Психологические аспекты стрессоров

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
БІЛІМ БЕРУ МЕН ТҰЛҒА ДАМУЫНЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ 
 
ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ СТРЕССОРОВ 
 
Абсатарова Г.П. –преподаватель, Кудайбергенова А.Ж.- преподаватель 
(г. Алматы, КазНМУ им. С.Д. Асфендиярова) 
 
Перенесенное  в  область  социальной  психологии  понятие  «стресс»  включает  в  себя 
целый  спектр  состояний  личности,  вызванных  множеством  событий:  от  поражений  или 
побед  до  творческих  переживаний  и  сомнений.  Все  экстремальные  воздействия  могут 
вывести  из  равновесия  и  физиологические,  и  психологические  функции.  Таким  образом, 
стресс — это психофизиологическое состояние человека, возникающее в экстремальных для 
него ситуациях. Стресс является типичной реакцией человека на конфликтную ситуацию, но 
часто может выступать и причиной конфликта. Стресс – (от англ. — давление, напряжение) 
это  такое  эмоциональное  состояние,  которое  вызывается  неожиданной  и  напряженной 
обстановкой. Стрессовыми состояниями будут действия в условиях риска, необходимостью 
принимать  быстрое  решение,  мгновенные  реакции  при  опасности,  поведения  в  условиях 
неожиданно  меняющейся  обстановки.  В  стрессовом  состоянии  может  с  трудом 
осуществляться  целенаправленная  деятельность,  переключение  и  распределение  внимания, 
может  наступить  даже  общее  торможение  или  полная  дезорганизация  деятельности.  При 
этом  навыки  и  привычки  остаются  без  изменения  и  могут  заменить  собой  осознанные 
действия. При стрессе возможны ошибки восприятия (определение численности неожиданно 
появившегося  противника),  памяти  (забывание  хорошо  известного),  неадекватные  реакции 
на  неожиданные  раздражители  и  т.д.  Однако  у  ряда  людей  незначительный  стресс  может 
вызвать  прилив  сил,  активизацию  деятельности,  особую  ясность  и  четкость  мысли, 
стенические  эмоции.  Нельзя  заранее  определить,  вызовет  ли  данная  ситуация  стрессовое 
состояние  человека.  Поведение  в  стрессовой  обстановке  во  многом  зависит  от  личностных 
особенностей  человека:  от  умения  быстро  оценивать  обстановку,  от  навыков  мгновенной 
ориентировки  в  неожиданных  обстоятельствах,  от  волевой  собранности,  решительности, 
целесообразности  действия  и  развития  выдержки,  от  имеющегося  опыта  поведения  в 
аналогичной ситуации/1/. 
Подавляющее  большинство  людей  под  понятием  ―стресс‖  понимает  неприятности, 
горе,  сильные  отрицательные  эмоциональные  переживания.  Отчасти  это  правильно.  Но 
только отчасти, поскольку огромная радость, неожиданный успех, триумф – это тоже стресс. 
Вернее не стресс, стрессор-фактор, вызывающий состояние стресса. 
В  развитии  стресса  различают  3  фазы:  реакцию  тревоги,  фазу  сопротивления  и  фазу 
истощения.  В  первой  организм  начинает,  правда,  довольно  робко  сопротивляться 
изменившимся  условиям  фазе  сопротивления  или  приспосабливается  к  ним.  В  фазе 
сопротивления  осуществляется  адаптация  к  новым  условиям,  организм  в  полной  мере 
противится  воздействию  стрессора.  В  третьей  фазе,  наступающей  после  продолжающегося 
длительного  воздействия  стрессора,  все  резервы  адаптации  приходят  к  концу,  и  организм 
погибает.  Естественно,  что  последняя  фаза  развивается  далеко  не  всегда.  В  большинстве 
случаев  организм  справляется  со  стрессором  на  первой  или  второй  фазах  общего 
адаптационного синдрома. 
Люди,  далекие  от  медицины,  но  знакомые  со  словом  ―стресс‖,  употребляют  его  чаще 
всего с эпитетами ―эмоциональный‖, ―психический‖. Если так, то и эмоциональный стресс, 
вероятно,  должен  сопротивляться  такими  же,  реакциями  организма,  как  и  все  другие  виды 
стресса? Действительно, и эмоциональный, или психический, стресс развивается по тем же 
законам общего адаптационного синдрома. Эмоциональные раздражители – наиболее частый 
стрессор человека. Кто не переживал неудачи, разочарования, утрату близких, материальные 
потери, стыд, чувство вины, восторг, радость? /2/А разве это не стрессовые ситуации. 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
Стресс  есть  неспецифический  ответ  организма  на  любое  предъявленное  ему 
требование.  Стресс  –  неспецифическая  реакция  организма  на  ситуацию,  которая  требует 
большей  или  меньшей  функциональной  перестройки  организма,  соответствующей 
адаптации. 
Умственного 
перенапряжения, 
неудачи, 
неуверенность, 
бесцельное 
существование – самые вредоносные стрессоры. 
Разновидностей  стресса  существует  достаточно  много,  в  обобщенном  виде  можно 
выделить следующие:  

 
Хронический  стресс  -  предполагает  наличие  постоянной  (или  существующей 
длительное  время)  значительной  нагрузки  на  человека,  в  результате  которой  его 
психологическое  или  физиологическое  состояние  находится  в  повышенно  напряженном 
состоянии (длительный поиск работы, постоянная спешка, выяснения отношений и пр.).  

 
Острый  стресс  —  состояние  личности  после  события  или  явления,  в  результате 
которого  у  нее  теряется  «психологическое»  равновесие  (конфликт  с  начальником,  ссора  с 
близкими людьми и пр.).  

 
Физиологический  стресс  -  возникает  при  физической  перегрузке  организма 
(слишком  высокая  или  низкая  температура  в  рабочем  помещении,  сильные  запахи, 
недостаточная освещенность, повышенный уровень шума и пр.).  

 
Психологический  стресс  -  является  следствием  нарушения  психологической 
устойчивости  личности  по  целому  ряду  причин:  задетое  самолюбие,  оскорбление, 
выполнение работы, не соответствующей квалификации и пр. Кроме того, стресс может быть 
результатом психологической перегрузки личности: выполнение слишком большого объема 
работ,  ответственность  за  качество  сложной  и  продолжительной  работы  и  т.п. 
Разновидностью  психологического  стресса  является  эмоциональный  стресс,  который 
проявляется в ситуациях угрозы, опасности, обиды.  

 
Информационный стресс - возникает в ситуациях информационных перегрузок или 
информационного вакуума. 
Стресс- этот научный термин звучит теперь всюду – на работе и дома, в кругу друзей, в 
книгах и телепередачах. 
Может  быть,  надо  любой  ценой  остерегаться  отрицательных  эмоций  и  бежать  от 
стрессов?  Уезжать  по  возможности  из  больших  городов,  поменьше  уделять  внимания 
тревогам  и  заботам,  не  ставить  перед  собой  никаких  серьезных  целей?  Это  ведь  всегда 
связано с поиском, неопределенностью и риском  – стало быть, стрессогенно. Может нужно 
просто  тихо  жить,  оберегая  здоровье?  Но  стресс  —  неотъемлемая  часть  жизни  человека: 
представления о нем и собственные стрессовые переживания — важный компонент личного 
опыта  любого  человека.  Стрессом  обозначается  широкий  круг  состояний  повышенной 
напряженности,  возникающих  в  ответ  на  разнообразные  экстремальные  воздействия  — 
стрессоры. Личностные факторы, /3/вызывающие стрессовые состояния, формируются под 
воздействием  нереализованных  потребностей  личности,  заниженной  или  завышенной 
самооценки и др. 
В  целом  следует  подчеркнуть,  что  система  стрессовых  факторов  столь  же 
разнообразна  и  многочисленна,  сколь  многообразна  вся  внешняя  среда  организации. 
Любой ее компонент при определенных условиях может становиться стресс-фактором. 
ЛИТЕРАТУРА 
1. Карвасарский Б.Д. Клиническая психология. Москва - 2007. 
2.
 
Исаев Д.Н. Психосоматическая медицина. СПб. - 2006. 
3.
 
Бажли  Е.Ф.,  Гнездилов  А.В.  Психогенные  реакции  у  больных.  Методические 
рекомендации. Ленинград – 1989. 
РЕЗЮМЕ 
В статье рассматриваются психологические аспекты стрессоров. 
ТҤЙІНДЕМЕ 
Мақалада стрессорлардың психологиялық аспектілері қарастырылады. 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
ҦМЫТУ МЕН ЕС ҤРДІСІН ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ 
 
Алибаева Р.Н. –аға оқытушы, Жаканова Т.А. - аға оқытушы  
(Алматы қ-сы, С.Ж.Асфендияров атындағы ҚазМҦУ) 
 
Ҿткен  тҽжірибемізден  қалған  іздерді  жадымызда  қалдырып,  сақтап,  кейін  бҧрын 
білгендерімізді  жойып  алмастан,  оларды  қайта  танып,  жаңғырту  арқылы  ақпарат 
жинақтауымыз ес деп аталатыны мҽлім. Кез-келген адам есінде қалдырғанды біршама уақыт 
аралығында  есте  сақтап  тҧру  қабілетіне  ие.  Есте  сақтау  ес  ҥрдісінің  қҧрылымдық  бҿлігі 
ретінде ҿз заңдылықтарына бағынады. Яғни, кез-келген ақпарат есте қалып, сақталып жҽне 
уақыт ҿте келе кҿмескіленіп, ҧмытылып, қажет кезінде жаңғыртылып отырады. 
Демек, адамдардың ес ҥрдісінде ақпараттарды сақтау бар жҽне оны ҧмыту да бар. Ҽрі 
ол ҽрбір адамда болатын, тіпті барлық жағдайда бірдей ауытқушылық немесе бҧзылыс болып 
табыла  бермейтін  ҥрдіс.  Яғни,  кейде  қажетті  емес,  сіз  ҥшін  мҥлдем  маңызы  жоқ 
жағдайларлардың,  біршама  уақыт  ҿткен  соң  ҧмытылғаны  да  жҿн.  Дегенмен,  біз  сізге 
кедергісін келтіретін, онымен кҥресуді талап ететін, яғни бҧзылысқа жататын «ҧмытшақтық» 
жҿнінде  айтпақпыз.  Сонымен,  ҧмыту  дегеніміз  –  қабылдағанды,  есте  қалдырғанды  қажет 
болған  кезде  еске  тҥсіре  алмау,  танымау  немесе  еске  тҥсіру  мен  танудың  қателесіп, 
жаңылуы.  Ҧмыту  жҥйке  қызметінің  кҥйіне  байланысты.  Жҥйке  жҥйесі  қажығанда, 
зақымданғанда немесе бҧзылысқа ҧшырағанда, адамда ҧмытшақтық кҥшее бастайды. Ҧмыту, 
қабылдаған  материалдардың  сипатына  (маңыздылық  деңгейіне,  ауқымдылығына,  сапасына 
т.б.) да байланысты. Жҥйке жҥйесінің қажуына орай ҧмытшақтық қартайған адамдарда жиі 
кездесе береді /1/. 
Ҧмыту  материал  қҧрылымын  тҥзуде,  оның  кейбір  мҽнді  бҿлшектерін  назардан  тыс 
қалдыруда,  жаңа  жаттағандарын  ескілермен  шатастыруда  кҿрініс  береді.  Ҧмытшақтықты 
жеңу ҥшін оның туындауына себепші келесі заңдылықтарды білу қажет. Ҧмытудың желісі ҽр 
тҥрлі.  Жатталғанның  есте  тҧрмауы,  ҽсіресе  материалды  бірінші  қабылдаудың  ізін  ала 
болады, ал кейінгі ақпарат ҧмытыла бермейді. 
Қабылданған материалды қайталап, қажетті ақпараттарды кейінге ысырып қоймай, дер 
мезгілінде орындап тҧрған жҿн. Қабылдаудың ізін ала ҧмытылған материал біршама  уақыт 
ҿтумен  қайта  еске  оралады.  Бҧл  қҧбылыс  психологияда  реминисценция  деп  аталады. 
Материалдың тез ҧмытылуы, оның тҥсініксіздігінен, мағынасына жете мҽн берілмегендіктен 
де  болады.  Сондықтан,  ҽрдайым  оқытушы  ҧсынылған  материалдың  жеткілікті  деңгейде 
тҥсінікті  болғанын  анықтап  алғаннан  соң  ғана,  оны  есте  қалдыруға  байланысты 
жаттығуларға ҿткені дҧрыс. 
Адамның  ҧмытшақ  болуының  басты  себебі  –  оның  айналысқан  материалының 
қызықсыз  болып,  тҧрмыстық  қажеттілікпен  байланыспауынан  келіп  шығады.  Ересек 
адамдардың  кҿбі  ҿз  кҽсібіне,  ҿмірлік  қызығуларына  орай,  ҿткен  оқиғалармен  байланысты 
ақпараттарды жадынан шығармайды. 
Ҧмыту желісі материал кҿлемі мен оны игеру қиыншылықтарына тікелей байланысты. 
Ҧмыту  процесінің  кем  болуы  ҥшін  жаттау  қызметінен  кейінгі  іс-ҽрекет  алдыңғы  жаттауға 
кедергі  болмай,  оны  қайталауға  байланысты  жҧмыстармен  ҧштастыруға  мҥмкіндік  бергені 
орынды. 
Ҧмытшақтыққа себепші кҿп факторлардың ішіндегі аса қатерлісі, адам жҥйке жҥйесінің 
ҽр тҥрлі сырқаттарға шалдығуы, бас мидың кездейсоқ соққылар мен жарақаттар алуы, улану 
жағдайлары болып табылады. 
Ҧмытшақтықпен  кҥресте  жоғарыда  келтірілген  жаттаудың  ғылыми  негізделген 
ҽдістерін білу кҿп жҽрдемін тигізері сҿзсіз. 
Адамның  есте  сақтауы  20-25  жасқа  дейін  жақсарады,  40-45  жасқа  дейін  бірқалыпты 
сақталады,  одан  кейін  нашарлайды.  Ҿмірде  ҿзінің  есте  сақтау  қабілеттілігіне  толық 
қанағаттанатын  адамды  табу  қиын.  Кҿпшілік  жағдайда  адамдар  ҿзінің  есте  сақтау 
қабілеттілігін  толық  жағдайда  қолдана  алмайды.  Естің  қабілеттілігін  қолдана  білу,  оны 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
дамытудан  да  артық.  Оның  бірінші  факторы  –  сыртқы  есті  қолдану.  Ол  ҽр  тҥрлі  жазбалар 
жазумен  тҥсіндіріледі.  Бірақ,  ол  дҧрыс  қҧрылған  болуы  керек.  Екінші  фактор:  естің  дҧрыс 
қҧрылымды, жоспарлы қҧрылуы. Оның қабілет, қасиеттерін ескеру.  
Ҿзіңнің  есіңнің  қабілеттілігін  қалай  байқауға  болады?  Алғашқы  кезде  тек  ҿзіңді-ҿзің 
бақылау  арқылы.  Мысалы,  сіз  материалды  ішіңізден  оқығанда  жақсы  меңгересіз,  оның 
мҽтінде  қалай  орналасқанын  білесіз.  Сонымен  қатар,  оның  кітаптың  қай  бҿлігінде 
орналасқанын оңай табасыз. Олай болса, сізде кҿру арқылы есте сақтау қабілетіңіз жоғары.  
Егер,  сіз  мҽліметті  дыбысталу  арқылы  жақсы  қабылдасаңыз,  сізде  есту  арқылы 
қабылданатын  материалды  жақсы  тҥсінетін  болсаңыз,  сізде  «есту»  арқылы  есте  сақтау 
қабілетіңіз жоғары.  
Американ  ғалымдары,  есте  сақтау  мен  оны  дамыту  жолдарын  анықтау  мақсатында 
колледж  студенттеріне  эксперимент  жҥргізеді.  Зерттелушілер  синтезатор  арқылы  сҿздердің 
айтылуын  реттеу  керек  еді.  Қатысушылар  3  топқа  бҿлінеді.  Тапсырманы  тест  арқылы  1 
сағаттан кейін қайталағандардың есте сақтау қабілеттілігі 33%-ға жақсарып, ал тапсырманы 
кешке  жҽне  қосымша  таңертең  қайталағандардың  есте  сақтау  қабілеті  19%-ға  артады.    Ең 
тҿменгі  кҿрсеткіш,  таңертең  тапсырманы  орындап,  сол  кҥні  кешке  қайталағандардікі  еді. 
Олардың ес процесінің арту кҿрсеткіші 10%. Осылайша, шетелдік ғалымдар, бірнеше қайта 
зерттеу жҧмысын жҥргізу барысында, қабылданған ақпаратты қайталау,  мағынасын тҥсініп 
отырып жаттау, ес ҥрдісін дамытатынын анықтады. 
Яғни,  есте  сақтауды  жақсарту  ҥшін,  бҧлшықеттерді  жаттықтырған  сияқты  шыңдап 
отыру қажет. Оның ҽр тҥрлі тҽсілдері бар. Онымен қатаң тҥрдегі жоспар бойынша жаттығу 
міндетті  емес.  Мысалы,  автобус  кҥтіп  тҧрған  кезде,  транспортпен  ҧзақ  мерзім  жол  жҥрген 
кезде, уақытты жойып алмай, тиімді пайдалана білу керек. Айналаңызға зейін қоя қараңыз. 
Ҿзіңізге  қызықты  суретті  таңдаңыз  –  жарнамалық  щит,  ашық  тҥсті  киінген  адам,  ҿзіңіздің 
назарыңызды аударған барлық зат. Ол объектілерді ҧсақ детальдарына дейін қарап, мҽтінін, 
пішінін, тҥсін т.б. кҿзіңізді жҧмып кҿргеніңізді детальдары бойынша есіңізге тҥсіріп кҿріңіз. 
Осылай  бірнеше  рет  қайталауыңызға  болады.  Осындай  жағдайда  сіздің  есте  сақтау 
қабілетіңіз артып қана қоймай,  жай заттарға деген кҿзқарасыңыз ҿзгереді. Келесі  ҽдіс, ол  – 
жаттау, яғни жаттаудың маңызы зор. Есте сақтаудың тҽсілдері 4-ке бҿлінеді: 1. Зейін қойып, 
мҧқият  тыңдау.  Оның  маңызы  ҿте  зор.  2.  Есте  сақтауға  қажет  затты  басқа  затпен 
ассоцияциялау. 3. Материалды қайталап отыру. 4. Мақсат қоя білу. Мысалы, сіз емтиханды 
жақсы  тапсыру  керек  деп  алдыңызға  мақсат  қоясыз.  Оған  дайындаласыз,  алаңдайсыз, 
ойыңызға  кҿптеген  ақпараттарды  жинақтайсыз.  Міне,  кҿптен  кҥткен  емтиханға  келесіз, 
билетіңізді алып, сҧрақтарға дҧрыс жауап беріп, кҿптен армандаған тиісті бағаңызды аласыз. 
Бірақ,  кҿпшілік  жағдайда  сіздің  жаттаған  ақпараттарыңыз  жадыңыздан  ҿше  бастайды. 
Себебі, сіздің мақсатыңыз ақпаратты ҧзақ уақыт жҽне пайдалы заттарға жҧмсау болмады. Ал 
сіздің мақсатыңыз емтиханды тапсыру еді /1/. 
Сонымен  қатар,  есте  сақтауды  арттыру  ҥшін  дҧрыс  тағамдарды  пайдалана  білу  керек. 
В12,  В6,  Е  дҽрумендерін,  бидайдың  талқанын,  бидайдың  ҿркенін,  жҧмыртқа,  қоңыр  тҥсті 
кҥрішті, қара жидекті, алма, банан, грек жаңғағын,  теңіз ҿнімдерін пайдалану қажет. Бҧлар 
бас мидың жҧмыс істеу қабілеттілігін жақсартады жҽне ҧмытшақтықтың алдын алады.  
Сонымен,  қорыта  келе,  ес  сыртқы  дҥние  заттары  мен  қҧбылыстарының  адам  миында 
сақталып,  қайтадан  жаңғыртылып,  танылып,  ҧмытылуын  бейнелейтін  процесс.  Егер,  біздің 
есімізде  ертеректе  қабылданған  нҽрселер  сақталмаса,  бізге  ҿмірді  ҽр  кезде  қайта  жасап 
отыруға  тура  келер  еді,  не  болмаса  ҿмірдегі  заттардың  барлығы  да  ҽр  уақытта  белгісіз,  не 
жаңа нҽрсе болып кҿрінер еді. Есте сақтаудың кҿптеген ҽдіс-тҽсілдері бар. Сондықтан, осы 
заңдарға  сҥйене  отырып,  баланың  оқу  материалдарын  ҧмытпай  есте  сақтауына  қолайлы 
жағдайлар жасау арқылы, баланың білімді болуына мҥмкіндік жасай аламыз. 
ҼДЕБИЕТТЕР  
1. Немов Р. Общие основы психологии. М.,1994. 
2. Вайнцвайг П. Десять заповедей  процесса памяти. М., 1990. 
3. Ковалев К.И. Формула памяти. СПб.: Питер, 1999. 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
ТҤЙІНДЕМЕ 
Мақалада  ес  ҥрдісі,  ҧмыту  жҽне  ҧмытшақтықты  болдырмаудың  жолдары 
қарастырылады. 
 
РЕЗЮМЕ 
В статье рассматриваются  причины забывания и методы восстановления памяти. 
 
 
 
СТУДЕНТТЕРДІҢ ЕРІК САПАЛАРЫН ТӘРБИЕЛЕУ 
 
Амирбекова М.А. – оқытушы (Алматы қ-сы, ҚазмемқызПУ) 
 
Жоғары  мектептерде  студенттерді  тҽрбиелеу  мҽселесінен  кҥрделі  мҽселе  жоқ  шығар. 
«Студенттерді,  яғни  ересек  адамдарды  тҽрбиелеу  керек  пе?».  Бҧл  сҧраққа  жауап  беру 
«тҽрбие»  сҿзін  қалай  тҥсінуге  байланысты.  Егер  оны  тҽрбиешіге,  жоғары  оқу  орнына, 
қоғамға  қажетті  сапаларды  қалыптастыру  мақсатында  тҧлғаға  ықпал  ету  ретінде  тҥсінсек, 
онда  жауап  тек  қана  кері  болады.  Ал  егер  жоғары  оқу  орнында  білім  алу  барысында 
тҧлғаның ҿзін-ҿзі дамытуына жағдай жасау деп білсек, онда ҽрине, жауап жағымды болмақ. 
Қазіргі  студенттер  17-25  жас  аралығындағы  жастар  болып  табылады.  Студенттік  кезең 
бҧлшықет  кҥшінің  жоғары  деңгейімен,  реакцияларының  жылдамдығымен,  моторлық 
икемділігімен  ерекшеленеді.  Басқаша  айтқанда,  бҧл  жас  адамның  физикалық  шарықтау 
кезеңі.  Кҿптеген  спорттық  рекордтар  да  осы  жаста  кездеседі.  Дегенмен  де,  Дҥниежҥзілік 
денсаулық  сақтау  ҧйымының  мҽліметтеріне  сҥйенсек,  осы  жас  кезеңі  тобына  жататын 
студенттер 
физиологиялық 
қызметтердің 
тҿмен 
кҿрсеткіштерімен 
ерекшелінген. 
Гипертониямен, тахикардиямен, диабетпен, жҥйкелік-психикалық бҧзылыстармен ауыратын 
адамдардың  басым  кҿпшілігі  студенттерден  тҧрады  екен.  Зерттеулердің  кҿрсетуінше,  оның 
себебі,  жоғары  оқу  орындарында  білім  алу  барысында  студенттер  кҥшті  психикалық 
кҥйзелісті бастарынан кешеді екен. 
Осы ерекшеліктерді оқытушы ҽсіресе бақылау жҽне бағалау кездерінде ескергені жҿн. 
Бірақ  дҽл  осы  кезде  оқытушылар  педагогикалық  дҿрекі  қателіктер  жібереді.  Оқытушы 
студентте негативті эмоцияларды тудыра отырып, оның физикалық кҥйі мен денсаулығына 
кері  ықпал  етеді.  Студентке  ҽлеуметтік  толыққанды  қалыптасқан  тҧлға  ретінде  қарау  жаңа 
мҥмкіндіктер ашады /1/. 
Дҽл  осы  студенттік  кезеңде  тек  қана  физикалық  қана  емес,  сонымен  қатар 
психологиялық қасиеттері мен жоғары психикалық функциялары: қабылдау, зейін, ес, ойлау, 
сҿйлеу,  эмоция  мен  сезімдер,  ерік  сапаларының  дамуы  жоғары  деңгейге  жетеді.  Осыған 
байланысты  бҧл  кезең  білім  алу  мен  кҽсіби  дайындық  ҥшін  ең  қолайлы  кезең  болып 
табылады. 
Білімді  жинақтау  мен  интеллектіні  дамыту  ҽрине  адамның  эмоциялық  сферасына  із 
қалдырады,  бірақ  эмоция  мен  сезімдерді  мақсатты  тҥрде  қалыптастыру  ҥшін  олардың 
табиғаты  мен  ықпал  етуші  факторлардың  сапаларына  жҽне  тҧлғаға  қатысты  ҿзгерістердің 
себептері мен мҥмкіндіктеріне кҿңіл бҿлген жҿн. 
Адамның  эмоциялық  ҿмірі  қарапайым  эмоциялық  реакциялардан  басталады,  содан 
кейін эмоциялық кҥйлер кҿрініс беріп, ең соңында шындыққа деген тҧрақты қатынас - сезім 
пайда болады. 
Студенттің ерігі мен ерік сапалары оның іс-ҽрекетінен айқын кҿрінеді ҽсіресе оқудағы 
қиындықтармен  кҥресу  ҥстінде,  емтихан  тапсырудағы,  дипломдық  жҧмыс  немесе  басқа  да 
ғылыми жҧмыстармен айналысу барысындағы пайда болған кҥрделі ситуациялармен кҥресу 
ҥстінде  кҿрініс  береді.  Қандай  да  бір  еріктік  ҽрекетке  араласа  отырып,  адам  оның  ізгі 
нҽтижесіне байланысты ҿзіне жауапкершілік жҥктейді. 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
Адамдар бір істі ҽр тҥрлі орындау дҽрежесімен ғана емес, ҿзінің жауапкершілігін кімге 
артатынымен де ерекшеленеді. Ҽдетте, іс-ҽрекет нҽтижесі сҽтсіз келсе, адам жауапкершілікті 
ҿзгеге немесе сыртқы жағдайларға ысыра салуға бейім келеді, ал жҧмыс нҽтижесі мақтауға 
тҧрарлық болса, ол нҽтижеге ҿзінен басқа бірде-біреуді жолатқысы жоқ. 
Психологияда бақылау локусы (Д. Роттер) деген ҧғым бар. Осыған орай ҿз қылықтары 
мен  іс-ҽрекетінің  себебін  тыстан  іздеушілер  сыртқы  бақылаулы  (экстерналды),  ал  себеп-
салдарлардың  кҿзін  ҿзінен  табуға  тырысатындар  ішкі  бақылаулы  (интерналды)  болып 
бҿлінеді.  Экстерналдылар  ҽрдайым  ҿз  қабілеттеріне  сенімсіздікпен  қарайды,  тҧрақсыздық 
танытады, кҿздегенін кейінге қалдыруға бейім, жауапкершілігі кем, тҿңірегіндегілердің бҽрі 
оны  қобалжытады,  осыдан  ол  кҥмҽншіл,  ызақор  келеді.  Ал  интерналды  студенттер  ҿз 
қылықтары  мен  іс-ҽрекеттерінің  жауапкершілігін  ҿздері  кҿтеруге  қабілетті.  Мҧндай 
студенттердің  ҿздеріне  деген  сенімі  мол,  мақсатқа  жету  жолында  бҧлар  бірізділік  пен 
табандылық  танытады,  ҿз  ісіне  талдау  жасай  алады,  ҽрі  тҽуелсіз  келеді.  Осы  ерекшеліктер 
тҽрбие барысында қалыптасып, тҧлғаның тҧрақты қасиеттеріне айналуы мҥмкін. 
Оқу  жҧмысының  немесе  қоғамдық  жҧмыстардың  қандай  да  бір  жақтары  студентті 
қызықтырмауы  мҥмкін.  Лекцияда,  семинар  сабақтарында  ерікті  зейін  керек.  Баяндамаға, 
ҿзіндік  жҧмысқа  дайындалу  толығымен  ҧйымдастырушылықты,  жинақылық  пен 
табандылықты талап етеді. Осыған байланысты студенттің ерігі мен ерік сапалары оның іс-
ҽрекетіндегі,  ҽсіресе  бірінші  курста  еңбекке  қабілеттілік  пен  ҥлгерімнің  жоғары  деңгейін 
сақтап, қиындықтарды жоюдың алғышарты болып табылады. 
Студенттің ерігі мен ерік сапаларында оның тҧлғасының белсенділігі, ҿзін-ҿзі реттеуге, 
саналы  ҧйымдастырылған  кҥш  пен  ҿз  ҽрекеттерін  басқара  білуге  деген  қабілеті  кҿрінеді. 
Сонымен  қатар  онда  студенттің  тҽжірибесі,  білімі,  дағдысы  мен  жеке  ерекшеліктері  де 
кҿрініс  береді.  Еріктік  ҽрекеттердің  негізгі  қозғаушы  кҥштері:  мотивтер  (тҧлғалық  жҽне 
ситуациялық) жҽне т.б /2/. 
Барлық  ерік  сапалары  бір-бірімен  тығыз  байланысты,  бір-бірін  толықтырып  отырады, 
заң  бойынша  бірі  екіншісін  кҥшейтіп  отырады.  Олар  студенттің  эмоциялық-еріктік 
тҧрақтылығының:  кері  ықпалдарға  (ішкі  жҽне  сыртқы)  берілмеуінің,  қиын  жағдайларда  іс-
ҽрекеттің тиімділігін сақтаудың шешуші жағдайы ретінде кҿрініс береді. Ерік сапаларының 
мықтылығы  мен  оның  қҧндылығы  студенттердің  идеялық  бағыттылығының  деңгейіне, 
дҥниетанымына жҽне оның іс-ҽрекетінің мазмҧнына байланысты. 
Кҥшті  ерік  пен  тҧлғаның  тҧрақты  жағымды  сапалары  ҽрбір  студент  ҥшін  қажет.  Іс-
ҽрекеттің жағымды мотивтері мен оқу барысы жҽне ғылыми, қоғамдық жҧмыстарға қатысуда 
кездесетін  қиындықтарды  жою  жолдарын  белсендіру  мен  бекіту  студенттердің  еріктерін 
дайындауда ерекше орын алады. 
Студенттердің  кҥнделікті  ҿмірлері  мен  еңбектері  идеялық  бай,  жоғары  адамгершілік 
талпыныстар мен идеяларға, шығармашылыққа толы болғаны ҿте маңызды. Ол ҥшін жоғары 
оқу  орнындағы  оқудың  маңыздылығын  анықтап  алу  керек,  ҥздік  студенттер  мен 
бітірушілердің тҽжірибелері мен жетістіктерін насихаттаған жҿн. 
Ерікті  дайындаудың  маңызды  шарты  еріктік  ҽрекеттердің  тҽжірибесін  жҥйелі 
жинақтау,  қиындықтарды  жеңуге  барлық  кҥшті  бағындыра  білу  біліктілігін  студенттерде 
дамыту.  Емтихан,  сынақ  тапсыру,  семинар  сабақтарына  баяндама  жасау,  ҿздік  жҧмыстар 
орындау,  ғылыми  жҽне  қоғамдық  жҧмыстарға  қатысу  осындай  тҽжірибелерді  жинақтауға 
мҥмкіндік  береді.  Қоғамдық  жҧмыстарға  қатысу  барысында  студенттік  ҧйымдарда  қарым-
қатынас жасау тҽжірибесі студенттің ерігін кҥшейтетіні туралы фактілер кҿп /3/. 
Оқу  ҥрдісінде  сҽтсіздіктер  болуы  мҥмкін,  ал  олар  студенттің  ерік  сапаларының 
дамуына  кері  ықпал  етеді.  Осы  сҽтсіздіктердің  себебін  тҥсіндіре  отырып,  студенттерде 
қиындықты  жеңуге  деген  талпынысты  ояту  керек.  Ҽсіресе,  студенттің  ҿз  кҥшіне  деген 
сенімін ояту керек, онда жетістікке жетудің барлық мҥмкіндігі бар екендігін кҿрсету керек.  
Студенттердің ерік сапаларын  дамытудың жақсы мектебі  – тҽжірибеге қатыстыру, курстық 
жҧмыстар  жазу,  емтихандық  сессиялар,  диплом  қорғау.  Олар  ақыл-ой,  адамгершілік, 
физикалық кҥштерді ширықтыруды талап етеді жҽне ерік сапаларын шынықтырады. 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
 
Ерік  пен  ерік  сапаларын  ҿзіндік  дамыту  ҽрбір  курста  ҽр  тҥрлі  бағытта  болады.  Егер 
бірінші  курста  ол  оқуда  ҥлкен  жетістіктерге  жетуді  кҿздесе,  жоғары  курстарда  ол  маман 
ретінде  дамуға  (болашақ  кҽсіби  іс-ҽрекет  ҥшін)  бағытталады.  Бҧл  бірінші  курс  студентінің 
оқуда кҿптеген қиындықтарға кездесіп, оның мектептік ҽдеттердің кҥшін жойып, іс-ҽрекеттің 
жаңа дағдыларына ие болатындығымен тҥсіндіріледі.  
 
Жоғары  оқу  орнында  білім  алу  барысында  студенттерді  ҧйымдастыру,  олардың  ҥлкен 
интеллектуалдық  қиындықтарды  жеңіп,  ҿздерінің  жоғары  деңгейдегі  еңбекке  қабілеттілігін 
сақтай білу біліктілігін ҧйымдастыру айқын дамиды /4/. 
 
Осылайша  еріктің  кҿрініс  беруі  ҥшін  студенттерде  жағымды  мотивтерді  жоғарылату, 
еріктік  ҽрекеттер  тҽжірибесін  жинақтату,  ҿзін-ҿзі  тҽрбиелеуге  талпыныс  беру  маңызды  рҿл 
ойнайды. 
 
ҼДЕБИЕТТЕР 
1.
 
Селиванов В.И. Воля и ее воспитание. М., 1976. 
2.
 
Дьяченко М.И., Кандыбович Л.А. Психология высшей школы. Минск, БГУ, 1981. 
3.
 
Елюбаева  Ж.Е.  Особенности  формирования  учебной  активности  студентов.  Усть-
Каменогорск. 2004. 
4.
 
Смирнов С.Д. Педагогика и психология высшего образования. – М., 2005.