанын  ескерсек,  оның  автономиялық  кезеңдегі  қалыптасуы  мен  даму 
тарихын арнайы қарастыру аса маңызды тарихнамалық мəселе болып табылады.
 
Ресей  Коммунистік  партиясы  большевиктерінің  (бұдан  ары  -  РК(б)П)  ұлт  саясатына  тікелей 
тəуелді  болған  Қазақ  АКСР-індегі  мемлекеттік  құрылыс  тарихын  жүйелі  жазу  ісі  -  Қазақстандағы 
саяси биліктің жеке құрамын толық анықтауға тікелей тəуелді. Себебі, мəртебесі бойынша қоғамдық- 
саяси ұйым болып табылатын Коммунистік партияның Қазақстандық бөлімі қолына іс жүзінде бүкіл 
саяси жəне мемлекеттік билік шоғырландырды, мемлекеттік мекемелердің барлығына бақылау жасады 
жəне басқару органдары мен олардың аппаратын жасақтады, қызметі барысында Мəскеуге тікелей  

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
41 
 
бағынды.  РК(б)П  ОК-нің  Қазақстанға  қатысты  жоспары  мен  саясатын  жүзсге  асыруда  Қазақстанды 
басқарған саяси топ - партиялық-кеңестік номенклатура үлкен рол атқарды. Орталықтың Қазақстанда 
жүргізген  саяси,  шаруашылық  жəне  экономикалық  іс-шараларының  қаншалықты  жүзеге  асырылуы  - 
саяси билік құрамының пиғылы мен біліктілігіне байланысты болды Сондықтан, саяси биліктің жеке 
құрамы мен  ондағы өзгерістерді  анықтау,  жеке құрамның  сандық,  сапалық,  ұлттық  құрамына  талдау 
жасау аса қажет.
 
Қазақ  АКСР  Коммунистік  партиясының  тарихы  бірнеше  кезеңдерден  тұрады.  Қазақстанда 
біртұтас партиялық ұйым құру мəселесі алғаш рет 1920 жылы 12 сəуірде өткен РК(б)П Қырғыз өлкелік 
Ұйымдастыру  бюросының  (Қырұйымбюро)  бірінші  мəжілісінде  қаралды.  Оған  Қазревкомның 
комфракциясының  мүшелері  А.Авдеев,  О.Ойтиев,  Ə.Əлібеков.  Бөкей  губкомының  өкілі 
Т.Седельников, В.Лежава-Мюра жəне кеңесші дауыс құқығымен А.Кулаков пен Г.Əлібеков қатысты. 
Осы  жиында  Қазұйымбюро  туралы  уақытша  ереже  қабылданып,  оның  құрамына  Қазревкомнын 
коммунистік  фракциясынан  -  С.Пестковский,  А.Авдеев,  Ə.Əлібеков,  Т.Седельников,  Ə.Əйтиев, 
С.Арганчеев, Ақтөбе губерниясы коммунистерінің фракциясынаи - Сидорон, ТАКСР құрамына кіретін 
қазақ  коммунистерінсн  О.Жандосов  пен  Капсалямов  кірді.  Сонымен  қатар,  Орал  жəне  Орынбор 
губернияларының  өкілдері  үшін  екі  орын  қалдырылып,  С.Меңдешсв  пен  Б.Қаратаевтың 
Қырұйымбюроға  кіруі  туралы  мəселе  кейінге  қалдырылды.  Қырұйымбюросының  14  сəуірде  өткен 
мəжілісінде 1 Президиум А.Авдеевті төраға, С.М.Штыбты хатшы егіп сайлады. [1]
 
1920  жылы  30  сəуірде  РК(б)П  ОК-нің  Ұйымдастыру  бюросы  Қазақстанда  партиялық  жұмыс 
жүргізудің тиімділігін арттыру үшін жеті адамнан тұратын РК(б)І I ОК-нің Қырғыз облыстық бюросын 
ұйымдастыру 
туралы 
қаулы 
қабылдады. 
РК(б)П 
Қыроблбюросының 
құрамына 
С-
С.Пестковский,О.Өйтиев,  А.Авдеев,  Ə.Жангельдин,  С.Арғанчеев.  М.Мырзағалиев  жэне  Ə.Əлібеков 
кірді.  Осылайша,  алғаш  рет  бүкіл  Қазақстандағы  партиялық  жұмысты  үйлестіретін  жəне  басқаратын 
біртұтас  ұйым  құрылды.  [2]жылы  14  мамырда  өтксн  РК(б)П  ОК-нің  Қыроблбюросының  мəжілісінде 
Қырұйымбюроны  жойып,  оның  барлық  жұмысын  Қыроблбюрога  беру  жөнінде  шешім  қабылдады. 
Президиум  сайланғаига  дейін  Уақытша  хатшы  болып  А.Авдеев  сайланды.  1920  жылы  24  мамырда 
Қыроблбюро 3 мүше (С.ГІсстковский, И.Мартыиов, М.Мырзаға.чиев) жəнс 2 кандидаттан (А.Авдеев, 
С.Арғанчеев) тұратын уақытша президиумдьі сайлады [2. 192.].
 
Құжаттарға  қарағанда,  1920  жьшы  8  шілдеде  Мəскеуге  кеткен  С.Пестковский  қайтып 
Қазақстанға  оралмаған.  Оның  орнына  орынбасар  С.Арганчеев  тағайындалып,  И.Акулов  бюро 
құрамына кіргізілді. 1920 жылы 26 шілдеде РК(б)П ОК Ұйымдастыру бюросы Қыроблбюро мүшелері 
И.МартыНов пен Покровскийдің орнына И.Акулов пен Г.Коростелевті енгізу туралы шешімді бекітті. 
Ал 25 тамызда РК(б)П ОК Саяси бюросы Қыроблпартбюроның жаңа құрамын бекітті. Оған В.Радус- 
Зенькович,  А.Ладеев,  А.Коростелев.  А.Кулаков,  И.Акулов.  Ə.Жангельдин,  М.Мырзағалиев, 
САрғанчеев, С.Меңдешев кірді [2. 194-196.].жылы 1 қыркүйекте өткен Қыроблбюро Саяси бюросының 
алғашқы мəжілісінде И.Акуловсаяси хатшы, А.Авдеев пен С.Арғанчеев Саяси бюро мүшелері болып 
бекітілді.жылы  15  қазанда  өткен  Қыроблбюро  пленумы  Қыроблбюроның  өз  канцеляриясы  мен 
ұйымдастыру-нұсқау бөлімін құра отырып, оның аппаратын бөлу туралы қаулы кабылдады. Сонымен 
қатар,  Қыроблбюро  Саяси  бюросын  жойып,  орнына  Президиум  қүру  туралы  шсшім  қабылданды. 
Президиум кұрамына В.Радус-Зенькович, И.Акулов, В.Киров сайланды.
 
жылы  10  қаңтарда  РК(б)П  Қыроблбюросы  хатшы  И.Акуловты  қызметінен  босатып,  оның  орнынан 
президиумға  М.Мырзағалиевті  кіргізді.  1921  жылы  27  қаңтарда  М.Мырзағалиев  Қыроблбюросының 
хатшысы болып бекітіліп, Президиум құрамына С.Мендешсв, В.Радус-Зенькович кірді [2. 204].
 
жылы  21  наурызда  РК(б)П  ОК  кұрамы  В.Радус-Зенькович,  А.Авдеев,  А.Анохин,  П.Журевскпй, 
М.Мырзағалиев, М.Саматов, С.Меңдешев жəне Ə.Жангельдипдердеи тұратын Қырпартбюроны бекітті.
 
жылы  21  сəуірде  Қазпартбюро  пленумы  Обл  бюро  Президиумын  төмендегідей  құрамда  бекітті: 
В.Радус-Зенькович, А.Анохин, Ə.Жангельдин.
 
жылы 3 мамырда Қырпартбюро Пленумы М.Мырзағалисвті Қырпартбюро хатшысы етігі тағайындады. 
В.Радус-Зенькович, М.Мырзағалиев, А.Анохиндер Президиум мүшелсрі болып бекітілді.
 
 

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
42 
 
     1921  жылы  11-18  маусым  күндері  Орынбор  қаласында  бірінші  бүкілқазақстандық  партиялық 
конференция  болып  өтті.  Конференцияға  147  депутат  шешуші  дауыспен  жəне  15  делегат  кеңесші 
дауыспен  қатысты.  Конференция  11  адамнан  тұратын  РК(б)П  Қыробкомын  (С.Мендсшев, 
Г.Коростелев,  М.Мырчағапиев,  С.К.Саблин,  М.Костс  ювская,  А.Авдсев,  П.Г.Струппе,  Н.А.Радус- 
Зенькович, А.Асылбеков, Петров. Ə.Жангельдин) жəнс оған 3 кандидатты (Пгоров, С.Аргапчесв жəне 
П.В.Журевский) сайлады. [3]
 
жылы 19 маусымда өткен Қыробкомның 1 пленумы М.Мырзагалнев псн М.Костеловскаяны Қыробком 
хатшылары  етіп  сайлады.  Президиум  құрамы  5  адамнан  (М.Мырзағалиев,  М.Костеловская, 
С.Меңдешев, А.Авдеев, Г.Коростелев) құрылып, П.Струппе мен
 
А.Радус-Зснькович  мүшелікке кандидат болып сайланды [4].
 
жылы  5  тамызда  РК(б)П  Қыробкомы  хатшылары  М.Мырзағалиев  пеп  М.Костеловская  өзара 
міндеттерін  бөлісті.  13  тамыз  күні  өткен  Қыробком  Президиумыныц  мəжілісінде  .Мырзағалисв 
жұрттың  көзінше  М.Костеловскаяға қарсы шығып  оны    шешім  қабылдауға  тырысады деп  айыптады. 
Осыдан  кейін,  27  тамызда  өткен  Қыробкомның  кеңейтілген  пленумы  М.Костеловскаяны  РК(б)П  ОК 
қарауына  жіберу  туралы  шешім  қабылдап,  ҚАКСР  ХКК  төрағасы  жəне  Ішкі  істер  халкомы 
қызметтерін  атқарып  жүрген  М.Мырзағалиевті  орнынан  босатып,  Г.Коростелев  пен  С.Меңдешевті 
хатшылар етіп сайлады [4. ІО-п.]
 
жылы  19-27  ақпан  күндсрі  Орынбор  қаласында  екінші  бүкіл азакстанды
 
парти
ялык 
конференция  болып  өтті.  Конференцияға  106  депутат  шешуші  дауыспен  жəне  30  делегат  кецесші 
дауыспен қатысты. Қыробком құрамына 15 адам - А.Марьин, Ф.Григорьев, С.Меңдешев, Г.Коростелев, 
М.Мырзағалиев.  А.Асылбеков,  П.Пұрмақов,  С.Полозов,  В.Юдовский,  А.Горкин,  Ə.Əлібеков, 
А.Оразбаева,  А.Кенжин,  М.Атаниязов,  Ə.Жангельдии  сайланды.  Н.Калашников,  Д.Теміралиев, 
А.Нахнмжан,  Г.Даншюв,  Ф.Апанченко,  П.Челышевтар  Қыробком  мүшелігіне  кандидат  болып 
сайланды.  Бақылау  комиссиясының  мүшелері  болып  М.Яковлев,  С.Арганчеев,  А.Каулин  сайланса. 
Ревизиялық комиссияға С.Гонсрачов, П.Струппс, А.Почаговтар сайланды [5].
 
жылы 27 акпап күні өткен Қыробком пленумында Презндиум мүшелері (А.Асылбеков. Г.Коростолев, 
С.Меңдешев,  М.Мырзагалисв,  С.Полозов)  мсн  кандидаттары  (Ə.Жангельдин,Н.Нұрмақов)  жəне 
хатшылары (Г.Коростелев, А.Асылбеков) сайданды \6\.
 
жылы 
17-22 
наурыз 
күндері 
Орынбор 
қаласында 
ушінші
 
бүкілқазақстандық
 
па
ртиялыкконференция болып өтті. Конференцияға 68 делегат шешуші дауыспен жəне 30 делегат 
кецесші  дауыспен  қатысты.  РК(б)П  Қыробком  мүшелігіне  Г.Коростелев,  С.Меңдешев,  Н.Нұрмақов, 
М.Атаниязов,  А.Оразбаева,  М.Саматов,  Н.Байсапықов,  Г.Дунаев,  М.Леопинок,  П.Журевский, 
И.Каширин,  мүшелікке  кандидат  болыи  Н.Мутнов,  С.Сейфуллин,  О.Жангельдин,  Ф.Григорьев, 
И.Чернядьев сайланды. М.Яковлев, М.Озол, А.Абрамович Ьақы.іау комиссиясының мүшелсрі болып,
 
Пнлявский 
мен  Г.Дапнлов  кандидаттары  болып  сайланды.  Ал  А.Кочагов,  Ə.Əлібекон, 
Н.Паниевгер Ревизиялық комиссияның мүшелері болып сайланды \1\.
 
жылы 22 наурызда өткен Қыробком пленумы бірауыздан Г.Коростелевті Обком хатшысы етіп сайлап, 
президиумды 5 адамнан (Г.Дуиаев, Г.Коросгедев, М.Леонипок, С.Меңдешсв, Н.Нұрмақов) құру туралы 
қаулы қабылдады [8].
 
жылы  11-16  мамыр  күндері  Орынбор  қаласында  төртінші  бүкілқазақстандық  партиялық 
конференция  болып  өтті.  Конференцияға  1  17  делегат  шешуші  дауыспен  жəне  8  делегат  кеңесші 
дауыспен  қатысты.  Конференция  Т.Алиев,  Я.ГТ.Бак,  Г.М.Дунаев,  Н.И.Сжов,  П.Б.Журезский, 
Г.А.Коросгелев,  Кулубаев,  І.Құрамысов,  П.Г.Кусмарцев,  С.Меңдешев.  Н.Е.Мутнов,  Н.Нұрмақов, 
Нурумов,  М.Тəтімов,  С.П.Терехов,  А.Оразбаева,  Я.А.Чубин,  Юсекеев.  X.Жүсіпбековтерді  РК(б)П 
Қыробком  мүшелігіне,  К.А.Ахмедгалиев,  Ə.Жангельдин.  Т.Д.Долбин,  П.Катков,  И.Д.Каширин, 
Короков,  М.Путинцевтерді  мүшелікке  кандидат  етіп  сайлады.  Облыстық  бақылау  комиссиясы 
А.М.Абрамович,  А.Д.Авдеев,  П.Байсалықов,  А.И.Данилов,  Н.К.Ильин,  У.Д.Исаев,  Исмухамедов. 
Ж.Мухтанов,  М.И.Озол,  Н.Панин,  Черняков,  Ж.Т.Шанин,  Юнусовтардан  сайланса.  Ревизиялық 
комиссия  Əлму.хамедов,  Ф.И.Карилин,  О.Кодак,  Коркин,  Черниконтардан  сайланды.  Пугачевская, 
Ф.К.Тюрин Ревкомиссия мүшелігіне кандидат болып сайланды [9].
 
Қыробком пленумының 16 мамыр күні өткен мəжілісінде 7 адамнан тұратын Қыробком сайланды: 
Г.А.Коростелев (хатшы), І.Құпатмысов (хатшы), С.Меңдешев, Н.Нұрмақов, Н.Ежов 
 

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
43 
 
Г.Дунаев,  П.Журевский.  Ал  Н.Мутнов  пен  А.Оразбаева  президиум  мүшелігіне  кандидат  болып 
сайланды [10].
 
1924 жылы 12 қыркүйекте РК(б)П Қыробком президиумы Г.Коростелевтің орнына партияның 
бірінші хатшысы етіп В.Панейшвилиді бекітті. 26 қыркүйекте өткен Қыробком пленумы осы шешімді 
бекіті [2. 236.].
 
жылы 28 қыркүйекте өткен РК(б)П Қыробком пленумы В.Пацейшвилиді Қыробком мүшелігіне енгізу 
жəне  Путинцев  пен  Каширинді  кандидаттан  мүшелікке  ауыстыру  туралы  қаулы  қабылдады. 
Қазақстанға  қосылған  Түркістан  партия  ұйымынан  С.Қожанов,  Қ.Күлетов,  А.Сергазиев,  Ж.бəрібаев, 
А.Розыбакиев, П.Ерохиндерді Қыробком кұрамына мүшелікке, ал С.Ысқараев,Тоқтыбаев,ЬІ-Көшкінов, 
С.Есоваларды мүшелікке кандидат етіп енгізу туралы шешім қабылдады. Сондай-ақ, И.Д.Каширин мен 
А.Оразбаева Қыробком президиумының мүшелігіне кандидат болып енгізілді. Бұрынғы түркістандық 
облыстардан Қыробком президиумының құрамына С.Қожанов Қ.Күлетов жəне А.Серғазиев енгізілсе, 
П.Ерохин президиум мүшелігіне кандидат болып енгізілді [2. 236.].
 
жылы  19  ақпанда  РК(б)П  ОК  Саяси  бюросы  Қыробкомды  Қырөлкеком  етіп  өзгерту  туралы  қаулы 
қабылдады [11].
 
1925  жылы  27  наурызда  Қырөлкеком  бюросы  РК(б)П  ОК  қаулысын  орындай    отырып, 
хатшылықтың  барлық  мүшелерін  Қырөлкеком  хатшылары  деп  есептеу  туралы  қаулы  қабылдады. 
Қаулыға  сəйкес  В.Напейшвили  -  бірінші  хатшы,  С.Қожапов  -  екінші  хатшы,  Н.Ежов  ушінші  хатшы 
болын  есептелді  [2.  244.].  С.Қожанов  шілде-қыркүйек  айларында  Қазөлкеком  бірінші  хатшысынын 
міндетін  атқарды.  1925  жылы  30  тамызда  өткен  РК(б)11  Қазөлкеком  бюросының  мəжілісі 
Ф.И.Голощекинді Қазөлкекомының жауапты хатшысы етіп бекітті.  
1925  жылы  13  қыркүйек  күні  Ф.И.Голощекин  бірінші  хатшьшың  міндетіп  атқарушы 
С.Қожановты ауыстырып, өз қызметіне кірісті.
 
1925  жылы  1-7  желтоқсан  күндері  Кызылорда  каласында  бесінші  бүкіл аза стандык 
партиялык конференция болып өтті. Конференцияға 172 делегат шешуші дауыспен жəнс 55 делегат 
кеңесші дауыспен қатысты. Конференция 39 адамнан тұратын РК(б)П Қазөлкекомын сайлады:
 
А.П.Азволинский, Ə.М.Əлібеков. Н.Ы.Арықова, Ж.Бəрібаев, И.М.Беккер, Я.Е.Бондарев, Я.И.Боярский,
 
А.И.Ворожеева, Ф.И.Голощекин, О.Қ.Жандосов. П.Ф.Дынников, П.И.Ежов, О.Есибаев, И.С.Игенов,
 
О.Ж.Исаев, М.Қайып-Назаров, И.Д.Каширин, И.Ф.Киселев, ВЛі.Кочетов. Ə.Е.Қүдабаев,
 
М.Құрамысов,  И.В.Лотиков, А.И.Лямцев, И.Ь.Маймин, Ж.Мыңбаев, Г.Г.Мусин, Т.Н.І Іапесов,
 
Н.Нүрмақов, Тұяк Нүрмүхамедов, А.И.Равдель. Разықұлов, В.И.Рябоконь, С.Садуақасов,
 
А.С.Серғазиев,  Х.Ю.Сулейманов,  М.ҚТəтімов,  Ғ.Т.Төлсіенов,  О.Түрдиев,  В.Фомин.  Ал  сайланған 
РК(б)П ҚазолкекомЫ мүшелігіне кандидаттардың саны 12 адам болды: М.Əлібаев, Ф.К.Базинский,
 
С.С.Есова, Г.И.Жаркенов, Завгороднев, А.К.Кенжин, Б.Б.Кульджамбаев, М.Мырзағалиев, А.О.Рахлин, 
К.Садулаев,  Б.О.Черный,  И.П.Шелыхманов.  Ревизиялық  комнссия  төмендегідсй  қүрамда  сайланды: 
Ө.Д.Бекимбсгов,  К.Д.Дюсекеев,  С.Қаратілеуов,  И.Я.Карро,  О.А.Крист.  Өлкелік  Бақылау  комиссиясы 
мына  құрамда  сайланды:  Т.Н.Əлисв,  С.Атырауов,  Байтұралиева,  Байсашев,  Бакиров,  Бергалиев 
(Ыдырыс  пен  Қалқайдың  қайсысы  екенін  анықтай  алмдық  -  С.Ш.),  М.И.Голубцов,  Доброхотов, 
Дрейман,  Х.Измухамедов,  Итемгенов,  Капасов,  Кальментьев,  А.В.Киреев,  О.Я.Кодак,  Маканов, 
Ф.А.Межусв, Д.А.Михайлов, И.Н.Морозов, ІІазаров (екі Назаровтың қайсысы екенін анықтай алмадық 
-С.Ш.), С.Нұрпейісов, М.И.Озол, И.М.Таиров, А.Ф.Титов, Туралисв, Юльмухамедов, Х.Ж.Жүсіпбеков 
[
12].
 
жылы  7  желтоқсанда  өткен  Қазөлкекомның  Пленумында  Ф.И.Голощекин  -  жауапты  хатшы,  Н.Ежов 
пен  О.Жандосов  -  онын  орынбасарлары  болып  сайланды.  Бюро  мүшелері  болып  Ф.Голощекин, 
Н.Ежов.  О.Жандосов,  Н.Нұрмақов,  Ж.Мыңбаев,  Я.Боярский,  С.Сəдуақасов,  И.Каширин,  М.Тəтімов, 
О.Исаев, А.Серғазиев сайланса, мүшелікке кандидаттар болып И.Киселев, И.Игенов,
 
Н.Арықова, І.Құрамысов сайланды [13],
 
жылы  10  сəуірде  Т.Рысқұлов  БК(б)П  Қазөлкекомы  Баспасөз  бөлімінің  меңгерушісі  болып  бекітіліп, 
артынан оның бюросының құрамына енгізілді [14].
 
1926
жылы  30  сəуір-3  мамыр  аралығында  еткен  Қазөлкекомының  II  пленумында  оның  құрамынан 
шығып  кеткен  Н.И.Ежов,  Кочетов,  Равдельдердің  орнына  М.Мырзағалиевті,  А.Кенжинді  жəне 
И.Шелыхмановты  кіргізді.  БК(б)П  ОК  қарауына  шақырылған  Я.О.Боярскийдің  орнына  Қазелкеком 
құрамына жəне бюросына М.И.Литвин кіргізілді 

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
44 
 
1926жылы  25-30  қараша  аралығында  өткен  Қазөлкекомы  мен  Қазөлкеком  БК  біріккен    пленумында 
Бюро  құрамына  В.И.Рябоконь,  Н.Ы.Арықова  енгізіліп,  А.Кенжин  бюро  мүшелігіне  кандидат  болып 
ауыстырылды.  Қазөлкеком  құрамына  И.Л.Райтср,  Ғ.С.Сұлтанғалиев,  И.Манаев,  Ф.Ф.Холковскийлер 
мүше болып енгізілді.
 
1927жылы  15-23  қараша  күндері  Қызылорда  қаласында  болып  өтті.  Конференцияға  224  делегат 
шешуші  дауыспен  жəне  62  делегат  кеңесші  дауыспен  қатысты.  Конференция  47  адамнан  тұратын 
БК(б)І I Қазөлкекомын сайлады:
 
Ы.Арықова, 
Қ.Алдабергенов  (КДО),  Ақшатеев  (болыстық  партия  хатшысы),  И.М.Беккер  Семей 
губерниясынан), Ш.Бектұрганов (Ақмола губерниясынан), Х.Бекболатов (болыстық партия хатшысы), 
Т.Борамбасв  (Семейдегі  Түріксіб  жұмысшысы),  Б.Беков  (Сырдария  губерниясының  ж.үмысшысы), 
Й.И.Варламов,  М.А.Волков  (Орап  губсрниясынан),  П.А.Еіласов  (Орал  губерниясының  жұмысшысы). 
Ф.И.Голощекин, Х.Гринблат, О.Жандосов, Доманин (Ақтөбе губерниясының жұмысшысы),
 
В.Ерназаров,  О.Исаев  И.Игенов,  С.Есенбергенов  (Доссор  мұнай  кенішінің  жұмысшысы),  Хасанов 
(шаруа), И.Д.Каширин, А.Кенжип, В.Комиссаренко (Қызылорда уездік-қалалық комитетінен),
 
Құрамысов,  Ұ.Құлымбегов,  Б.Құндақбаев  (Семей  губерниясынан),  М.Құрбанов,  М.И.Литвин, 
М.Д.Лшіатов  (Қызылорда  депосы  паравозының  машинисі),  И.Н.Морозои,  Н.Манаев  (Жетісу 
губерниясынан),  Н.Нұрмақов,  С.Нүрпейісов  (БЛКЖО),  Я.Г.Наготович,  Никитенко  (Ақмола 
губерниясыныц жұмысшы  əйелі),  С.Сафарбеков,  Г.С.Сұлтангалиев, Стеблевский  (шаруа),  М.Тəтімов, 
Ғ.Тоғжанов,  Н.Тимофеев,  В.К  Фомин  (Сырдария  губерннясынан).  Б.О.Черный,  В.Н.Шилов  (Риддер 
комбинатының жұмысшысы), И.Н.Шелыхманов. Ш.Жармұхамедов, З.Жамұмүратова (ҚАО).
 
БК(б)П Қазөлкекомы мүшелігіне кандидаттардың саны 17 адам болды: Швер, Тоқтабаев,
 
О.Истемисов, Юнусов, Ө.Атығаева, И.К.Бродский, Қ,Сағындықов, Ж.Сарсеков, А.М.Михайлов,
 
А.Айтешов, Е.А.Попова, Ғ.Искаков, М.Мырзагалиев, Дмитриев. Ə.Байдильдин, Қ.Балғасв [15].
 
Өлкелік Бақылау комиссиясы 53 адамнан құрылды:Б.Əбдірахманов, Ағафонов,
 
Р.Олышанский,  Т.Ақдəулетов, Т.Əлиев, А.Асылбеков, Байбосынов, Бакирок, С.Кекбатыров. О.Беков,
 
Я.Беляков, 
П.Г.Богданов,  А.Гетпер,  Городецкий,  Дауренов,  Ə.Жангельдин,  И.И.Дедеко, 
Жамбуріиин, Жəлелов, Х.Жұматай, Долгов, Домбровский, Х.Ізмұхамсдов, Исабеков, Колтун, Кувашев, 
Кульмухамсдов,  Құрманқалиев,  Лебедсв,  Личкун,  И.Т.Морозок,  Нүрмүхамедов,  С.Нүрпейісов, 
М.И.Озол,  М.Орымбаев,  Парпов,  Петровский,  Потапов,  Пронипа,  А.Розыбакиев,  Сагандыков, 
Смирнягин, Солдатов, А.Ф.Титов, Уманбаева. А.Оразбаева. Оразбеков, Черняков, Чирков, С.ІМорінов. 
Шукуров, Шулаков, Х.Жүсіпбеков.
 
Қазөлкекомынын  Ревизиялық  комиссиясының  мүшелері  болып  Н.Ф.Носов,  Қ.Сарымолдаев, 
Ə.Кульшурин,  Идельсон,  М.Апдижановтар,  мүшелікке  кандидат  болып  Х.К.Макин  меп  Жучмев 
сайланды.
 
жылы 23 қарашада откен Қазөлкекомның 1-ші ІІленумында 13 мүшеден жэне 6
 
кандидаттан тұратын Қазөлкском бюросы сайланды. ІУІушелері: 
Ф.И.Голощекин, О.Исасв,
 
Сафарбеков, 
Ноготович, Н.Нүрмақов, Е.Ерназаров, О.Жандосов, М.Татімов, І.Құрамысов,
 
И.Д.Каширин, М.И.Литвин, Беков, М.Д.Липатов. Кандидатгары: 
Н.Арықова, С.Нұрпейісов,
 
В.Комиссаренко,  Ұ.Күлымбетов,  Р.С.Тогжанов,  Тимофеев.  Қазөлкеком  хатшылығы:  Ф.И.Голошекин 
(жауапты хатшы), О.Исаев, С.Сафарбеков, Н.Нұрмақов, Я.Ноготович [16].
 
1928жылы  25-29  сəуір  аралығында  откен  БК(б)П  Қазолкекомының  II  пленумында  Қазөлкеком 
құрамынан шығып кеткен А.Кенжин мен Б.Черныйдың орнына кандидаттар А.Швер мен Ғ.Токтабаев 
ауыстырылды.
 
1928жылы  2-7  желтоқсан  аралығында  өткен  БК(б)П  Қазөлкекомының  III  пленумында  Қазақстаннан 
кеткен  И.Д.Кашириннің  орнына  Ұ.Құлымбетовты  бюро  мүшелігіне  кандидатетіп  енгізді.  Сонымен 
қатар,  пленум  О.Исаевты  екінші  хатшы,  Я.Ноготовичті  Ұйымдастыру  бөліміне  меңгеруші  етіп 
сайлады.
 
1929жылы  9  сəуірде  БК(б)П  Қазолкекомының  IV  пленумы  болып  өтті.  Пленум  БК(б)П  Қазөлкекомы 
құрамына  Ю.М.Лисс,  А.М.Поволоцкий,  П.Волленберг,  Н.Манаевтарды кооптация  жасады  (сайлаусыз 
енгізді - С.Ш.). Бюро құрамы 15 адамга дейін ұлғайтылып, жоғарыда айтылған 4 адам оның құрамына 
енгізілді.  Пленум  қазөлкекомның  екінші  хатшысы  деген  лауазым  енгізіп,  бұл  орынға  І.Құрамысовты 
бекітті. Пленум Ф.Голощекин, І.Құрамысов, С.Сафарбеков, С.Г.Голюдов, 
 

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
45 
 
О. Исаевтардан  тұратын  Хатшылықтың  жаңа  құрамын  бекітті.  Пленум  Ерназаровтың  орнына 
Ұ.Құлымбетовты ұсыну туралы бюроның шешімін мақұлдады.
 
1930  жылы  30  мамыр  -  6  маусым  күндері  аралығында  Алматы  қаласында  жетінші 
б к
іл азакстанды
 
партиялык
 
конфере
нцня  болып  өтті.  Конференцияға  296  делегат  шешуші 
дауыспен  жəне  70  делегат  кеңесші  дауыспен  қатысты.  Конференция  65  адамнан  тұратын  БК(б)П 
Қазөлкекомын жэне мушелікке 31 кандидатты, 5 муше, 2 кандидаттан тұратын Ревйзиялық комиссияны, 75 
адамнан тұратыл Бақылау комиссиясын сайлады [17].
 
БК(б)ПҚазөлкекомының  мушелеріне  мына  адамдар  сайланды:  Б.Айтмағамбетов,  Н.Арықова, 
М.Абрамчук,  М.Атаниязов,  А.Алифбаев,  С.Атырауов,  Амурзаков,  А.Абдулин,  Қ.Алабергенов,  Аул- 
Қасымова,  Ə.Буркітбаев,  Т.Борамбаев,  Л.Борзов,  Б.Барнбейм,  Байтрсұнова,  Қ.Болғаев,  Р.Восканов, 
П.Варламов,  Ф.Голощекин.  С.Голюдов,  Е.Гуріні,  Горюнова,  Т.Жұмабаев,  И.Датиловский,  О.Жандосов, 
Л.Дисконтов, 
Д.Дуйсембеков, 
Е.Брназаров, 
П.Жигаров, 
Н.Заюгмн, 
Засканова, 
О.Исаев, 
Ф.Иемагилов,Құрамысов, 
Ү.Құлұмбетов,  Құрманалин,  Қошқаров,  Ю.Лисс,  Лаврентьев,  Н.Манаев. 
И.Н.Морозов,Н.Л.Морозов,  Мусина,  Мигалин,  Майлыбаев,  Нурұмова,  М.Орымбаев,  А.Поднек,  А.Попков, 
Л.Рошаль,Розыбакиев,  Ж.Сəдуақасов,  С.Сафарбеков,  Е.Сарин,  Ғ.Тоғжаңрв,  М.Тэтімов,  Тұяқбаев, 
Ташметов,Фомии, 
Т.Чурбанов, 
Ж.Чукенова, 
И.Шелыхманов, 
Ш.Жүсіпов, 
А.Жармұхамедов, 
Ш.Жармұхамедов.  БК(б)П  Қазолкеком  мүшелігіне  кандидат  болып  сайланғандар:  Қ.Авезов, 
С.Асфендимров,Будрейко. 
М.Батраков,  У.Бисембаев,  Туринов,  Х.Домурзаева,  Ершов,  А.Жанбулов, 
И.Зибров.  И.Кустов,  Криммель,  Кошелев.  Ғ.Куватов,  Колееников,  Колесников,  М.Нұрғалиев,  Орлов, 
В.Навлов,  Петрова,  Т.Рыжов,  Қ.Сарымолдаев,  Ғ-К.  Д.Т  оқтабаев,  С.Толегелов,  Гохтарсв,  П.П.Териовая, 
Е.С.Хлыновская, Д.Шермергорн, Арзиев, М.С.Пуғачев, ҚТ.Болғаев. Ал Ревизиялық комиссияның мүшелері 
болып  Х.Сулейманов,  М.Андижанов.  В.Н.Матвеев,  Жантықбаев,  Андреевтер,  мушелікке  кандидаттар 
болып Грибов пен Рада сайланды.
 
Қазақ  өлкелік  Бақылау  комиссиясының  мүшлелері:  А.Асылбеков,  Н.Ашамаев,  А.Айкенев, 
Х.Ақботин,  І.Ажийбеков,  Аянов,  О.Беков,  И.А.Ьогданов,  Я.11.Беликон.  Б.Байдаков,  Байдалин,  Бақтырова, 
И.А.Бобков,  А.И.Ворожеева.  Л.А.Вандыш,  А.Х.Гетнер,  П.С.Григорьев,  О.Жангельдин,  И.И.Дедеко, 
Жүнісов,  Добель,  К.Д.Дмитриев,  Жұбатыров,  Жаңабаев,  Л.М.Женко,  Н.П.Жапнин,  М.А.Живаневский, 
К.М.Железов,  ІІІ.З.Забиров.  Т.Искаков,  Илиева,  И.Ипмағамбетов,  В.И.Иванов,  Ж.Кəрпебаев.  Ы.Көшкінов, 
И.К.Кузьмин, 
К.К.Кильмухамедов, 
Қ.Қүбашев, 
Қасымов. 
А.И.Калинин,Н.А.Кадочкин, 
Катуков, 
Х.Кұрманбаев, Қалабаева, Кескаленбаев, Колбычева, Қоңыршин, А .Қаспақбаев, Кусингалиев, К.Мерапиев, 
Мельникова,  Мэмбеев,  С.Машурупов,  Малышев,  Накупов,  Нұрпейісов,  А.Р.Альшанский,  И.Т.Павленко, 
Парфильева,  А.Л.Раздобреев,  Ф.Л.Ровбо,  Н.Сырғабеков,  П.Е.Саломатина,  И.Серекбаев,  М.П.Тюрин, 
Тогызбаев,  Оразымбетов  (Урузамбетов),  К.Оразбаев,  И.А  Филимонов,  Қалымбетов,  Н.С.Царев,  Чебурин, 
Г.И.ІІІевелев, Шардин, Х.Жүсіпбеков [18].
 
1930  жылы  6  маусымда  өткен  БК(б)П  Қазөлкекомының  I  пленумыпда  бюро  мүшелері  болып 
Ф.Голощекин  (бірініпі  хатшы),  І.Құрамысов  (екінші  хатшы),  Л.Рошаль  (үшінші  хатшы),  О.Исаев, 
Е.Ерназаров,  Ю.Лисс,  С.Голюдов  (Ұйымдастыру  бөлімінің  меңгерушісі),  Ж.Сəдуақасов  (мəдениет  жəне 
насихат  бөлімінің  меңгерушісі),  Ұ.  Құлымбетов,  А.Поднек,  Н.Залогин,  Т.Жұмабаев,  БАйтмағамбетов, 
Ш.Жармұхамедов,  Н.Морозовтар  сайланды.  Кандидаттары  болып  И.Даниловский,  Р.Восканов, 
Ф.Исмагилов,  П.Варонамов,  Ө.Бүркітбаев,  И.Шелыхманов,  Т.Борамбаев,  Ғ.Тоғжанов,  Ж.Чукековалар 
сайланды. Хатиіылыққа Голоіцекин, Қурамысов, Рошаль, Исаев, Голюдов сайланды.
 
1932жылы  13-18  қантар  күндері  БК(б)П  Қазөлкекомының  III  Плснумы  болып  өтгті.  Пленум  Қазөлкеком 
құрамына  Жүсіпбеков,  Иванов  (Южцветмет),  Каруцкий,  И.Маймин,  Горбачев.  Звонарсв,  Ғ.Куватон, 
Грегайтис, Савин, Израилович, С.И.Иванов (Түріксіб), Құрманғалиевті кооптация жасады. Сонымсн қатар, 
Қазөлкеком  Бюросы  қайта  сайланды.  Мүшелері:  Ф.Голощекин,  Кахнани,  І.Құрамысов,  Голюдов, 
Жүсіпбеков,  Дискантов,  Ж.Сəдуақасов,  Исаев,  Маймин,  Құлымбстов,  Каруцкий,  Ерназаров,  Залогин, 
Айтмағамбегов, Ш.Жармұхамедов, Жұмабаев, кандидаттары: Восканов, Израилович, Исмагилов, Варламов, 
Тоғжанов,  Шелыхманов,  Куватов,  Савин.  Хатшылық  Голощекин,  Кахиани,  Қурамысов,  Голюдов, 
Жүсіпбековтерден сайланды.
 
1932жылы  20-29  маусым  кундері  БК(б)П  Қазөлкекомының  IV  пленумында  Қазөлкеком  пленумы 
құрамына В.Случак, Розенцвсйг, Беккер, Сгакун, Аммосов, Муснн, П.Тубанов, Құпсартов,Нұрпейісов, 
Морозов  (Алматы),  Хабаровтар  кооптация  жасалды.  В.Случак  пен  Мусин  Қазөлкеком  бюросының 
мүшесі болып сайланды.
  

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
46 
 
    
1932жылы  15-18  желтоқсан  күндері  өткен  БК(б)П  Қазөлкекомынын  V  пленумында  Х.Акботин 
Қазөлкекомның  Көлік  жөніндегі  хатшысы  болып  бекітіліп,  бюро  мен  хатшылық  кұрамына  енгізілді. 
Қазөлкеком  құрамынан  шығып  кеткен  Залогин,  Жигарев  жəне  кандидат  Балғаевтардың  орнына 
Пленум құрамына Ильинский, Максимов жəнс Саналиек коонтация жасалды.
 
1933
жылы  21  қаңтарда  БК(б)П  ОК  (саяси  бюросы  сұрау  салу  жолымен  Ф.Голощекиннің  жұмыстан 
босату  туралы  өтінішін  қабыл  алды  [19].  1933  жылы  2  ақпанда  өткен  БК(б)П  Қазөлкекомы 
пленумының  жиналысында  Ф.Голощекин  орнынан  «босатылып»,  БК(б)П  ОК-І  Қазөлкеком  қарауына 
жіберген  Л.И.Мирзоян  бірінші  хатшы  болып  сайланып,  бюро  мен  хатшылық  құрамына  енгізілді  [2. 
345.].
 
  1933жылы  10-16  шілде  күндері  өткен  БК(6)П  Қазөлкекомының  VI  пленумы  Ф.Голощекинді 
пленум  құрамынан  шығарды.  Х.Ақботин  Гурьев  округкомының  хатшысы  қызметіне  ауысуына 
байланысты  Қазөлкекомның  Көлік  жөніндегі  хатшысы  қызметінсн  босатылып,  онда  Ж.Садуақасов 
бекітілді.
 
           1930жылы 
8-16 
қаңтар 
күндері 
аралығында 
Алматы 
қаласында 
сегізінші
 
букіл
қаза стандык партиялы
 
конференция
  болып  өтті.  Конференцняға  566  делегат шешуші 
жəне  225  делегат  кеңесші  дауыспен  қатысты.  Конференция  148  адамнан  тұратын  БК(б)П 
Қазөлкекомын  жəне  мүшелікке  51  кандидатты,  11  мүше,  5  кандидаттан  тұратын  Ревизиялық 
комиссияны  сайлады  [20].  Мұның  барлығының  жеке  құрамын  көрсету  мақала  көлеміне  жүк 
болатындықтан,  тек  қана  БК(б)!1  Қазөлкеком  Бюросының  мүшелерін  көрсетуді  жөн  санадық: 
Мирзоян,  Гусев,  Құрамысов,  Пимхасик,  Ж.Сəдуақасов,О.Исаев,  С.Сегізбаев,  Асрисв,  Дəулетқалиев, 
Ұ,Құлымбетов,  Андронников,  Каруцкий,  Ерназаров,  Жүсіпбеков,  Иванов,  Литгенбрандт,  А.Киселев, 
Костенко,  Таболов,  Саакян,  Таштигов,  кандидаттары  болып:  Сырғабеков,  Алиев,  Верхонский, 
Грушевский,  Корчагин.  Мусин,  Случак  сайланды.
 
1935жылы  16-20  наурыз  күндері  өткен  БК(б)ГІ 
Қазөлкекомының  ПІ  пленумы  Қазөлкеком  құрамынан  шығып  кетксн  мүшелер  -  Грушевский, 
А.Н.Гусев,  Беккер,  Борева,  Кгоров,  Ковалев,  Корчагии,  Морозов,  Стакун,  Тоболов,  Царев,  Шохов, 
Шелыхманов,  Усачев,  Станкин,  Кригөцов,  Васютин,  Каруцкий,  Литтенбрандттардыц  жоне 
кандидаттарм  -  Собесский,  Исесв,  Нарский,  Ильичев,  Леушин,  Жамановтардың  орныпа  Свердлов, 
Курицин,  Троицкий,  Кулисв,  Смирнов,  Желсзов,  Сахат-  Муратов,  Гуссв,  Гаврилов,  Боровой, 
Стецюраларды  кооптация  жасады.  Е.Ерназаров,  Каруцкий,  Литтенбрандтгар  Бюро  құрамынан 
шығарылды.    1936жылы  26-30  қаңтар  күндері  өткен  БК(б)П  Қазөлкекомының  V  пленумы  Қазақстан 
аумағынан  кетуіне  байданысты  Бидерманды,  Бейлимді,  Ф.Н.Заузолковты,  Кристті,  Морозовты 
(Орал),В.И.Инановты,  Бронаусты,  Зиминді,  Одыиьді,  Араб-оглын,  Унгурды,  Гусевті,  Бочагов  пен 
Майлыбаевты  пленум  қүрамынан  шығарды.  Партиялық  құжаттарды  тексеру  барысында  партиядан 
шығарылуына  байланысты  Яровая,  Х.Мустафин,  Майжолов,  Корягин,  Исмаиловтар  да  пленум 
құраммынан  шығарылды.  Ревизиялық  комиссия  құрамынан  Қазақстаннан  кетуіне  байланысты 
Уманская  шығарылса,  басқа  жұмысқа  ауысуына  байланысты  Ғ.Мүсірепов  Бюро  мүшелігіне 
кандидаттықтан  жəне  «Социалды  Қазақстан»  газетінің  редакторы  міндетін  атқарушыдан  босатылды. 
Ал Рафатьсккй, Жүргенев, Сафарбековтер бюро мүшелігіне кандидат болып енгізілді.
 
1936ылы  21-25  маусым  аралығында  өткен  БК(б)П  Қазөлкекомының  VI  пленумы  басқа  жұмысқа 
ауысуына  байланысты  Х.Жүсіпбековты  бюро  мүшелігінен,  ал  С.Сафарбековты  бюро  мүшелігіне 
кандидаттықтан босатты. Ал Түріксіб бастығы Михайленко пленум құрамына кооптация жасалды.
 
1937жылы  16-23  қаңтар  күндері  өткен  БК(б)П  Қазөлкекомының  VII  пленумы  «халық  жауы»  ретінде 
партиядан шығарылған А.И.Кельмансонды Пленум құрамынан шығарды.
 
Жоғарыда  көрсетілген  саяси  биліктің  жеке  құрамындағы  өзгерістср  -  Орталық  пен  аймақтың 
арасындағы саяси, шаруашылық-экономикалық жəне мəдени іс-щараларды жүзеге асыру барысындағы 
қажеттіліктер  мен  Мəскеудің  Казақстанға  қатысты  мүддесінен  туындады.  Саяси  билік  құрамында 
болған  əрбір  өзгеріс  пен  қызметкерлердің  ауысуының  нақты  себептерін  көрсете  талдау  жəне  осы 
өзгерістердің  Қазақстанның  қоғамдық-саяси,  əлеуметтік-экономикалық  жəне  мəдеии-рухани  өміріне, 
қарапайым  халықтың  күнделікті  өмір  тарихына  тигізген  əсері  мен  ықпалын  анықтау  алдағы 
еңбектерімізге жүк болмақ.
 
1. РПМ, 140-,., 1-т., 2а-іс, 1-3-п. 

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
47 
 
2.Ашимбаев Д., Хлюпин В. Казахстан: история власты. Опыт реконструкции. — Алматы; Сrеdsos,, 2008. - 920 с. (С. 
192.) 
3. РПМ,  139- .,  1-т.,  1-іс.;  Протокопы  первой  областной  киргизской  конференции  РКП(б)  11-  18  июня  1921  г.  /  Под 
ред.; У.Исаева, Д.Садвакасова, Ғ.Тимофеева. - Алма-Ата - Москва; Казкрайиздат, 1935. - 174 с. 
4. РПМ, 139-,., 1 -т., 8-іс, 1-п. 
5. РПМ, 139-,., 1-т., 249-іс, 63-65-п.; 252-іс, 371-372-п. 
6. РПМ, 139-,., 1-т., 261-іс, 11-П-а.п. 
7. РПШ, 139-,., 1-т., 541-іс, 278-282-п. 
8
Р П М ,  139-,., 1-т., 542-іс, 12-п. 
9 РПМ, 139-,., 1-т., 809-іс, 27-32, 217-218-п.; Сонда, 813-іс, 23-29-п. 
10 РПМ, 139-,., 1-т., 
ОІ6-ІС, 
52-п. 
11.Политбюро  ЦК  РКП(б)  -  ВКП(б).  Повестки  дня  шседаний.  1919-1952.  Каталог    Т.  1.  1919-  1929.  -  М.:  РОССПЖ 
2000. - 832 с. ( ( 3 6 3 . ) .  
12. РПМ, 141-,., 1-т., 26-іс, 1-4, 35-п.; 316-іс, 207-208-п.; 277-іс, 1-2-п. 
13.  Р П М  141-,., 1-т., 14-іс, 4-п. 
1 4 .
Р П М ,  141-,., 1-т., 486-іс. 109-п. 
15. РПМ, 141-,., 1-т., 1127-іс, 250-258-п.; 2145-іс, 1-5-п. 
16. РПМ, 141-,., 1-т., 1120-іс, 139-140-п. 
17.Коммунистическая партия Казахстана в резолюциях и решениях  съездов, конференций и пленумов. Т. 2. 1928-1937. 
— Алма-Ата: Казахсшан, 1981. - 3 8 4  с. (С. 65.). 
18.7 Всеказахская конференция ВКП(б). Стенографический отчет. — Алма Ата: Казкрайком ВКП(б), 1930. - 414 с. (С 
400-405.). 
19.Политбюро ЦК РКЛ(б) - ВКІ1(б). Повестки дня заседаний. 1919-1952: Каталог 7 Т. 2. 1930- 1939. -М.: РОССПЭН, 
2001. - 1200. (С. 391.). 
20.VIII  Казахстанская  Краевая  конференция  БКП(б)  8-16  января  1934  г.  Стенографический  отчет.  -  Алма-Ата: 
Казкрайиздат, 1934.- 4 0 3  с. (С. 342-34 і). 
Резюме 
В  статье  рассматриваются  персональный  состав  политической  власти  и  изменения  руководящих  кадров  к 
Казахской Автомомион Советской Соңиалистической Ресиублике. Фактически, вся политическая власть в государстве 
принадлсжала  казахстанскоіі  парторганнзации  РКП(б),  являвшеися  по  своему  статусу  общественно-политической 
оргаиизацией.  на  самом  деле  контролировавіией  все  государственные  учрсждепия  и  формировавшей  органы 
управлсния и и\ аппарат. 
 
8иттагу 
Тһс таіп ргоЫетз оҒ Гһе йіаіе аиіһогііу оі' Іһе Кагакһ АШопотоиз Зо^іеі Босіаііхііс ЯериЫіс аге сопзісісгед іп !һе апісіе. 
ҒасШаІІу,  Кагакһзіап  рапу  огцапі/аііоп  ЯСР(Ь)  һад  аІІ  оі"Чһе  роіііісаі  ро«/сг  іп  іһе  5Іа(е.  ТҺІ8  ог^аиігаііоп  цаіпесі  Іһе 
зіаіиз оҒ риЫіс роіііісаі ог§апІ
2
аЙоп, \\'һісһ астаііу сопігоііесі аіі 5ІаІе еяіаЫізһтепІз апсі (огтесі сопігоі Ьосііез апсі Тһеіг 
сепігаі Ьосіу
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
48 
 

жүктеу/скачать 1,63 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: