ЛИНГВОПОЭТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ ХУДОЖЕСТВЕННОГО ТЕКСТА

207 
 
Мы  хотим  обратиться  к  творчеству  казахстанских  поэтов,  малоизвестных  широкому 
кругу читателей, но чьи произведения представляют большой интерес.  В их стихотворениях 
через концепты ментального пространства попытаемся обнаружить интерференцию русской 
и казахской языковых культур. 
Свидетельством  интерференции  на  уровне  восприятия окружающего  мира  человеком, 
прикоснувшимся  к  другой    языковой  картине  мира,  является  то,  что  в  творчестве 
русскоязычных  казахстанских  поэтов  заимствованные  слова  используются        на  наглядно-
образном  уровне
.
«В  стыке  языков,  -  отмечает  Г.Гачев,  -    выражается        наиболее  остро 
столкновение  образов  жизни  и  материальных,  и  духовных  культур  –  но  столкновение, 
происходящее не просто  в    жизни, но на уровне сознания, осознания жизни» [3,36]       
Использование 
в 
русскоязычном 
контексте 
 
слов 
с 
инонациональными 
этнокультурными  значениями,  в  частности  казахскими,  свидетельствует  о  взаимодействии 
двух национальных лингвокультур – русской и казахской. 
Взаимовлияния  русской  и  казахской  языковых  картин  мира  ярко  представлены  в  
художественных текстах поэта. Художественнаякартина мира всегда напрямую соотносится 
с  объективной  реальностью  и  с  более  широкой  картиной  мира,  которая  в  большей  или  в 
меньшей  степени  выражена  в  художественном  тексте.  Произведение  может  представлять 
лишь один «кадр» общей картины мира вообще и один фрагмент частной картины мира ее 
хозяина – творца данного художественного произведения. В этом частном всегда отражается 
общее,  но  художник  всегда  преломляет  это  общее  в  соответствии  со  своей 
индивидуальностью,  что  и определяет    выбор художественных  приемов и  лингвистических 
средств для создания индивидуально-авторской картины мира [3].  
Исследователи отмечают, что интерференция на уровне восприятия окружающего мира 
человеком, прикоснувшимся к другой языковой картине мира, наиболее ярко проявляется в 
поэзии,  так  как  поэтическому  тексту  изначально  присуще  эмоционально-образное 
восприятие  действительности.  С  самого  своего  возникновения  человек  взаимодействует  с 
природой,  испытывая  на  себе  ее  ответное  воздействие.  По  этому  поводу  Г.Гачев  отмечает: 
«Первое, очевидное,что определяет лицо народа, - это природа, среди которой он вырастает 
и  совершает  свою  историю»  [3,27].  Природа  является  постоянным  окружением  и  средой 
обитания  человека  на  протяжении  всей  его  истории.  Взаимодействие  с  окружающими 
ландшафтами  было  важным  фактором  формирования  образа  жизни  и  путей  развития 
каждого отдельного народа, а значит его концептосферы. 
Обращаясь  к  творчеству  казахстанских  поэтов  Галины  Шкавронской,  Рудольфа 
Моисеева,  мы  через  концепты  ментального  пространства  попытались  обнаружить 
интерференцию русской и казахской языковых культур. 
Стихотворение  «Джайлау  «Ассы»»Р.Моисеева  дает  возможность  наглядно  ощутить 
взаимодействие  культур,  ярко  выраженное  в  языковой  картине  поэта.  Этнопоэтизмы  как 
этнозначимые  слова  в  творчестве  русского  поэта,  родившегося  и  выросшего  в  Казахстане, 
представляют личность, сформировавшуюся на рубеже двух культур. Описание прохладных 
гор, журчания реки у поэта переходит в описание джайлау – «страны дедов», с которой поэт 
ассоциирует  свою  родину.  «Чужое»  слово  становится  проявлением  его  жизни.  В  стихах 
Р.Моисеева немало примеров такой интерференции: 
Джайлау, ельник, ручьи, 
Далекий лай собак в ночи, 
Отары, юрты, табуны, 
Кричат протяжно чабаны. 
                 ….. 
Страна дедов, простор орлов, 
Маралов редкие следы…. 
                …. 
Палатка, речка, журавли, 
Арчевников ковер вдали… 

208 
 
               …. 
Нам только бог и был судья,  
Весь мир – джайлау, ты и я. 
Слово  «джайлау»  не  просто  освоено  русским  человеком,  оно  вошло  в  образную 
систему  автора  как  средство  художественного  восприятия  действительности.  Образ  гор, 
альпийских цветов ассоциируется  с джайлау.  Джайлау – это весь мир с его бесконечностью 
и  умиротворенностью.  Этот образ  мог  родиться  только  у  человека,  эмоционально-образное 
начало,  которого  корнями  уходит  в  национально-языковое  видение  русского  народа,  но 
которому  не  чуждо  ассоциативное  начало  казахского  народа.  Сплав  этих  двух  начал 
определяет 
этноментальный 
мир 
человека. 
Взаимодействие 
двух 
национальных 
лингвокультур в результате образно-речевой интерференции рождает новый образ. 
Для  поэта  характерно  свое  мировидение,  которое  поэт  воплощает  в  своем 
произведении. Поэтический мир Галины Шкавронской – это этноментальный мир человека, 
выросшего в условиях взаимодействия культур и языков. Тема Родины звучит во многих ее 
произведениях.  Вдохновением  и  любовью  для  поэта  стала  родная  Алма-Ата,  родной 
Казахстан, безбрежная Степь, свободная душа земляков: 
Родина – святое это слово 
Будит в сердце сладостную боль. 
Родина, как мать всему основа. 
Родина – стремлений высших соль. 
                  ……. 
Для меня едва ли есть дороже 
Место на Земле, чем Казахстан. 
Сколько ни исхожено дорожек, 
Нет тебя родней, Алма-Ата! 
Стихи Галины Шкавронской– это она сама, ее боль, ее любовь, ее нерасторжимая связь 
с  природой,  родиной,  предками,  с  грандиозным  миром  поэзии.В  ее  произведениях    есть 
простота и прозрачность, она помогает снять все внешнее, необязательное и обрести то, без 
чего  нельзя  жить  и  творить.  Анализируя  данные  стихотворения  нельзя  не  отметить  и 
эмоциональное состояние поэтов, их субъективное отношение к обозначаемым предметам и 
явлениям действительности.
 
Употребление  многих  казахских  слов  и  выражений  придает  густую  окраску    поэзии 
Галины  Шкавронской,  дышащей  воздухом  родной  степи  и  народной  жизни  Казахстана. 
Казахстан  –  родина  поэта,  что  является  решающим  обстоятельством,  позволяющим 
отчетливо представить истоки и судьбы двух народов и цивилизаций.  
  Звенит домбра…я слышу стук копыт, 
  акына пенье средь степи бескрайней. 
  Народный незамысловатый быт. 
  И дым костра, кизячий запах пряный. 
  И над костром подвешенный казан 
  с кипящим маслом, с дивным ароматом. 
  У юрты травку щиплющий баран. 
  И юрт десяток. Малые ребята, что «оседлали» палки, а в руках камчи, 
   и дети ими рьяно машут. 
   Седобородый аксакал-казах. 
   И степь в цветах, которой нету краше. 
 
  И мы, тогда студенты – стройотряда 
  что строили саманные кошары. 
  Задором молодым глаза горят. 
  Всю жизнь овец те помнятся отары… 
 

209 
 
  Вновь щедрыйдастархан. звенит домбра. 
  Наш путь в совместных радостях – печалях 
  был полон понимания, добра. 
  А память… с ней парим мы в юных далях… 
  Звучит задорный кюй, воспев родной простор, 
  взлетая к небесам сквозь дали голубые. 
  И вольный наш народ поет наперекор 
  всем трудностям и жизненным стихиям. 
Не  последняя  роль  в  сближении  народов  принадлежит  литературе.  Прикосновение  к 
художественному наследию казахстанских поэтов, пишущих свои произведения на русском 
языке,  позволило  показать  неисчерпывающие  возможности  творческого  взаимодействия 
русской и казахской культур. 
 
Список литературы 
1  Гумбольдт  В.  Избранные  труды  по  языкознанию/Вфон  Гумбольдт.  –  М:  Прогресс, 
1984      
 
2  Журавлева  Е.А.  Прецедентные  тексты  начала  XXI  века  (на  материале  прессы 
Казахстана)  /  Е.А.Журавлева,  Ж.Д.Капарова:  под  общ.ред.  Е.А.Журавлевой.  –  М.:  Флинта: 
Наука, 2007. – 256 с. 
3 Гачев Г. Национальные образы мира. – М., 1999 
4  Сабитова  З.К.  Прошлое  в  настоящем.  Русско-тюркские  культурные  и  языковые 
контакты. – Алматы: Казақ университеті.- 320 с. 
5  Табакова  З.П.  Поэтический  текст  как  отражение  менталитета  русских  в  Казахстане. 
/Сб.ст.  Актуальные  проблемы  функционирования  и  преподавания  языка  и  литературы  в 
Казахстане. – Караганда, 1999  
6 Моисеев Р. Ожившие воспоминания. Стихи. – Алматы, 2006. – 96 с. 
7  Шкавронская  Г.  Радуга  чувств:  Поэтический  сборник.    –  Алматы:  Курсив,  2013.  –   
424 с.     
                                                                                                                                                
The article provides the analysis of the work of Russian and Kazakh speaking poets in terms 
of ethnocultural, ethnopsychological, lingvocultural factors. In poems it can seen the interference of 
both national lingvocultures Russian and Kazakh. 
 
Бүл  мақалада  орыс  тілді  қазақ  ақындарының  шығармаларына  тілдік  қарым  – 
қатынастың  этномәдени,этнопсихологиялық  көз  қарасқа  байланысты  факторға  талдау 
жасау.  Орыс  тілді  Қазақстандық  ақындардың  өлеңдерінде  екі  ұлттың,  орыс  және  қазақ, 
бір-бірімен тілдік-мәдени тоғысқандығы байқкалады. 
 
 
 
УДК 821.512.122.32.09 
Н. Қ. Смағұлова, Ж.Т. Қадыров  
М. Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті,  
Петропавл қ., Қазақстан  
 Zhkadyrov_777@mail.ru 
 
ҚАЗАҚ ӘҢГІМЕЛЕРІНДЕГІ СИМВОЛДЫҚ БЕЙНЕЛЕР 
 
Мақалада  авторлар  қазіргі  қазақ  әңгімелеріндегі  символдық  бейнелердің  жасалуына, 
олардың  көтерген  идеяларына  тоқталған.    Қаламгерлер  М.  Мағауин,  Ә.  Кекілбаев,  О. 
Бөкеев,  К.  Сегізбаев  әңгімелеріндегі    символдық  бейнелерге  талдау  жасаған.  Сондай-ақ 
ұлттық  ерекшеліктердің  белгісі  ретінде  көрінетін  образдардың  өзіндік  сипатын 

210 
 
қарастырған. Табиғат пен адам арасындағы қарым-қатынас мәселелеріне ой жүгірткен. М. 
Жұмабаев пен Ғ. Мүсірепов шығармаларында  көтерілген ұрпақ  туралы терең ойды кейінгі 
қаламгерлер өз прозалық шығармаларында көтергені айтылған. 
 
Түйін сөздер: ұлттық таным, символдық бейнелер, табиғат пен адам, өркениет, жол. 
 
ХХ  ғасырдың  70-80-ші  жылдары  қазақ  прозасында  шартты  және  символдық  образдар 
жасалды.  Қоғам  дамуындағы  кейбір  құбылыстар  қаламгерлерді  ишара,  мегзеу  арқылы  ой 
айтуға әкелген болатын. «Аталмыш кезеңде жазушылар авторлық идея мен көркемдік шешім 
деген  мәселеге  қатты  назар  аударды.  Олар  шама-шарқынша  ізденіп  әйтеуір  беймәлім 
шешімдегі 
дүние 
жасауға 
ұмтылды. 
М.Мағауиннің 
«Тазысы», 
Ә.Кекілбаевтың 
«Бәйгеторысы», 
О.Бөкеевтің 
«Бурасы», 
С.Санбаевтың 
«Аруанасы» 
зоологиялық 
тақырыптағы  әдеттегі  образдар  ғой  деп  қарау  сол  шығармалардың  мөлдір  рухын 
түсінбегендік  болар  еді.  Олар  көркемдік  шарттылыққа  негізделген  терең  ойлы,  реалистік-
символикалық  образдар  арқылы  өмір  туралы  толғаныс-ойларын  батыл  айта  білген.  Бұл 
образдардың  жасалу  дәрежесі  жазушылардың  интеллектуалдық  ізденіс  ой-өрісін, 
философиялық  дүниетанымын  да  танытады»  [1,  187]  деген  сыншы  Ж.Дәдебаевтың  ойын 
негізге  ала  отырып,  қазақ  қаламгерлері  адамзат  қоғамының  бет-бейнесін  беруде  кейде  оны 
жан-жануарлар тіршілігі арқылы тұспалдап жеткізу тәсілдерін қолданғанын байқаймыз. 
О.Бөкейдің  «Бура»,  К.Сегізбаевтың  «Бала  бура»    әңгімелерінде  Бураның  трагедиялық 
жағдайы  суреттелген.  Әрине  екі  әңгіме  де  арқау  болған  бураның  басындағы  аянышты  күй 
емес.  О.Бөкей  өз  әңгімесінде  Бураның  өлімі  арқылы  адамзат  баласын  табиғаттың  ішкі 
заңдылығына өркениеттің қайшы келетін тұстары болатынын және оның арты өз салқынын 
тигізетінін  ескертеді.  Ал  К.Сегізбаев  Бала  бураны  өлім  аузынан  алып  қала  отырып,  ұлттың 
өзіндік  ерекшелігінің,  болмыс-бітімінің  қандай  зұлматты  бастан  кешсе  де  ешқашан 
өшпейтінін танытады. 
Екі  әңгімеде  бураның  ауыл  сыртында  жападан-жалғыз  қаңғып  жүрген  кезін 
суреттеуден басталады. О.Бөкей әңгіменің басында Бураның адам баласына деген сезімін екі 
сипатта  көрсетеді.  Ол  туған  ауылын  жанындай  жақсы  көреді,  оның   ойынша  бұл  жаннатты 
жер,  солай  бола  тұрса  да  ол  туған  ауылына  жоламайды.  Әрине  жеккөрініштік  сезім  жоқ, 
бірақ түңілген, көңілі қалған. «Түңілмес еді-екі көзін мөлдіретіп қойып, енесі інгенді сойып 
жеді. Түңілмес еді – ауылда бір шоқ үркердей қараң-құраң болып жүрген ағайын-туғандарын 
Бұқтырмадан  өткізіп,  арғы  ауылға  айдап  жіберді»  [2,  328].  Бураны  адамдар  жанына  жақын 
қимастарынан  айырды.  Осыншама  қиянат  ететіндей  бура  «не  жазды  адамдарға».    Бураның 
бойында  ауылға  деген  сағыныш  сақталған.  Себебі  жануар  да  адам  сияқты  табиғаттың  төл 
баласы.  Адам  туған  жерін  қалай  сағынса,  жануар  да  солай  сағынатыны  сөзсіз.  Бұл  табиғи 
сезім.  Оған  еш  нәрсе  қарсы  тұра  алмайды.  Бура  адамзат  баласының  істеп  отырған  іс-
әрекетінен көңілі қалып, өзіне пана болар деген ниетпен Алтай тауына асып кеткен. Табиғат 
–  ана  өзінің  төл  балалары  адамдар  мен  жануарлардың  бір-біріне  істеп  отырған  қиянатын 
байқап,  қорлық  көріп  жүргенін  бауырына  тартып  отыр.  Сондай-ақ  автор  қазақ  даласына 
келіп  жатқан  өркениет  ұлттың  тыныс-тіршілігін,  болмыс-бітімін,  ерекшелігін  танытатын 
өзіндік реңкін солғындандырмауы мүмкін екенін байқатады. 
           Әңгімеде  жол  бейнесі  де  көрінеді.  Шексіз  жолдың  бейнесі  –  О.Бөкеев 
шығармаларында  жиі  кездеседі:  «Небір  ықылым  заман  өтсе  де,  көмескіленбей,  шөп 
шықпастан  сайрап  жатқан  сүрлеу  Бураның  бұрын-соңды  көрген  жолдары  іспетті  емес, 
өзгеше  еді.  Бұл  сүрлеумен  Бураның  өзі  де,  кешегі  торғайдай  тозып  кеткен  ағайын-туғаны 
ғана  жүрген  жоқ.  Бұл  жолмен  бағзы  дәуірдегі  атан-інгендер  жүріпті,  солар  салған  жол»  [2, 
333].  Жол  ешуақытта  өшпеу  керек,  немесе  ортасынан  үзілмеу  керек.  Ол  үнемі  жаңарып, 
жалғасын табуы қажет. 
          Бураның ескі сүрлеуді кездестіріп, оның сол жолмен ұзақ жүруі «ұзақ иіскеп боздауы» 
өз  бояуын  жоймаған  шалқар  даланы,  сол  дала  хандығын,  еркіндігін,  сұлулығын  бойына 
жинап,  бұның  бәрін,  өзін  қадірлеген,  баласындай  мәпелеген  адам  баласының  игілігіне 

211 
 
жұмсап тірлік еткен ата-бабаның рухына деген сағыныш еді. Бура мен адамның немесе заман 
әкелген  өркениет  пен  халық  санасындағы  ұлттық  танымның  кейбір  сәттерде  бір-біріне  кері 
әсер  етуі,  жарасып  кете  алмауы  экологиялық  мәселенің  көтерілуінің  бір  салдары  ретінде 
көрінеді.  Адам  баласы  өз  қолымен  жасаған,  дамытқан  өркениеттің  құрбаны  болып  кетуі 
мүмкін.  Себебі  өркениет  әкелген  ғылыми-техникалық  жаңалықтар  адам  санасына  әсер  етіп 
жатыр. Соның бір дәлелі адам өзінің ұлттық ерекшелігін танытатын мінез-құлқынан, тыныс-
тіршілігінен күннен-күнге жатсынуы еді. 
          Әңгімеде  Бураның  тағдырына  қатты  күйзелетін  Әбіш  қана.  Бірақ  ол  жалғыз.  Оның 
қолынан  ештеңе  келмейді.  Сондықтан  да  Бура  өзі  сияқты  жалғыздық  күй  кешті.  Оның 
бойында  заман  ағымымен  бірге  ағып  бара  жатқан  адам  баласын  тоқтатар  дәрмен  жоқ.  Тек 
өкпе, реніш бар. Адам мен табиғат арасындағы қайшылық бураның ауылға бармай, поездға 
соғылып мерт болуымен шиеленісе түседі. Поездға тура ұмтылған Бура дала мен табиғаттың 
замананың  асығыс  ағысына  деген  ашуын  арқалағандай.  Сол  темір  жолға  ең  көп  тер  төккен 
өзі  болғанымен,  алпауыт  зор  күштің  құрбанына  айналады.  Қаламгер  бұл  шешім  арқылы 
адамдардың  қаттылығы  мен  қайырымсыздығына  деген  түйенің  ішкі  жан  дүниесінің 
көтерілісін, наразылығын білдірген. 
           К.Сегізбаев  өз  әңгімесінің  басында  жапан  далада  өзін  жалғыз  қалғандай  сезінген 
Балабураның  жан  дүниесін  былайша  суреттейді:    «...Бірін-бірі  қуалап  жеткізбейтін  белес-
белес адырлар бәрі де өзіне етене таныс. Атамекеннің күнде көріп жүрген көріністері. Бірақ 
тілсіз  мақұлықтың  жанын  жегідей  жеп,  жүрегін  шанышқылаған  бір  мұң  бар.  Ол 
жалғыздықтан  шеккен  жапаның,  бір  кездегі  тірсек  тістесіп,  асыр  салар  түйе  атаулыны 
сағынудың  мұңы  еді»  [3,  15].  Бұл  тек  бураның  тек  өз  ағайындарын  сағынған  мұңы,  зары 
емес. 
           Бура  мұңы  арқылы  жазушы  халықтың  өткеніне  деген  қимас  сезімін  көрсетіп  отыр. 
Ентелеп  келіп,  төрден  орын  алған  жаңалыққа  толы  жаңа  тұрмыстың  пайдасы  мен  зиянын 
бірдей  сезінген  халықтың  ішкі  жан  күйзелісі  бура  тағдыры  арқылы  өріліп  отыр.  Балабура 
ескі  мен  жаңаның  түйісетін  өткелінде  тұрған  ұлттық  танымның  белгісі.  Сондықтан  да  ол 
Мәлік  қартпен  баласы  Жәнібектің  дүниетанымын  бір  сәт  орайластырса,  енді  сір  кезде 
алшақтатып жібереді. Әңгімеден келтірілген мына үзінділер осы ойға дәлел:  «Иә, ол бәріне 
де  сенген,  бәрін  де  сүйген  ....  Бота  осылайша  айналаға  сәби  көзбен  қарап  тұрғанда  қара 
шалдың  ұлы  Жәнібек  келіп,  мұның  иір  мойнына  асылған.  Үкінің  жүніндей  үлпілдеген  ақ 
мамығын  аялай  сипап,  жәутеңдеген  бейкүнә  мөлдір  көзінен  сүйген.  – Боташым,  ботақаным 
менің,  әузін-әй  шөпектеген.  Ата,  мұның  атын не  қоямыз?  Ақбота  дейміз  бе?  Жоқ  бұл  бура 
болады.  Балабура  болады  мұның  аты.  Сенің  атың  –  Балабура,  Балабура  –  деп,  ол  мұның 
құлағына аузын тақап тұрып, айқайлаған» [3, 18].  
        Осы аялы сөздер иесі Жәнібек есейгенде Балабураға мүлдем жат адам сияқты көрінеді. 
«-Жалғыз  түйем  бар  екен  деп  жарты  дәулетіңізді  қалдырғандай  болмай  қоймайсыз  ба?  Не 
оны  біржола  біреуге  сатып  келмедіңіз.  Малжанды  болғанның  жөні  сол  екен  деп...  Тіпті 
күніне бір айтасыз. – Жоқ, әлде аш-жалаңаш отырсыз ба? Малым, жерім дегенше жатпайсыз 
ба  тыныш  қана»  [3,  25]  деген  Жәнібек  сөзі  әкені  жасытып  тастайды.  Мал  десе  ішкен  асын 
жерге  қоятын  қазақ  баласының  жан  дүниесі  қалайша  ауысып  кеткеніне  жазушы  талмай 
жауап іздеген сияқты. 
         О.Бөкейдің  «Бура»  әңгімесіндегі  Әбіш  сияқты  Мәлік  қарт  та  Балабураның  жалғыз 
жоқтаушысы.  Қолынан  келгенше  ол  оны  сақтамақ,  қорғамақ.  Жазушы  әңгімеде  қаланың 
жайлы тұрмысын киелі қара шаңырақтан биік қоятын ұрпақ өсіп келе жатқанын бір танытса, 
керісінше  туған  топырағын,  кең  даласын  бағалайтын  аға  буынның  азайып  бара  жатқанын 
байқатады.  Мәлік  қарттың  мына:    «Маған  қала  қол  емес  екен,  құлыным.  Қидың  түтінін 
иіскемесек  басымыз  ауыратын  жанбыз  ғой,  қиналсам  да  елсіз,  жерсіз  жетім  көрінемін.  
«Қайрат  деген  қыран  бар,  қайғыға  тізгін  бермейтін».  Қанатымда  қуат  барында  жерімді 
табайын.  Рұқсатыңды  бер  ұлым,  елге  жүрем!»  [3,  22]    бір  ауыз  сөзінің  мәні  зор.  Тамырын 
тереңге  тартқан  ұлттық  таным  небір  заманды,  әр  түрлі  қоғамдық  құбылысты  басынан 
өткерген  Мәлік  қарттың  бойынан,  бір  сәт  өшпеген.  Тіпті  Мәлік  қарт  бүгінгі  ұрпақ  үшін 

212 
 
уақыт  өткен  сайын  өшіп  бара  жатқан  осы  бір  қасиетті  де  қастерлі  танымның  белгісіне 
айналып бара жатқан сияқты. Түсінген, зерделеген ұрпақ үшін ол биік. 
        Аталмыш кезең прозасында жазушылар күн өткен сайын көмескіленіп, тарихқа айналып 
бара  жатқан  ұлттың  өзіндік  бет-бейнесін  танытатын  ерекшеліктерін,  соның  негізінде 
көрінетін ұлттық рухты сақтап қалуды өзінің  идеялық нысанасы еткен көптеген туындылар 
тудырды.  Әрине  олар  қоғамдағы  өзгерістер  мен  әр  түрлі  саясатқа  үнсіз  іштей  қарсылық 
білдіретін,  наразылық  көрсететін  образдардан  басқа  да  бейнелер  сомдады.  Ұлттың 
ұлылығын, қайсарлығын танытатын бейнелер көріне бастады. 
         Қарымды  қаламгер  Ғ.Мүсіреповтің  60-шы  жылдары  жарық  көрген  «Қыран  жыры», 
«Өмір  жорығы»  әңгімелеріндегі  қыран  мен  балық,  одан  кейін  жазылған  О.Бөкейдің 
«Кербұғы» әңгімесіндегі Кербұғы бейнелерінің астарында ұлт келбетінің кешегісі мен бүгіні 
жатыр. 
         Қазақ  әңгімесін  зерттеушілердің  бірі  Г.Балтабаева  заңғар  жазушының  бұл  екі  әңгімесі 
туралы  мынадай  ой  білдірген:  «Ғ.Мүсіреповтің  бұл  екі  туындысы  қазақ  әңгімесіне  жетпей 
тұрған  көркемдік  бояуларды  жинақтаудың  тәжірибесі,  ойды  символикамен  жеткізу  әдісін 
батыл игерудің жемісі іспетті. Автор ойын жарыққа шығарудың тәсілі ретінде символиканы 
қолдануы  әбден  заңды.  Жазушының  осы  қос  әңгімесіндегі  көзге  түсетін,  көңілге  ұялайтын 
айрықша жәйттер – символикалық пен философиялық сипаттардың берік жымдасып, табиғи 
кіріге  түсуі.  «Қыран  жыры»  мен  «Өмір  жорығындағы»  өзгешеліктің  бір  ұшығы  да  осында» 
[4, 211]. 
          Ғ.Мүсіреповтің  «Өмір  жорығы»  әңгімесінде  Көкқасқа  атабалық  ұрпақ  жалғастығы 
үшін  үлкен  күрес  жасайтын  жорық  үстінде  көрінген.  Көкқасқа  бейнесі,  оның  өзіндік  бітім 
болмысы,  мінез  дағдысы  арқылы  жазушы  ұлттық  рухты  берген.  Қазақ  халқы  қанша  қиын 
зобалаң  зұлмат  кезеңдерді  басынан  кешірді.  Заман  ағымын  алыстан  болжаған  халық 
перзенттері  оның  тығырықтан  шығу  жолын  әр  кез  өз  әлінше  іздестіре  білген.  Қандай 
сұрапыл жолды жүріп өтсе де, ұлт болашағынан үміт үзіп, өткеніне лағынет айтқан жоқ. Сол 
ұлы  көштің  басында  болған,  ұлт  қамы  үшін  жанын  шүберекке  түйген  ер-азаматтар  ұлттық 
рухтың белгісіндей болып, бүгінгі ұрпақ жадында. Ендеше, жазушы өзінің сомдаған бейнесі 
арқылы  ұлт  жолын  көрсеткен.  «Ол  бүгін  жарқыраған  ағынға,  қажымас-талмас  екпінге 
айналған» [5,259] деп суреттейді жазушы ата балықты. 
         Ағын,  екпін,  жел  мен  суға  қатсыты  ұғымдар.  Бұлар  –  табиғат  құбылыстары.  Жазушы 
ұлт бойынан осындай ешкімге тәуелсіз еркіндікті көргісі келеді. Қазақ жырының пайғамбары 
М.Жұмабаев өзінің  «Мен  кім?» өлеңінде:  
          Көкте бұлтпын, жерде желмін гулеген, 
          Ел еркесі желдің жөнін кім сұрар [6, 63] -   
деп  бүкіл  түркі  халқының  бейнесін  берген  еді.  Ұлттың  ардақты  қос  перзентінің  асқақ 
ойлары, биік армандары ұштасып жатыр. 
         Теңіз  асты  –  құпия  әлем.  Оның  ішкі  тіршілігін  кез-келген  адам  түсініп,  көріп,  түйсіне 
алады.  Оның  өз  тіршілігі,  өз  заңы  бар.  Ендеше  қазақ  елі,  оның  әдет-ғұрпы,  салт-санасы, 
өзіндік бітім-болмысы өзінің ұлты үшін асыл қазына, ана сүтімен бойға дарыған киелі қасиет 
сырт  үшін  ол  өзіндік  құпиясымен  биік,  тағдырымен  биік,  тағдырымен  терең.    Жазушы 
осындай астарлы ойды беру үшін де оқиға орнын таңдап таба білген. Сол құпия әлем өзінің 
болашағы  үшін  талай  күрес  жолын  бастан  өткізуде.  Әңгіменің  өн  бойынан  көз  қарақты, 
көкірегі  ояу  оқырман  ұлт  тарихын  көре  алады.  Ішкі  алаусыздық,  сыртқы  жау  әлсіреткен 
замандарда  халық  бір  сәт  өз  мүмкіншілігін  көрсете  алмай  қалған  тұстар  тарих  есінде. 
Әңгімедегі    «өзінен  зорлардан  көкқасқаның  өзі  де  тасалана  жүретін  еді.  Талай  өңештерден 
өзі де өтіп кете жаздаған» деген жолдар осыны айғақтайды.  
           Дегенмен  ұлт  рухы  ешқашан  өшкен  жоқ.  Себебі  ол  даланың  еркін  өскен  төл  баласы. 
Кең  сахараның  перзенті  әрқашан  да  биіктікті  аңсайды.  Биіктік  қыран  әлемі.  Ендеше,  ол 
қырандай  асқақ,  өр.  «Биік  аспанда  еркін  шарықтайтын  қыранға  ұқсап,  бұл  да  бір  ұлы 
жүйіткуге көшкен. Жүйіткіп жүр» [5, 260] деп жазушы ұлт рухын жоғарыға көтерген. Қыран 
бейнесінің  көк  байрағымыздан  орын  алуы  тегін  емес.  Бұл  еркін  халықтың  өзіндік  бейнесі. 

213 
 
Жазушы  әңгімеде  Көкқасқа  атабалық  бейнесін  жалғыз  алған  жоқ.  Одан  басқа  жол  тосып 
жүрген  өз  құлқын  ғана  ойлайтын  жалқау-жампоз  қырт  еркектер,  ата  тегі  басқа,  аран  ауыз-
керазулар, Минога балық бейнелері  бар. 
           Адам  баласы  бәрі  бірдей  емес.  Олар  өздерінің  тек  сыртқы  бет-бейнесімен  ғана  емес, 
ішкі  жан-дүниесімен,  болмысымен,  дүниетанымымен  де  әр  түрлі.  Ұлт  мүддесі  деген  биік 
мұрат жолында талай ұрпақтың жолы екіге айрылды. Біреулері табандылық танытып, ұлтқа 
деген  биік  сезімін  танытса,  кейбіреулері  осалдық  байқатып  алған  еді.  Суреткер  осы  биік 
мұрат  алдындағы  ұрпақтың  талас-тартысында  көрсетіп  өткен:  «Үлкен  жорыққа  жолдан 
қосыла  кетпек  болып,  жол  тосып  жүрген  жалқау-жампоз  қырт  еркектер  де  бар  екен.  Енді 
мұндай жорыққа шығудан қалған бірен-саран сырт буын ақ бас қарттарды орталарына алып, 
әлі  оттасып  жүр.  Жайын  жатқан  ел  бар,  ертеңгісін  ойлай  алмайтын  бала-шаға  бар,  көп 
қарттың  онымен  жұмысы  жоқ.  Ойлағандары  өз  қамы,  өз  құлқыны.  Көкқасқа  бұл 
ұятсыздардан  арман  дүниесін  таныды  да,  жалт  бұрылды,  жорыққа  аттануға  шақырған  жоқ. 
Үн шығармай теріс айналды» [5, 260]. 
        Ал, «ата тегі басқа аран ауыз – кер азулар» қатерлі жау бейнесінде көрінген. Бұл Кеңес 
үкіметі тұсындағы отарлау  саясатының ұрпақ жалғастығына тигізетін салқынын байқатады. 
Әсіресе Минога деген балық өте қауіпті. Ол жас  уылдырықты қиядай жояды. Оның жеміне 
айналу  дегеніміз  өліммен  пара-пар.  Әңгімеде  ұлы  жорық  алғашқы  апатқа  өзеннің  теңізге 
құятын  сағасында  кездеседі.  Осы  жерде  оларды  аран  ауыз,  теріс  азулар  тосып  алып, 
месқарын  аналықтарды  қырып  салады.  Бұл  жерде  жазушы  кешегі  халық  басынан  өткен 
сталиндік  зұлмат,  ашаршылықты  астарлап  көрсеткен.  Қаралы  жылдар  қайғысы,  санаға 
салған  дақтары,  жүрекке  түскен  сызаттары  әлі  күнге  дейін  ұмытылмаған,  жылдар  өткен 
сайын ұрпақ санасында жылма-жыл жаңғырылып отырылуы тегін емес. 
            Ғ.Мүсірепов  өзінің  ізгілікті  осы  ойын  «Қыран  жыры»  әңгімесінде  жалғастырған. 
Биіктік  қыран  әлемі  екенін  жоғарыда  айтып  өттік.  Ұябасар  мен  Сар-балақ  қырандар  көкте, 
биіктікте  ұрпақ  әкелу  қамы  үшін  сайыс  ойынын  ойнап,  нағыз  қыран,  қанаттары  темірдей 
ұрпақ  тәрбиелеу  үшін  балапандарын  қара  дауылда  ұшырып,  дауылмен  бірге  шарықтатып 
тіршілік жолында шарық ұрған тоқтаусыз әрекеттегі қырандар өмірі – әңгіменің негізгі түп 
қазығы. Қыран биіктікті, еркін самғауды сүйеді. 
         Ендеше  қыран  бейнесі  арқылы  адам  тіршілігін,  ұрпақ  мәселесін  көтерген.  Ата-бабасы 
биікте  ұшқан  ұрпақ  әруақытта  да  биіктен  көрінетіні  хақ.  Даланың  еркін  өскен  төл 
перзентінің  бүгінгі  ұрпағының  бостандық  іздеп  шарқ  ұруын  О.Бөкей  өзінің  «Кербұғы» 
әңгімесінде астарлап жеткізген. 
        Бағзы  замандарда  «Көкбөрі»  болып,  әлемді  жайрата  жаздаған  көшпелілер  әңгімеде 
трансформацияланып,  Адам-Аспан  –  Жер  арасында  «Уа-а!-лап»  бостандық  іздеген, 
табиғаттың ең бейбіт те баянды төлі – Кербұғыға айналды. Кеңестік қоршаудан шыға қашып 
ежелгі рух мекеніне безектеп бара жатқан да замана оғы тиіп, қырқып түсірді. Кербұғы қазақ 
үшін кер заманға көтеріліске осылайша шықты. 
         Жазушы  әңгімесі  туралы  Марат  Қабанбай  «27  жасында  ғана  жазған  алақандай  ғана 
«Кербұғы»  әңгімесінде  орекең  сол  асаулық  пен  сұлулық,  қысқасы,  тірі  табиғаттың  нақ 
өзіндей  керім  жануарды    ХХ  ғасырдағы  рухани  жаншылған  қазақ  ұлысының  арасына 
ноқталап, еркін жетектеп кірді» деп ой білдіреді [7, 217]. 
         Тіршіліктің  басы  мен  аяғы  болып  саналатын  өмір  мен  өлімнің  мәңгілік  айналымы, 
олардың  күресі  жануар  бейнесіне  кіргізілген.  Бұл  әңгімеде  жазушы  адамдардың  табиғатқа 
кей сәттерде  істейтін қиянаты туралы ой білдіреді. Әсіресе бұғылардың мүйізін  кесіп алуы, 
даланың  еркін  өскен  жануарларын  шарбаққа  қамап  ұстауы  олардың  табиғат  әлеміне  қол 
сұғуы  емес  пе.  Өз  еркіндігін  еш  нәрсемен  айырбастағысы  келмейтін,  өр  жануар  шарбақтан 
секіріп кетіп қаза болады. 
          Жазушы Бура мен Кербұғы бейнелері  арқылы адам болмысының басталуы және бітуі 
бар  деген  ой  білдіреді.  Ендеше  аталмыш  кезеңде  елде  үстемдік  құрып  отырған  қоғамдық-
саяси  жағдайдың  да  орнауы  қалай  болса  құлауы  да  болуы  айдан  анық.  Елді  дүбірлеткен 
партиялық  шешімдер,  қаулы-қарарлар  сол  өзі  шыққан  уақыт  үшін  құнды,  бағалы  болса, 

214 
 
кейінгі  ұрпақ  оны  тіпті  басқа  қырынан  тануы  әбден  мүмкін.  Ендеше  мәңгілік  ештеңе  жоқ. 
Тек  партиялық  шешім,  құрғақ  уәде,  идеядан  тұратын  қоғамның  да  күні  бітіп  келе  жатыр 
деген ой тастайды. Ойымыз дәлелді болу үшін ғалым Ақселеу Сейдімбектің пікірін келтіруге 
болады:  «Оралханның  Қамшыгері  көшпелілер  әлемінің  артта  қалған  ардақтысы  ғана  емес, 
сол көшпелілер ұрпағының болашақтағы идеалы сияқты да әсер беретін. Ал Қарқызы болса 
ұлттың ар-иманының рухы сияқты елестейтін. Тіптен, оның Кербұғысы мен Бурасының өзі 
аса  ірі  қоғамдық  құбылыстар  мен  системалық  алмасулардың  зар-зардабын  ашып  беруге 
мұрындық болып отыр» [7, 180]. Қандай қоғам, қандай ішкі-сыртқы алмасулар болып жатса 
да, ұлттық рухани құндылық әдебиет өзінің дамуын тоқтатпағанын көреміз. 
 
Әдебиеттер тізімі 
1 Дәдебаев Ж. Дүниетаным және шығармашылық. – Алматы: Жазушы, 1978. – 189 б. 
2 Бөкеев О. Үркер ауып барады. – Алматы: Жазушы, 1981. – 391 б. 
3 Сегізбаев К. Ашылмаған сыр. – Алматы: Жазушы, 1972. – 278 б. 
4 Әдебиеттанудың өзекті мәселелері. –Алматы: Комплекс, 2002. – 430 б 
5 Мүсірепов Ғ. Таңдамалы шығармалар. – Алматы: Жазушы, 1981. – 329 б.. 
6 Жұмабаев М. Шығармалары. – Алматы: Жазушы,  1989. – 427 б. 
7 Оралхан. Құрастырған Р. Мәжитқызы. – Алматы: Өнер, 2000. – 315 б. 
 
            В  данной  статье  авторы  рассматривают  символические  образы  и  идеи.  Сделан  
анализ  символических  образов  в  рассказах  М.Магауина,  А.Кекилбаева,  О.Бокеева, 
К.Сегизбаева.  Также  рассматриваются  образы,  которые  характеризуют  национальную 
особенность казахского народа. Размышляются проблемы связанные в отношении природы 
и  человека.  Современные  писатели    в  своих  прозаических  произведениях  поднимали  идею  о 
сохранении поколении, которые  в свое время  затрягивались в творчествах М.Жумабаева и 
Г.Мусрепова. 
             
The symbolic images and ideas are regarded in the given article. The analysis of symbolic 
images  is  done  based  on  the  works  of  M.  Magayin,  A.Kekilbaev,  O.  Bokeev,  K.  Segisbaev.    The 
images  which  characterize  the  national  peculiarity  of  Kazakh  people  have  been  analyzed  in  the 
article.  The  problem  of  connection  the  nature  with  the  man  has  been  also  raised.    The 
contemporary writers touched the idea of keeping the generation  which had been reflected before 
in the works of M.Zymabaev, G. Mysrepov. 
 
 
 
УДК 82:801.6; 82-1/-9 
А.Б. Темирболат 
Казахский национальный университет имени Аль-Фараби  
Алматы, Казахстан, 

жүктеу/скачать 4,64 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: