РЕЗЮМЕ   В  статье  рассматриваются  этнопсихологические  особенности  казахов  как  субъектов  общения

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
адамзаттық  символиканың  негізін  қалаған  архетиптер,  шығармашылық  ҿнімнің  қҧнарлы 
негізін  қҧрайды,  жҽне  ҽрқашан  нақты  мазмҧнда  болады.  Бҧл  арқылы  адамдар  ҿзі  мен 
қоршаған ортаға деген тҥсініктерді қҧрастырады да мифологиялық ҽңгімелерде, ертегілерде, 
суреткерлік  қиял  мен  елестетуде,  тҥс  кҿру  барысында  ҽдебиет  пен  мҽдениеттің  бастапқы 
материалдары  болып  табылады.  Архетиптердің  жиынтығы  шектеулі  болады,  олар 
шығармашылықтың негізіне жатады, адам мҽдениетінің ішкі бірлігіне ҽсерін тигізеді, ҽртҥрлі 
даму  дҽуірлерінің  ҿзара  байланысына  жҽне  адамдардың  ҿзара  тҥсінушілігіне  септігін 
тигізеді. 
Қоғамның даму белестеріне сай, яғни экономикалық, мҽдени жҽне рухани жақтардың 
ҿзара  ықпал  етуінен  қазақ  халқының  мҽдениеті,  дҥниетанымдық  тҥсініктері  де  ҿзгеріп 
отырды.  Мҽселен,  алғашқы  адамдардың  ҿмір  мен  жаратылыстың  тылсым  кҥштері  туралы 
кҿзқарастары мен тҥсініктерін аңыз- ҽңгімелер мен мифологиядан айқын кҿре аламыз.  
Бҧрынғы  дҽстҥрлер  –  адамдардың  ҿзін  қоршаған  ортасымен  байланысы  негізінде 
жинақталып  бҧрынғы  заманнан  келе  жатқан  тҽжірибелердің  жиынтығынан  туған,  рухани 
байып, мҥлдем тың, басқаша сипат алған, жанданған, жаңарған ҿнер туындылары. Ҧрпақтан 
ҧрпаққа,  атадан  балаға  мҧра  болып  жалғасып  келген  ҿнер  ҥлгілері  ҿзінің  даму  жолында 
біршама ҿзгерілсе де, ескерусіз қалған емес.  
«Ақырғы  алғашқыны  ҿз  қҧшағында  аялайды»  («Конец  баюкают  в  своих  объятиях 
начало»)  -  делінген  Франц  Фюмоның  осы  бір  нақыл  сҿзі  орынды  айтылған.  Себебі  біздің 
бҥгінгі  рухани  ҽлемімізде  ҿткен  заманның  ізі,  мыңдаған  жылдар  бҧрын  жатқан  адамзат 
ҧрпағының  сол  замандағы  сҽбилік  аңқау  тҥсінігін  кҿре  аламыз.  Тасқа  бетінде  із  қалдырып 
жазған  скиф  шеберлерінің  жырлары,  сонымен  қоса  халықтың баяғы  заманнын  келе  жатқан 
ертегі-аңыздарды,  ерлік  дастандары,  ою  ҿрнектері,  таңба-белгілері  ҿздеріне  сол  кезде 
белгісіз  боп  танылған  табиғат  қҧбылыстарын  барынша  ҿз  тҥсініктерімен  тҥсіндіруге  жан-
жақты  мҥсіндеуге  тырысқан.  Олай  болса  сол  заманнан  бері  адамзат  ҿмір  тҽжірибесін 
жинақтап,  бірте-бірте  бҧрынғы  заманның  тҥсініктерінен  алшақтады.  Алайда  қаншалықты 
алшақ кетті десекте суреттеу, бейнелеу тҽсілдері халықтың ҿнер туындыларында ҽрбір заман 
ҧрпақтарына  жаңаша  туындалар  туындата  берді.  Бірақ  соған  қарамастан  миф,  аңыздар  ҽр 
дҽуір, ҽр заман ҧрпақтарына рухани шабыттар сыйлай берді. Ҿнер ҿрісінде ҽр кезеңде аңыз-
ҽңгімелердің  осылайша  кең  қҧшақ  жаюы,  жаңа  сипатқа  ие  болуы  кездейсоқ  қҧбылыс  емес. 
Миф,  аңыз  дегенімізді  адамзат  баласы  қоршаған  орта  туралы,  ҿмір  жҿнінде  жете  танып, 
білмегендіктен  ғана  емес,  солақай  наным-сенім  кесірінен  табиғат  қҧбылысын  жобалап 
суреттейтін, бҧрмалап тҥсіндіретін тек жай қияли фантастикалық ҥлгі деп қарамау керек. Ол 
ең  алдымен  адам  баласының  арман-ҥміті,  қияли  ой-ҿрісі  арқылы  рухтанған,  жаратылыс 
ҽлемін жан-жақты, кесек кҿре білуге тырысқан ҽмбебап талпыныс туындысы /2/. 
Кҿне  заман  ҧғымдарының  ҿзінше  бір  қызық,  ҧлағатты  саласы  –  қазақтың  байырғы 
қиял-ғажайып  ертегілері.  Миф  тудырушылар  тҽрізді  ертегішілерді  де  жаратылыс  дҥлейін 
тізгіндеп,  тҧрпайы  кҥштерді  бас  идіру  арманы  шабыттандырылған.  Ертегілердің  бір 
айырмашылығы,  фантастикалық  қияли-ғажайып  оқиғаларға  біржола  беріліп,  кҿзсіз  сену 
бҧлжымас  шарт  емес.  Қҧбылыс  пен  кейіп,  тҧтас  кҿрініс  пен  оның  жеке  бір  бҿлігі,  ішкі-
сыртқы  қадір-қасиет  тҥгел  астасып  бірігіп  кететін  байырғы  мифтік  ҥлгілерге  қарағанда 
мҧнда  дараланған  ҿзекті  ойдың  ҿрісі  кең.  Ертегілерде  жаратылыс  жҧрағатына  жан 
даратушылық  (анимистикалық),  ғарыштатылық,  ҧғым-тҥсініктер  –  тҽңірілік  (тотемдік), 
киелілік  (фетиштік),  сыйқырлық,  шамандық,  ата  салтқа  бас  иіушілік  кҿрініп,  аналық  дҽуір 
(матриархат)  мифологиясының  сҧсты  жаңғырығы,  ақыл  жетпейтін  шым-шытырық 
(иррационалды-стихиялық)  хтонизм  ҽсері,  дҥниені  біртҧтас  жанды  тіршілік  деп 
қарастыратын  ежелгі  кҿзқарастар  жҧрнағы  керемет  сақталған.»  /79-80  беттер  //Дҥниетану 
даналығы. Серікқалиҧлы Зейнолла.А., «Білім»1994ж. 
«Адам  баласы  жасаған  игіліктердің  ежелден  келе  жатқандығы  сонша,  олар  адамға 
нҽресте  кҥнінен  қанына  сіңген  қасиет,  сондықтан  да  кҿбінесе  санасыз  ҽрекеттерге 
барғанымен,  оның  тҥпкі  мҽнін  тҥсіне  алады.  Бҧл  адам  санасында  жиі  кездесетін,  қанында 
бар,  туа  біткен  жҽне  атадан  қалған  мінез-қҧлықтың  формалары,  оларды  жеке  адамның  ҿз 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
ҿмірі  арқылы  тҥсіндіруге  болмайды.  Бҧл  дҥниедегі  барлық  заттардың  ҿз  тарихы  бар,  яғни 
ақыл-ойдың  да  ҿз  тарихы  болуға  тиіс.  Оған  адамның  антогендік  сатыдағы  санасы  даму 
кезеңге  жол  салады.  Дамудың  бҧл  сатыларында  дамудың  нақ  сол  филогенетикалық 
тҧрақтылығы  жасалады,  бҧған  адамның  ақыл-есі  болған;  ҿзінің  қатысы  болмайды,  бірақ 
қайта  жаңғырып  отырады.  Басқаша  айтқанда,  баланың  ҿзіндік  даму  барысында  оның  арғы 
тегінің филогенетикалық  сатылары қайта жаңғырады. Бҧл тҽрбие барысында жҥзеге асады, 
сонан соң санасыз тҥйсік қҧрамына кіреді де санаға ҽсер етеді. Яғни психика мен сана екеуі 
екі басқа нҽрсе. Оның қҧрамында сонымен қатар адамның ҿмір сҥруіне ықпал ететін ҥлкен 
санасыздық бҿлігі бар болып шықты. 
Бҧл  архаикалық  (кҿне)  қалдықтар  (З.Фрейд)  адам  психикасының  ескі  бҿлігін  жҽне 
«коллективтік  образдар»,  мифологиялық  тақырыптар  арқылы  оның  негізін  қҧрайды. 
Неліктен  бҧдан  екі  мың  жыл  бҧрын  ҿмір  сахнасынан  кеткен  мифтер  ҥнемі  жаңғырып 
отырады жҽне бҧл қҧбылыс бҥгін де неге біздің санамызда белсенділігін сақтап қалған деген 
сҧраққа  жауап  іздесек,  ол  мынадай  болмақ.  Мифтер  адамның  ойлау  аппаратында  ҥнемі 
базистік  білім  ретінде  қатысып  отырады.  Кейіннен  бҧл  архаикалық  қалдықтар  психикалық 
талдаудың басқа мектептерінде мифологиялық бейнелер мен тақырыптардың саналы кҿрініс 
болып  табылатын  архетиптер  немесе  прообраздар  ретінде  танылады  (К.Юнг).  Мыңдаған 
жылдарға созылған жартылай кҿшпенді мал ҿсіру кҽсібі, оның батыр, ат, кҿш, киіз ҥй, алыс 
елдер, замана, кҿш-қоныс кеңістігі, жылы оңтҥстік аймағы, «сарғая кҥткен қалыңдық» тағы 
да басқа кҿптеген тақырыптары тек қана тікелей ҿндірістік қатынастардың ықпалымен ғана 
емес,  қоғамдық  мҽдениеттің  болуымен,  яғни  белгілі  бір  тіршілік  салтының  ҽсерінен  пайда 
болады /3/. 
Қазақтың  ата  тегінің  болмыс  шындығына  тікелей  жақын  болуы  –  олардың 
бақылайтын,  қабылданатын,  дҥниеге  сезімдік  тҧрғыдан  жақын  болуы,  бҧл  болмыспен 
тамырластығы  уақытты,  кеңістікті,  адамның  ішкі  дҥниесін,  тіршілік  етудің  басқа  да 
жақтарын,  болмыс  мҽнін,  ар-ҧждан  (устои)  бастауларын  тҥсінуінен  ҿз  кҿрінісін  тапты. 
Мҧның  бірінің  нақты  ҿмірде  нақты  тҥп  тамыры  бар,  осыдан  келіп  басқа  ешбір  дҥние 
тҥсінігімен шатастыруға болмайтын дҥниенің ҧлттық образы, дҥниетанымы пайда болады.» 
(86-87 беттер // М.Орынбеков. «Ежелгі қазақтың дҥниетанымы».) 
«Қазақтың ата тегінің мҽдениетіне назар аудару ондағы этностың менталитеті ҧғымын 
тҥсінуге  мҥмкіндік  береді.  Яғни,  бҧдан  қоғам  мҥшелерінің  барлығына  қатысты  жҽне 
индивидуалдық  деңгейде  кҿрінетін  қоғамда  ҧжымды  тҥрде  қалыптасатын  ойлау  жҽне 
психика  қҧрылымын  ҧғынамыз.  Мҽдениеттің  бҧл  «ферменті»  ҽрбір  адамның  ҽлеуметтік 
мінез-қҧлқында  шешуші  рҿл  атқарады.  Ҿйткені  ол  оның  санасында  орныққандықтан  оған 
қоғамдық  қозғалыстың  жолын  айқындайды,  сан  қилы  ҿмір  сҽттерін  бағдар  береді,  ең 
бастысы, барлық обьективті мҥмкіндіктердің ішінен ҿз қалауын таңдауға жҿн сілтейді. Егер 
тҥйсік  дҽрежесіндегі  қалау  архетиптік  қалыптың  базасында  жҥзеге  асып,  инстинктер  мен 
импульстерде  кҿрініс  тапса,  ал  менталитет  «ғылыми  мінез-қҧлық»  пен  ҽдет-ғҧрыптардың 
жиынтығы негізінде бағдар таңдауды талап етеді, бҧларды тҽрбие мен білім беру т.б. арқылы 
ҧжым береді. 
Ең  маңыздысы  –  архетиптер  мен  менталитет  ҽрқашан  тҥйсіктік  дҽрежеде  кҿрініс 
табады.  Сондықтан  да,  дҥниетанымдық  негіздерді  іздеуде  ол  еріксіз  фетиштер  мен 
иллюзияның  шымылдығының  арғы  жағындағы  тҥпкі  тҥйсіктік  қҧрылымдарды  саралауға 
бағытталады.  Егер  сыртқы  кҿріністің  арғы  мҽніне  ҥңілсек,  онда  қҧбылыстың  сыртқы 
кҿрінісін  қоя  тҧрып,  сананың  (сознание  -  ес)  стереотиптерін,  ҽдет  жиынтығын,  қолда  бар 
тҽжірибені,  алынған  білімді,  яғни  ҿз  негіздерінде  «ҧжымдық  тҥйсік»  болып  табылатын 
ҧғымдарды талдауға кҿшу керек». (88-бет. М.Орынбеков «Ежелгі қазақтың дҥниетанымы»). 
«Барлығының  тҥп-тамыры  сыртқы  дҥниеде  емес,  адам  ішкі  жан  дҥниесінде,  оның  тіршілік 
тыныс мен болмыс ҽдісінде. ...адам кҿптеген іс-ҽрекетке ақылға салмай, ҽр қадамын ҿлшеп-
пішпей-ақ  барады.  Ол  туындаған  жағдайда  ҿзінде  бар  «ҧжымдық  тҥйсіктің»  қҧрылымын 
қолданады  жҽне  сол  сҽтте  сана  дағдысына,  қалыптасқан  ҽдетке,  тҽжірибеге  негізделген 
лайықты шешім қабылдайды. 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
Тҥйсіктілік  қҧрылымдарына  ҿте  жоғары  тҧрақтылық  тҽн.  Шын  мҽнінде,  олар 
ғасырлар,  тіптен  мыңдаған  жылдар  (дҽстҥрлі  қоғамдарда)  бойы  сақталады.  Қазақ  қоғамы 
дҽстҥрлі болғандықтан бҧл пікір толық қатысты. Сол бір ҽрекет ету салты қоғам ҿмірінде аса 
ҧзақ  уақыт  бойы  қатар  ҿмір  сҥреді,  сондықтан  да  мифологиялық  ақыл-кҥй  қалпы  ҧзақ 
сақталады.  Кҿне  мифология  ҿз  мазмҧнын  қазірге  дейін  сақтап  отыр.  Мҧны  мифтер  мен 
қазіргі  қоғамдағы  саяси  идеологияның  мақсаты  жайлы  тезистерінде  Леви-Строс  атап 
кҿрсетеді:  «Мҽселе мифтің мҽнінің стилінде, баяндалу формасында,  синтаксисінде де емес, 
онда  айтылған  тарих  қҧрайтындығында»  (Леви-Строс  К.  «Структурная  антропология».  М., 
1985.  С.  187.).  Мҧның  ҧлттық  психология  ҥшін  ерекше  маңызы  бар,  ҿйткені  халықтың 
тарихы жайлы мифтер сол этнос ҿкілдері ҥшін ҿмірлік мазмҧнға ие болады. 
Халықтың  «ҧжымдық  тҥйсіктілігі»  оның  жекелеген  ҿкілдері  ҥшін  одан  тыс  ҿмір  сҥре 
алмайтын  мҽдениетті  де  білдіреді.  Ҿйткені  бҧл  адамдар  бірлесіп  ҽрекет  етеді,  белгілі  бір  
тілдердің  кодын  қолданады.  Бҧл  тҧрғыдан  «Қозы  Кҿрпеш  –  Баян  сҧлу»  жыры  ҿзі  бастау 
алатын  ғҧндар  мен  сақтар  ҥшін  де,  солардың  туындысы  болып  саналатын  қыпшақтарға, 
наймандарға, арғындарға, сондай-ақ осы уақытқа дейін махаббат жайлы осы бір жырды сҥйіп 
оқитын қазақтар ҥшін де бірдей дҽрежеде ҧғымды, тҥсінікті. Бҧл мҽдениеттің сабақтастығын 
кҿрсетеді  жҽне  дастанның  кейіпкерлері  Кҿрпешке,  Баян  сҧлуға,  Қодарға,  олардың 
ҽрекеттеріне,  ҿмір  қалаулары  мен  тағдырларына  деген  бірдей  кҿзқарастардың  белгілі 
дҽрежеде ҥндесуі арқылы кҿрінеді. Сананың ең бір терең қатпарлары белгілі бір этнос ҥшін 
оның  дҽстҥрлері  мен  дҥниетанымындағы  кҿзқарасына  тҽн  сезіммен  тығыз  байланыста 
болады.  Мҧны  бірақ  жеке  адам  кҿбіне  мойындай  бермейді.  Ҧлттық  жҽне  діни  сезімдер 
адамның  биологиялық  негізіне  неғҧрлым  жақын.  Жҽне  ірі  ҽлеуметтік  толқулар  мен 
қозғалыстар  кезінде  бір  тектік  инстинкт  пен  импульстердің  белсенді  тҥрде  іске  қосылып, 
олардың ойлары мен ҽрекеттері этно-конфессионалды аспектке ауысады.» (89-90 беттер. М. 
Орынбеков. «Ежелгі қазақтың дҥниетанымы»). 
Ендігі бір айта кететін жай бҧл таңба, белгілер жҿнінде болмақ. «Таңба, Тамға, Тағма 
–  тҥркі  терминінің  кең  мағынасында  алғанда  кез-келген  графикалық  белгіні  таңбалайтын 
нҧсқалары.  
ТАМҒА  (қазақша  ТАҢБА)  сҿзінің  тағы  бір  мағынасы  –  рулық  белгі,  таңба,  мҿр  дегенді 
білдіреді.  Орталық  Азия  кҿшпенділерінің  барлығында  дерлік  сонау  ертеден  келе  жатқан 
жҽне  олар  негізінен  жекеменшік  белгісіндей  қолданатын  рулық  белгілері  болған.  Осы 
белгілерімен  ҥй  малдарына  ен,  ҥй  заттарына,  қару-жарақтарына  таңба  салған»  -  делінген 
«Номадттар кітабында».  
Ҽрбір  этнос  ҿзіне  тҽн  ғасырлар  бойы  жинақтаған  салт–дҽстҥлері,  діни  -нанымдары, 
ҽдет-ғҧрыптары бар. Халықтың кҿне мҧралары ізбасар ҧрпақтың рухани байлығына айналуы 
тиіс.  Бҥгінгі  таңда  ҧрпақ  санасына  ҿз  халқына  деген  сезімін  ҧялату,  балалар  мен 
жасҿспірімдер  бойына  ҧлттық  рухты  сіңіру,  оларды  ҿз  туған  ата-баба  салт-дҽстҥрлерін 
ардақтай  білуге  тҽрбиелеу  –  басты  мақсат-міндеттеріміздің  бірі.  Сондықтан  ҧлттық  
мҽдениеттің  қайта  жандануы  ҧлттық  тҽрбиеміздегі  ойсыраған  олқылықтың  орнын 
толтыратын шығар деп ҥміттенеміз.  
 
ҼДЕБИЕТТЕР 
1.
 
Белинская  Е.П.,  Стефаненко  Т.Г.  «Этническая  социализация»  Московский  психолого-
социальный институт. НПО МОДЭК. Москва-Воронеж, 2000 г. 
2.  «Ҧлағат» журналы №1, 2010 жыл. 
3.
 
«Ҧлт тағылымы» журналы  №6,  2009  жыл. 
 
РЕЗЮМЕ 
В статье рассматривается  роли архетипы в историческим формировании казахской культуры 
ТҤЙІНДЕМЕ 
Мақалада қазақ мҽдениетінің тарихи қалыптасуындағы  архетиптердің ҿзіндік алатын 
орны қарастырылған. 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
БАЛАЛАРДЫҢ ЭТНОСТЫҚ САНАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНА 
 ОТБАСЫНЫҢ ЫҚПАЛЫ  
 
Мырзатаева Б.П.- пс.ғ.к.(Алматы қ-сы, ҚазмемқызПУ) 
 
Бала  тҧлғасының  қалыптасуында  отбасы  ҥлкен  рҿл  атқаратыны  белгілі.  Отбасындағы 
қарым-қатынаста  бала  осы  қоғамға  жҽне  ерекше  ҽлеуметтік  ортаға  тҽн  адамгершілік 
қҧндылықтар  мен  мҧраттардың  (идеалдардың)  тҧтастай  жҥйесін  игереді  /1/.  Қазақстан 
Республикасындағы  этностық-мҽдени  білім  тҧжырымдамасында  (1996)  былай  деп  атап 
кҿрсетілген: «...этникалық сҽйкестендіруге кіріспе алғашқы этникалық-мҽдени білім кеңістігі 
–  отбасындағы  хал-ахуалдан  басталады.  Отбасында  халықтың  тарихымен,  оның 
мҽдениетімен,  ҧлттық  ғҧрыптарымен,  салттарымен  алғашқы  таныстық  басталып,  ҧлттықты 
тҥйсіну  халық  ауыз  ҽдебиеті:  ертегілер,  ҽндер,  аңыздар  жҽне  басқалары  арқылы  жҥзеге 
асады».  Сонымен  қатар,  бҧл  тҧжырымдамада  «ҧлттық-мҽдени  орталықтар,  мҽдениет 
сарайларындағы,  ҥйірмелер  мен  курстар,  теле-радио  хабарлары,  газет  пен  журналдар 
жарияланымдары  да  этникалық-мҽдени  білім  кеңістігін  кеңейтіп,  оны  тҧлғаның  нақтылы 
қажеттілігіне жақындату міндетін тиімді жҥзеге асыруға мҥмкіндік беретіні» /2/  айтылған.    
Біздің  пікірімізше,  ҽсіресе  мектеп  жасына  дейінгі  балаларға  бҧлардың  бҽрі  ата-аналар 
арқылы  ықпал  етіп,  олардың  қҿзқарасы  жҽне  қажеттілігімен  шарттанады.    Тҧлға  ретінде 
қалыптасып  келе  жатқан  баланың  этностық  ҿзіндік  санасының  дамуында  отбасының  ҿмір 
бейнесі,  ондағы  ҧлттық-психологиялық-ҽлеуметтік-мҽдени хал-ахуалдың  ықпалы  ҥлкен  рҿл 
атқарады.  Осыларды  есепке  ала  отырып,  полиэтностық  орталар  –  Алматы  жҽне  Шымкент 
қалаларында  тҧратын,  балалары  балабақшаның  мектепке  даярлық  тобына  баратын  110  ата-
анамен сауалнама жҥргіздік /1/. 
Сауалнама 
баланы 
қоршаған 
ортасының 
ҽлеуметтік-психологиялық 
жҽне  
демографиялық  бейнесін,  ата-аналардың  бала  тҧлғасына  салт-дҽстҥрлердің  ықпалын 
қаншалықты    ескеретінін,  ҧлттық  мҽдениет пен  ҽдебиетке,  ҿнерге  қатынасын,  ҧлттық  салт-
дҽстҥрлерді ҿздері шын мҽнінде қаншалықты сақтайтынын, бала бойында ҧлттық сана-сезімі 
мен мінез-қҧлықты қалыптастыруға деген кҿзқарасын  анықтауға мҥкіндік беретін жартылай 
жабық  19  сҧрақтан  қҧрастырылды.  Сауалнама  сҧрақтарын  қҧрастыруда  «мінез-қҧлықты 
ҽлеуметтік реттеуде ҧлттық салт-дҽстҥрлердің рҿлін» зерттеген ғалым О.И. Дреевтің /3/ жҽне 
«жасҿспірімдер  тҧлғасының  адамгершілік  сферасына  ҧлттық  дҽстҥрлердің  ықпалының 
психологиялық  ерекшеліктерін»  зерттеген  А.Ю.  Мингбаевтің  /4/  еңбектеріне  сҥйендік.  Бҧл 
ғалымдардың қҧрастырған сҧрақтарынан ҿзіміздің зерттеу мақсатымызға сҽйкес сҧрақтарды 
таңдап  алдық,  кейбіреулерін  бейімдедік  жҽне  ҿзіміз  де  сҧрақтар  қҧрастырдық.  Ата-
аналардың  ҧсынылған  сауалнама  сҧрақтарына  қайтарған  жауаптары  бҥгінгі  отбасындағы 
ҧлттық-психологиялық-ҽлеуметтік-мҽдени  атмосфераның  дҽрежесі  мен  қарастырылып 
отырған  қасиеттің  мектепке  дейінгі  балаларда  қалануына  негізгі  кҿзқарастары  мен 
бағыттарын айқындауға мҥмкіндік берді. Біз сауалнаманы қҧрайтын 19 сҧрақты мазмҧнына 
қарай шартты тҥрде 5 топқа бҿліп, ата-аналардың жауаптарын сол бағыттарда талдадық: 
1)  баланы  қоршаған  ортасының  әлеуметтік-психологиялық  және  демографиялық  бейнесі: 
отбасында балалардың 25,8 %  ҽке-шешесімен қоса ата-ҽжесімен, 57,6 % тек ҽке-шешесімен, 
16,6  %  тек  шешесімен  тҧрады;  балалардың  38,7  %  отбасында  жалғыз  бала,  29,0  %    екі 
баланың  бірі,  ал  24,2  %  ҥш  баланың  бірі,  8,1  %  4-5  баланың  бірі;  отбасының  ҧйытқысы 
негізінен  ҽке  (60,9%);  ата-аналардың  64,5%  дінге  сенсе,  3,2  %  сенбейді,  ал  32,3  %  жауап 
беруге қиналады; 
2)  ата-аналардың  бала    тұлғасына  салт-дәстүрлердің  ықпалын  ескеруі:  олардың  басым 
бҿлігі (79,0 %) балаларына шілдехана жасағанымен, бесікке, бҿлеп, бесік жырын айтқандар 
46,8 % ғана қҧрайды; ал «тҧсау кесер» дҽстҥрін  87,1 % отбасы ҿткізген; ата-аналардың 10,3 
% ғана қазақ халық  ертегілерін ҥнемі  айтып (оқып) берсе, 15,2 % анда-санда айтып (оқып) 
береді; баласының тҧлғасына ата-ҽжесінің ықпалы ҿте ҥлкен деп санайтындар 38,7 %, ҥлкен 
деп ойлайтындар 30,6 %, жауап беруге қиналғандар 11,3 %, ықпалы шамалы дегендер 9,7 %, 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
ықпалы жоқ деп есептейтіндер 9,7 %; 
3)  ата-аналардың  ұлттық  мәдениет  пен  әдебиетке,  ӛнерге  қатынасы:  ата-аналардың  50,0 
% ана тілін жақсы білгенімен, 35,5 % отбасы ғана қазақ тілінде сҿйлеседі; ата-аналардың 22,6 
% жақсы білемін деп ойлаймын деп жауап бергенімен, 50,0 % отбасы екі (қазақ жҽне орыс) 
тілде, 14,5 % ата-ана қазақ тілін нашар білемін деп, тек орыс тілінде сҿйлеседі; ҿз ҧлтының 
жҽне ҿзге ҧлттардың мҽдениетіне (халық ауыз ҽдебиетіне, музыкаға, живописке, қолданбалы 
қол ҿнерге жҽне т.б.) 54,8 % ата-ананың қызығушылығы бар, 37,1 %-ы қызығушылығым бар 
деп ойлайды, жауап беруге қиналатындар 3,3 %, қызығушылығым жоқ деп ойлайтында 3,2 
%,  мҥлде  қызығушылығы  жоқтар  1,6%;  ата-аналардың  43,7%  ҧлттық  мерекелерге  (Наурыз 
мейрамы, айт, қҧрбан айт, ораза жҽне т.б.) ҥлкен мҽн береді, 46,8 % мҽн беруге тырысады, 
жауап беруге қиналатындар 3,1 % болса, аса мҽн бермейтіндер 6,6 % қҧрайды; 38,7 % отбасы 
ҧлттық  ақпарат қҧралдарындағы қазақ тіліндегі  хабарларды тыңдайды, 32,3 % кейбір қазақ 
тіліндегі  хабарларды  тыңдайды,  кей  кезде  ғана  тыңдайтындар  25,6  %,  мҥлдем 
тыңдамайтындар 3,2 %; 
4)  ата-аналардың  ұлттық  салт-дәстүрлерге  қатынасы:  барлық  салт-дҽстҥрлерді  сақтау 
қажет  деп  санайтындар  19,4  %  болғанымен  ҽр  уақытта  сақтайтындар  37,1  %,  кҿпшілігін 
сақтау  қажет  дейтіндер  37,1  %,  қҧраса,  11,3  %  тек  ҿзінің  ҧлттық  ортасында  ғана  сақтайды, 
16,1 % кейде ҿзінің ҧлттық ортасында сақтайды, тек кейбіреуін сақтау жеткілікті дейтіндер 
37,1 % жҽне солай жасайтындар 35,5 %, жауап беруге қиналатындар 3,2 %, сақтау қажет емес 
дегендер  де  3,2  %;  салт-дҽстҥрлер  ҧлттық  ереже  болғандықтан  оны  міндетті  тҥрде 
сақтайтындар 46,8 %, бойға сіңген ҽдет болғандықтан сақтайтындар 29,0 %, жағымды қарым-
қатынас  жасаудың,  сыйластықтың  қҧралы  болғандықтан  сақтайтындар  16,0  %,  туған-
туыстары сҿгетіндіктен сақтайтындар 6,6 %, таныстары, достары сҿгетіндіктен сақтайтындар 
1,6 %; 
5)  ата-аналардың  бала  бойында  ұлттық  сана-сезімі  мен  мінез-құлықты  қалыптастыруға 
кӛзқарасы:  имандылық,  ізеттілікті  51,6  %,  мейірімділікті  69,4  %,  сыпайылық  пен 
биязылықты  40,3  %,  батылдық,  қайсарлықты  27,4  %,  еңбексҥйгіштікті  80,6  %, 
парасаттылықты 43,5 %  кҿргісі келеді; баласының ҧлттық тегін танып-мойындауын, ҧлттық 
сезімінің,  мінез-қҧлқының  қалыптасуын  ҿте  қажет  деп  білетіндер  50,0  %,  қажет  деп 
ойлайтындар 46,8 %, жауап беруге қиналатындар 1,6 %, аса қажет емес деп ойлайтындар 1,6 
%;  адамның  ҿзінің  ҧлттық  тегін  танып-мойындауына  ықпал  ететуде  тілді  бірінші  орынға 
қоятындар 91,9 %, ҧлттық салт-дҽстҥрлерді 58,1 %, ҧлттық ҽдебиет пен ҿнерді 46,8 %, ҿз елі 
мен жерін мекен етуді 27,4 %, туыстық қарым-қатынасты 43,5 % кҿрсеткен /2/. 
Сауалнама  нҽтижесін  талдауда,  олардың  тҥрлі  дҽрежеде  болса  да  ҧлттық  рухани 
қҧндылықтарға  бет  бҧрып  отырғанымен  де,  ҿз  балаларының  бойында  ҧлттық  сана-сезімді 
қалыптастыруға  отбасында  қажетті  жағдайлардың  жеткіліксіздігі  байқалды.  Бҧл  орайда, 
ҧлттық  тҧлғаны  қалыптастыру  ісінде  отбасына  кҿмектесетін  мекеме  халқымыздың  ҧлттық 
қҧндылықтарымен, ана тілімен байланысты орта – бҧл білім беру мекемелері – балабақшалар 
мен мектептер болуы тиіс. 
 
ҼДЕБИЕТТЕР 
1.
 
 Этика  и  психология  семейной  жизни:  проб.  пособие  для  учителя    /И.В.  Гребенников, 
И.В.  Дубровина,  Г.П. Разумихина и  др.; под  ред.  И.В.  Гребенникова.  –  М.:  Просвещение, 
1984.   
2.
 
 Қазақстан  Республикасындағы  этникалық-мҽдени  білім  тҧжырымдамасы.  -  Алматы: 
«Қазақстан», 1996.  
3.
 
 Дреев О.И. Роль национальных обычаев и традиций в социальной регуляции поведения: 
дисс...канд .психол.н.: 19.00.06. - Л., 1982.  
4.
 
 Мингбаев  А.Ю.  Психологические  особенности  воздействия  народных  традиций  на 
нравственную сферу личности подростка: дисс..канд. психол. н.: 19.00.07.  - М., 1991.  
 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
ТҤЙІНДЕМЕ 
Мақалада  балалардың  этностық  ҿзіндік  санасының  қалыптасуына  отбасының 
ықпалын зерттеуден алынған нҽтижелері баяндалады.  
 
РЕЗЮМЕ 
В  статье  излагаются  результаты  исследования  влияния  семьи  на  формирование 
этнического самосознания детей. 
 

жүктеу/скачать 2,02 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: