Психология кафедрасы
Түйсiктердiң негiзгi заңдылықтары
жүктеу/скачать 262,41 Kb.
|
| Түйсiктердiң негiзгi заңдылықтары
А. Сезгiштiк және табалдырық Психологияда адамның түйсiне алу қабiлетiн сезгiштiк деп атайды. Сезгiштiктi: 1) абсолюттiк, 2) айырма сезгiштiк деп екiге бөледi. Абсолюттiк сезгiштiк дегенiмiз — сезiм мүшелерiнiң өте әлсiз тiтiркендiргiштердi түйсiне алуы. Сезгiштiк түйсiктiң табалдырығымен тығыз байланысты. Мәселен, абсолюттiк сезгiштiк түйсiктiк табалдырығына тәуелдi. Абсолюттiк табалдырық — түйсiк табалдырығының шегi. Абсолюттiк табалдырық тiтiркендiргiштiң болмашы ғана түйсiк тудыратындай ең аз шамасы. Түйсiк табалдырығының шамасы азайған сайын адамның абсолют сезгiштiгi арта түседi. Мәселен, бiреу алақанындағы бiр ми квадрат аумақка түсетiн салмақты 3 гр-нан бастап сезетiн болса, екiншi бiреу осындай жерге түскен салмақты алтьг грамнан бастап сезедi. Бұдан соңғы адамның түйсiк табалдырығы екi есе артық та, абсолюттiк сезгiштiгi екi есе кем екендiгi көрiнедi. Егер тiтiркенудiң шамасы табалдырықтан тө-мен жатса, онда түйсiк пайда болмайды. Мәселен, адам денесiне қонған тозаңды сезе алмайды, көз ультра күлгiн сәулелердi көрмейдi, құлақ әлсiз дыбыстарды естiмейдi. Өйткенi, осы тiтiркендiргiштердiң бiрде-бiреуiнде түйсiк туғызарлықтай күш жоқ. Айырма сезгiштiк деп сезiм мүшелерiнiң тiтiркендiр гiштердiң арасындағы болмашы айырмашылықты түйсiне алуын айтады. Айырма сезгiштiктi сипаттау үшiн не айыру табылдырығының мөлшерiмен пайдаланады. Мәселен, егер алақанға жүз грамм салмақ салып, оған тағы бiр грамм қосса, салмақтың артқаны бiлiнбейдi. Оны айыра бiлу үшiн 3—4 грамм қосу керек. Айыру та-далдырығы түйсiктiң түрлерiнде әртүрлi болып келедi. Мәселен, жарықты айыратын табалдырықтың күшi 1/100-ге тең. Бұл айтылғандарды мынадай фактiлермен дәлелдейдi. 100 шамдық жарық күшiне тағы бiр шамдық жарық қосылса, сонда жарықтың аздап та болса артатындығы байқалады. Ал жүз кiсi қатынасқан хорға тағы да он адам қосылса, хордың даусы аздап болса да көтерiледi. XIX ғасырдың орта шенiнде өмiр сүрген немiс ғалымдары Э. Вебер (1795—1878) мен С. Фехнер (1801 — 1887) тiтiркендiргiштердiң күшiмен адам түйсiгiнiң арасындағы байланысты заң түрiнде тұжырымдады. Мұны түйсiктiң психофизикалық заңы дейдi. Осы заң бойынша тiтiркендiргiштердiң күшi геометриялық прогрессия жолымен көбейсе, одан туатын түйсiктер арифметикалық прогрессия жолымен өседi. Әлсiз немесе күштi тiтiркендiргiштердiң әсерiн бұл заңмен түсiндiру қиынға соғады. Ә. Адаптация Сезiм мүшелерiнiң сезгiштiгi әсер етушi тiтiркендiргiштерге бiртiндеп бейiмделуге байланысты да өзгерiп отырады. Бұл құбылысты адаптация дейдi. Адаптация құбылысы адам сезгiштiгiнiң артуын немесе төмендеуiн көрсетiп отырады. Түйсiктердiң қай-қайсысы да адаптацияланады. Мәселен, көру түйсiгiндегi адаптацияны алайық. Жарық жерден караңғы үйге кiру бiзде қараңғылық адаптациясын туғызады. Жарық жерден қараңғы бөлмеге кiргенде көздiн қарашығы 17 есе ұлғаяды. Бұл қарашықтан өтетiн жарықтың мөлшерi 17 есе көбейедi деген сөз. Көздiң қараңғыда көргiштiгiне торлы қабықтық шетiне орналасқан таяқшалардың әсерi ете күштi. Олардың нашар жарықты да жақсы сезе алатын қасиетi бар. Мәселен, 30—40 минуттан кейiн караңғыдағы көру сезгiштiгi 200 мьтң есе артады. Ал караңғыдан жарыққа қарай сезгiштiктiң өзгеруi жарық адаптациясын көрсетедi. Алғашқыда күн көзге шағылысып, көз ерiксiз жүмылады. Бiрақ төрт-бес минуттан кейiн көз бұған үйренедi де, көздiң көруi қалпына келедi. Адаптация құбылысына перифериялық нерв жүйесiмен қатар ми қабығы да қатысады. Адаптация терi (тактиль) түйсiктерiнде де күштi байқалады. Осының салдарынан кейбiр адамдар тiтiркендiргiштердi түйсiнбей де қалады. Температуралық түйсiктердiң де адаптациясы мол. Мәселен, судың бiрқалыпты салқындығына дене тез уақыт iшiнде төселедi де, адамның терiсi суыққа тiтiркенбейтiн болады. Иiс түйсiктерiнде адаптация түрлi дәрежеде көрiнедi. Мәселен, камфараның иiсi 1—2 минуттан кейiн сезiлмейтiн болса, горщица мен нашатыр спиртiнiң иiсiне адаптациялану тезiрек болады. Ауырсыну түйсiктерiндегi адаптация өте әлсiз, ауырсыну организмнiң қалыпты жұмысының бұзылғандығын, осы сигналдың биологиялық рөлiн көрсетедi. Адаптацня құбылысы үнемi өзгерiп отыратын сыртқы дүние тiтiркендiргiштерiне анализаторлардың қалай да бейiмделе алатындығын байқатады. Б. Түйсiктердiң өзара байланысы. Сенсибилизация Егер адаптация анализаторлардың сезгiштiгiнiң түрлi жағдайларға байланысты артуының төмендеуiнiң көрсеткiшi болса, сенсибилизация сезгiштiктiң тек артуын ғана көрсететiн құбылыс болып табылады. Сезiм мүшелерiнiң бiреуiнiң әсерiнен басқаларының сезгiштiгi артып отырады. Мұны былайша түсiну керек. Әлсiз тiтiркендiргiштер өзiмен бiрге әсер етiп тұрған басқа тiтiркендiргiштердiң сезгiштiгiн арттырады. Мәселен, көзге жеткiлiктi мөлшерде түскен жарық оның көру қабiлетiн арттырумен қатар есту түйсiгiнiң сезiмталдығының артуына да себепшi болады. Қызыл түс адамның ақ, қара түстердi дұрыс ажыратуына жәрдемдеседi. Түнгi ұшуға дайындық кезiнде ұшкыштардың көздерiне 20—30 минут бойына қызыл көзiлдiрiк киетiндерi осыдан. С. В. Кравков, К. X. Кекчеев зерттеулерiнде адамның дамыл-дамыл таза ауада дем алуы, жеңiл дене қимылын жасауы, бетi-қолды салқын сумен сүртiнуi көру сезгiштiгiн арттыратындығы дәлелденген. Сыртқы дүниенiң заттары бiр ғана анализатормен түйсiнiлмейдi. Бiр сезiм мүшесiне түскен әсер, калған сезiм мүшелерiне де әсер етедi. Түйсiктердiң бiр-бiрiмен байланысқа түсуi сыртқы дүниенiң құбылыстарын толығырақ түйсiнуге жағдай жасайды. Болар-болмас дәм түйсiгi (қышқьгл нәрсе) көру сезгiштiгiн арттырады, тұз ерiтiндiсiн iшкеннен кейiн таза судың өзi тәттi болып керiнедi. Осындай өзара байланыс көру, сипай сезу, қозғалыс түйсiктерiнде де көп байқалады. Түйсiктердiң өзара байланысының өте айқын көзге түсетiнi контраст (қарама-қарсылық) құбылысы. Мәселен, айналасын ақ түске бояған сұр тiк бұрыш айналасын қара түске бояған сұр тiк бұрыштан күңгiрттеу көрiнедi. Ал осы сұр тiк бүрыштың айналасын қоңыр түске бояса, жасыл тартып, сары түске бояса, көгiлдiр болып көрiнедi. Тым-тырыс кезде дыбыс жақсы естiледi, ыссы нәрседен кейiн салқынды түйсiну өзiнен-өзi белгiлi. Жоғарыда көрсетiлген мысалдарда түйсiктердiң қарама-қарсылығы жүйке процестерiнiң езара индукция зандылығымен (бiр мезгiлдiк индукция) түсiндiрiледi. В. Синестезия Тiтiркендiргiштер сезiм мүшелерiнiң бiреуiнде ғана түйсiк туғызудың орнына сол сәтте басқа түйсiктердiң, пайда болуына да жағдай жасайды. Мәселен, кейбiр адамдар бiреудiң сөзiн естiгенде, бұған қоса түрлi дәмдер мен түстердi де сезiнуi мүмкiн. Мұндай адамдардың бiрi қызғылт түстен жылылықты, екiншiлерi — көгiлдiр-жасыл түстен суықты сезiнедi. Түйсiктердiң осылайша қосарланып жүруiн синестезия дейдi. Есту, көру, сипай сезу, иiс, дәм түйсiктерiнде кездесiп отыратын осы қүбылыс өмiрде онша жиi кездесе бермейдi. Синестезия — түйсiктердiң өзара байланысының мөлшерден тыс дамыған бiр көрiнiсi. Г. Бiр iздi бейнелер (эйдетикалық ес) Тiтiркендiргiш әсерiнiң тоқталғанына қарамай, аз ғана уақыт болса да, түйсiктiң өз күшiнде қалатын кездерiн бiр iздi образдар деп атайды. Бұлар көру, есту, иiс, дәм тактиль түйсiктерiнде жиi кездеседi. Мәселен, адам 2—3 секунд бойы көз алмай шамға қарап отырып, содан кейiн көзiн жұмса (көздi жұмғанда қабақтан жарык түсiрмеу үшiн шамды алақанмен қалқалау керек), жарықтың iзiн айқын көре алады. Бiр iздi образдардың бұл түрi оң бiр iздi образдар деп аталады. Қолымызға екi парақ ақ қағаз алып, бiрiн ақ күйiнде қалдырып, екiншiсiнiң ортасына шаршылап қиылған қызыл қағаз жапсырайык. Бұдан кейiн осы қызыл қағаздан көз алмай 20—30 секундтай қарап отырып, көзiмiздi сәл ақ қағазға аударсақ, оның бетiнен көгiлдiр түстi көруге болады. Бұл терiс бiр iздi образдардың мысалы. Соңғы түс алғашқы қызыл шаршының терiс бiр iздi образы. Кино ленталарындағы жеке кадрлардың арасындағы үзiлiстердi байқамау осындай оң бiр iздi образдардың қызметi болып табылады. Өйткенi, мұндайда бiр тiтiркендiргiш екiншiсiмен жалғасып отырады. Бiр iздi образдар көбiнесе адамға байқалмайды. Өйткенi, көздiң тор қабығы үнемi қозғалып түрады да, осыдан адамның көзi талмайды. Орталық жүйке жүйесiнiң жоғары бөлiктерiнде түрлi қозулардан қалған iздер — бiр iздi образдардың физиологиялық негiзi болып есептелiнедi. Бiр iздi образдарға ұқсас, бiрақ одан табиғаты бөлектеу заңдылықтың бiрi — эйдетикалық құбылыс. Бұл — эйдоне деген грек сөзiнен алынған, мағынасы көру, сурет, бейне, идея деген мағынаны бiлдiредi. Кейбiр адамдарда бұрын қабылдаған заттар мен құбылыстарды, сол объектiлер көзден таса пайда болған жағдайда да көрiп тұратындай қабiлет болады. Осы жағдайға байланысты шықкан қисынды психологияда эйдетизм деп атайды да, осындай кабiлетi бар адамдарды эйдетиктер деп атайды. Эйдетика образдары естiң елестерiне, сондай-ақ түйсiкте, iлеспе, бiр iздi образдарға табиғаты жағынан үқсас келсдi. Эйдетикалық бейнелердi естiң елестерi мен iлеспе бейнелерден бiр ерекшелiгi, мұнда адам жоқ заттарды ұсақ-түйектерiне дейiн нақтылы тәптiштеп түсiне алады. Яғни, алдында жоқ нәрсенi бүге-шiгесiне дейiн жақсы “көре алады” бiрiнен екiншiсiне көзiн оңай жүгiртедi. жүктеу/скачать 262,41 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|