Психология кафедрасы
жүктеу/скачать 262,41 Kb.
|
| Ә. Есту түйсiктерi
Есту мүшесiн тiтiркендiретiн ауа бөлшектерiнiң тербелiстерi — дыбыс толқындары. Ауа бөлшектерiнiң тербелiстерi тербелудiң жиiлiгi, амплитудасы (құлашы) және тербелудiң түрiне карай ажыратылады. Осыған сәйкес есту түйсiктерiнiң үш жағы болады. Олар: дыбыстың жоғарылығы — бұл тербелу жиiлiгiнiң сәулеленуi, дыбыстың қаттылығы — бұл тербелу амплитудасы-ның сәулеленуi, тембрi — тербелiс түрiнiң сәулеленуi. Бiздiң құлағымыз бiр секунд iшiнде 16 тербелiстен немесе герцтен 22 мың герц (тербелiс) iшiндегi дыбыс толқындарын сезе алады. Жиiлiгi бұдан асатын тербелiстердi құлақ шала алмайды. Өйткенi бұлар өте жiңiшке, ультрадыбыстар. 16 герцтен төменгi дыбыстарды да құлақ шала алмайды. Дыбыстардың мұндай түрiн инфрадыбыстар деп атайды. Құлағы ең сақ аң-құстар дегенде ең алдымен жарғанат айтылатыны белгiлi. Оның есту қабiлетi 175 мың Гц, одан соң ит 100 мың Гц, шегiртке 90 мың Гц, тауық- 38 мың Гц келедi. Адамның естiгiштiк қабiлетi сайрауық құстармен бiр деңгейде 20 мың Гц болады екен. Түйсiк туғызатын дыбыстар музыкалық (ән, музыка аспаптарынан шығатын дыбыстар) және шулар (сан алуан сықыр-тықыр, дүрсiл, гүрсiл-сарыл т. б.) болып жiктеледi. Бұлардың құлаққа жағымдыларын консонас, жағымсыздарын диссонанс дыбыстары дейдi. Есту мүшесi — кұлақ үш бөлiмнен тұрады. Оның бiрiншiсi — сырткы құлақ. Сыртқы құлаққа дыбыс түтiгiмен қосылған құлақ қалқаны жатады. Ортаңғы құлақка (бұған дыбыс жарғағы және үш есту сүйекшелерi): балғашық, төстiк, үзеңгi кiредi. Есту мүшесiнiң үшiншi бөлiгi — iшкi құлақ. Iшкi құлақтың бiтiсi өте күрделi. Оның өзi үш бөлiктен: босағадан, иiрiм түтiктен және жартылай имек каналдардан тұрады. Бүкiл негiзгi жарғақты бойлай корти мүшесi (дыбыс тiтiркендiргiштерiн қабылдайтын аппарат) орналасқан. Оның құрылысы да өте күрделi. Корти мүшесiнiң аса маңызды бөлiгi — өте жiңiшке талшықтары бар сезiмтал клеткалардан тұрады. Ол клеткалар дыбыс қабылдайтын рецепторлар деп аталынады. Есту түйсiктерiнiң табиғатын Г. Гельмгольцтың резонанс теориясының негiзiнде түсiнуге болады. Г. Гельмгольц корти мүшесiндегi ұзын жүйке талшықтары музыка аспабының қылы тәрiздi төменгi дыбыстарды қабылдайды да, ал қысқа жүйке талшықтары керiсiнше, жоғарғы дыбыстарды қабылдайды деген пiкiр айтқан. Бұл жорамал кейiннен И. П. Павлов лабораториясында да эксперимент арқылы дәлелденген. Мәселен, иттiң негiзгi жарғағындағы ұзын талшықтарды сылып алып тастағанда, ол төменгi дыбыстарды қабылдай алмаған, ал қысқа талшықтары кесiлiп алынғанда, бұрынғы үйренген жоғарғы дыбыстарды қабылдаудан қалған. Есту түйсiгi де сыртқы дүниенi танып, бiлуде зор маңыз атқарады. Есту түйсiгi әсiресе тiлдi меңгеруге аса қажеттi түйсiк. Сөздiң мәнiн ұғу, оны дұрыс түсiну және бiреуге айтып беру, дұрыс естiмейiнше жүзеге аспайды. Әрбiр адамның ана тiлi оның есту түйсiгiнiң дамуына күштi әсер етедi. Дыбыстардың нәзiк айырмашылықтарын ажырата алу — есту түйсiгi жөндi жетiлмеген адамға қиынға түседi. Ал есту түйсiгiндегi кемiстiк адамның психологиясына да керi әсер етедi. Мәселен, құлағы нашар еститiн адамдардың көңiл күйiнiң жабырқау болатыны да осыдан. Музыканы есiту қабiлетi адамдарда бiркелкi емес. Бұл олардың (күйдiң) арқауын сезiнiп, дыбыстың гармониялық ара қатынасын ажырата бiлуге байланысты. Музыкалық қабiлет абсолюттiк және салыстырмалы болып екiге бөлiнедi. Бiрiншi түрi өте сирек кездеседi. Б. Иiс түйсiктерi Мұрын кеңсiрiгiндегi кiлегей қабықтың клеткаларына түрлi химиялық заттардың әсер етуi нәтижесiнде иiс түйсiктерi пайда болады. Осы кiлегей қабықтың таяқша тәрiздi сезгiш клеткалары бар. Ауамен бiрге мұрынға кiретiн иiстi заттар иiс мүшесiнiң сезгiш клеткаларын тiтiркендiрiп отырады. Иiс түйсiктерiнiң түрлерi көп (қош иiс, сасық иiс, өткiр иiс т.б.). Бiрақ бұлар әлi күнге дейiн белгiлi классификацияға түспеген. Өйткенi оларды дәм түйсiктерiнен ажырату кейде қиынға соғады. Сондықтан да бiз көбiнесе белгiлi бiр иiстiң атын атаудан гөрi, иiс шығарып тұрған затты атаймыз (темекi исi, түтiн исi, шөп исi т. б.). Иiс түйсiктерi адамның тұрмыс салтына, қызмет бабына қарай да ерекше дамып отырады. Мәселен, Африкадағы бушмен тайпалары арыстанның, жирафтың, зебрдiң iзiн иiскеп жүрiп-ақ оңай тауып алады, олар иiстi ең жақсы аңшы иттерден артық бiледi. Индияда жыланның жатқан жерiн иiсiнен бiлiп табатын адамдар бар. Иiстi жақсы сезу соқыр, мылқау, керең адамдарда ерекше жетiлген. Мәселен, олар бөтен адамдарды, түрлi нәрселердi алыстан-ақ исiнен “таниды”. үйге кiрген адамды да, бiлетiн көшесiн де, тұрған үйiн де олар иiсiне қарап оп-оңай айыра алады. Түрлi иiстердiң табиғатын зерттейтiн ғылым саласы олтфактроника деп аталады. Иiс түйсiктерi адамның көңiл күйiне, жалпы психика-сына жағымды не жағымсыз әсер қалдыруы мүмкiн. Мәселен, жұпар иiстi гүл — адамның көңiлiн сергiтсе, ( шылымның түтiнi — басты ауыртады. Парфюмериялық заттардың сапасын арттырып отыру — адам психикасына колайлы әсер етудiң бiр факторы екендiгi даусыз. Гипократ пен Ибн хош иiстi заттарды науқастарды емдеуге пайдаланған. Орта ғасырлардағы дәрiгерлердiң өздерi пияздың иiсiнiң өзi кейбiр аурулардан сақтайтынын бiлген, кейiн пияздың иiсi фитонцид деп аталатын ұшпа заттардың бөлiнуiнен шығатыны анықталды. Бұл заттардан шiрiк және кiнәрат бактериялары ғана емес, амеба мен инфузория секiлдi жәндiктер де қырылатыны белгiлi болды. Американың зерттеушiлерi кейбiр шөптердiң иiсi адамның жұмыс қабiлетiн арттыратынын зерттеп бiлдi. Эксперимент кезiнде олар шағын ғана бөлмеге бiрнеше адамды компьютер экраны алдына отырғызып, экрандағы бейнеге байланысты белгiлi бiр тетiктердi басуға бұйырды. Жұмыс күрделi болмағанымен, бiр сарынды, оның үстiне зейiн қоюды керек ететiн жұмыс едi. Адамдардың шаршағаны байқалған кезде әрқайсысына тыныс алатын маска арқылы ауамен қоса әр түрлi иiстер жiбердi. Сонда адамның жұмыс қабiлетiн жиырма пайыз арттыратын ең тиiмдiсi жалбыздың иiсi болып шықты. Мектеп оқушыларының иiс түйсiктерiн тәрбиелеу— мұғалiмдердiң төл iстерiнiң бiрi. Мұғалiм сабақ үстiнде де, сабақтан тыс кездерде де баланың айналасындағы заттарды жан-жақты танып бiлуде, мәселен, ауаның тазалығын дұрыс талғай бiлуге, орманның, гүлденген бақтың, шабындықтың хош иiстерiн, қарағай, шырша ағаштары шайырының жұпар иiсiн, теңiз жағалауындағы ауаның тұзды-сортаң иiсiн сезетiндей мүмкiндiк туғызуы қажет. Оқушылар бұлардың қайсысы пайдалы, қайсысы зиян екенiн (мәселен, бұзылған тамақ, иiс тигiзетiн газ, түтiн т. б.) айыра бiлетiн болсын. жүктеу/скачать 262,41 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|