Дәріс 10 Тақырыбы: ЕРТЕ ЖАСТАҒЫ АУТИЗМІНЕ ШАЛДЫҚҚАН

элементтерімен стереотипті, біркелкі эрекет жасау; сөйлеу кабілетінің 
дамуының ерекше бұзылыстары.
Аутизм деп «шынайы болмыстан кол үзуді, өзімен-өзі болып 
кетуді, 
сырткы 
әсерлерге 
эрекеттердің 
жоктығын 
немесе 
окшаулығын, ортамен карым-катынас жасаудағы енжарлық пен аса 
қамкөңілділікті» атайды (К.С. Лебединская).
Ерте балалар аутизмі (ЕБА) - бұл аутизм, эртүрлі аффектті 
белгілер, агрессия жататын бірнеше белгілер түрлерінің жиынтығы.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау үйымы (ДД ¥) 
қабылдаған 
көрсеткіштер бойынша, мінез-кұлкы бүзылған адамның бойында 
келесі 
өзгешіліктер 
байкалады: 
әлеуметтік 
өзара 
эрекеттесу
аясындағьі' сапалык бұзылыстар; карым-катынас жасау қабілетінің 
сапалык бұзылыстары; тэртіптің, кызмет мүдделері мен түрлерінің 
шектелген кайталанатын жэне стереотиптік үлгілері.
Шамамен алғанда, эрбір 10 мың жаңа туылған нәрсетенің 15-20- 
сында аутизм байкалады. Аутизмнің себептері толык анықталмаған.
Орталык жүйке жүйесінің органикалык закымдалуы аутизмнің 
этиологиясына 
байланысты 
50 
жылдан 
астам 
уакыт 
бойы 
карастырылып келе жатыр. Ерте балалар аутизмі (ЕБА) диагнозы бар 
көптеген балаларда орталык жүйке жүйесінің органикалык зақымдалу 
белгілері байкалады, алайда олардың пайда болуын жэне дәрежесін 
анықтау киын. Ерте балалар аутизмі (ЕБА) зақымданудың белгілі-бір 
окшаулануымен 
байланыстыруға 
әрекет 
жасалған, 
бірак 
бұл 
зерттеулер жеткіліксіз. Қазіргі кезге дейін аутизмнің пайда болуының
~
105
-

себептері толығымен аныкталмаған. 
Ерте кездегі балалардың 
аутизмінің этиологиясында басты орынды алатын генетикалык 
фактор, аутизмнің басым бөлігі тұқым куалайды. Тұкым қуалаудың 
механизмі элі түсініксіз болып келеді, бірақ ол моногенді емес, яғни 
аутизмнің пайда болуы бір тенге емес, ген тобына байланысты 
болады. Яғни генді комплекс патологияның нақ өзін емес, оның 
пайда болуына соғатын бейімдейтін факторларды тудырады, ол тек 
ауруды шығаратын факторларға байланысты болуы мүмкін.
Балалардың аутизмінің этиологиясы мен патогенезі белгісіз 
болғандыктан, 
түсініктеме 
ретінде 
«ата-анасының 
баладан 
эмоционалдык шектелуі теориясы» жэне түкым қуалайтын бөгелістер 
мен орталык жүйке жүйесінің органикалык түрде зақымдалуы 
колданылады.
АҚШ 
пен 
Батыс 
Еуропада 
психогенді 
фактор 
психоаналитикалык 
тәсіл 
шегінде 
қарастырылады. 
Отандық 
эдебиеттерде психогенді аутизм орын алуы мүмкін, бірақ оның анық 
сипаттамалары жоқ деген мэліметтер бар.
Ерте 
балалар 
аутизміне 
(ЕБА) 
шалдыңцан 
балалардың
психологиялъщ-педагогикалъщ сипаттамасына тоцталатын болсац
оның
кейбір белгілері ертеден-ак байкалады. Емшектегі балалардын 
анасымен катынасы кезде «жандану кешені» байқалмайды, олар 
белгілі-бір сырткы коздырғыштарға әрекет етпеуі мүмкін. Әдетте, 
балалар аз ұйыктайды; олардың ұйқысы тынышсыз, үзілмелі, тынық 
емес.
~ 1 0 6 -

Әсіресе аутизм 3-5 жаста анык білінеді. Оның белгілері 
мынадай:
- бала көзін тігіп, тікелей «көзбе-көз» карай алмайды;
- алғашкы рет накты біреуге карап күлімдемейді, күлкіге, 
куанышка козбайды;
- бала колға алуын сұрамайды, колға ыңғайланбайды;
- жакын адамдарын таниды, бірак ұзак эмоциялық эрекетін 
байкатпайды;
- бала еркелеткенді я көтереді (немкұрайлы карайды), я 
жактырмайды;
- жайсыздыкка көзкарасы оғаш: не оны мүлде көтермейді, не 
болмаса селкос карайды;
баска 
адамдармен 
карым-катынас 
жасау 
қажеттігін 
байкатпайды, кашкактауға тырысады немесе немқұрайлы қарайды.
Мінез-кұлкына 
әдеттегі 
тұрактылыкты 
сақтау 
ниетінен 
байкалатын тепе-тендік феномені тэн. Көбінесе тэртібі біркелкі. 
Балалар бірнеше сагат бойы бір әрекетті кайталауы, яғни бір 
кимылды (колдарын тербету, сілку) көп рет кайталауы, ыдыска суды 
күйып-төгуі. эртүрлі заттарды бір орыннан екінші орынға ауыстыруы 
мүмкін. Ойыншыктарды дұрыс пайдаланбайды.
Ерте балалар аутизміне (ЕБА) шалдыккан балалардын козғалыс 
сферасы 
бұзылады. 
Оны 
жүрісінін 
сенімсіздігінен, 
ұсак 
моторикасынын 
әлсіз 
дифференциациялануынан, 
жүрісінің 
орашолактығынан байкауға болады. 
Екі жасқа жеткен кезде
~
107
-

стереотиптік қозғалыстар кешені біліне бастайды. Ертедегі даму 
кезеңінен бастап-ак ЕБА шалдыққан балалардың жат жэне жаңа 
нәрселерден қорқыныш сезімі пайда болады. 
Қорқыныштары 
диффузиялы, анык емес, жалпы үрей мен мазасыздық деңгейінде, 
жэне бала белгілі-бір заттар мен кұбылыстардан (колшатыр, жұмсак 
ойыншықтар, 
ак 
түсті 
заттар 
жэне 
т.б.) 
қорыкқан 
кезде 
дифференциацияланған болуы мүмкін.
Сөйлеу кабілетінің дамуының ерекшеліктері:
- мутизм - сөйлей алмауы;
- эхолалиялар - көбінесе естіген сэтте емес, біраз уакыттан соң 
баска адамньщ айткан сөздерін, сөз орамдарын қайталауы;
- айтатын сөздерінің - штамптар мен сөз орамдарының - көптігі, 
сөзінің фонографиялығы («қайталануы»), есте сақтау кабілеті жоғары 
болған жағдайда сөйлеу қабілеті дамыған болып көрінеді;
- сөзінде каратпа сөздердің жокгығы, эңгімесінін негізсіздігі;
- сөзінің автономдылығы;
- кейіннен сөйлеген сөзінде жеке есімдіктердің пайда болуы 
(әсіресе, «мен»);
- семантикасының бүзылуы;
- сөзінің грамматикалык кұрылысының бүзылуы;
- дыбыстауының бұзылуы;
- сөзінің просодикалық жағының бүзылуы.
Аутизмге шалдыккан адамдарға көрсетілетін көмек жүйесі 60- 
шы жылдарда алдымен АҚШ-та, содан кейін Батыс Еуропада
- Ю 8 ~

қалыптаса бастады. Аутизмі бар балаларды окыту жэне тэрбиелеу 
жеке 
бағдарламаны 
талап 
етеді. 
Ресейлік 
дефектологияда 
К.С. Лебединский мен О.С.Никольскаяның аутизмді түзету әдістері 
кеңінен таралған. Қазакстан Республикасында А.К. Ерсарина осы 
мэселемен 
айналысады. 
Кешенді 
медициналык-психологиялык- 
педагогикалық түзету эдістемесі аутизмді аффективті бүзылыс 
ретінде түсіндіруге негізделген, ГІедагогтардың, психологтардың, 
дэрігер-психиатрлардың үздіксіз карым-қатынас жасауының рөлі зор. 
Ерте балалар аутизмі (ЕБА) кезіндегі психиканы түзетуде баланың 
эмоциялык даму проблемаларын ескеру кажет. ГІсихологиялык түзету 
эрдайым баламен психологиялык байланысты белгілеуден басталады. 
Аутизмге шалдыкқан балалардың айналасындағы адамдармен қарым- 
катынас жасауы киын. 
Олардың карым-катынаска кажеттілігі 
туындамайды, адамдармен карым-катынас жасау эдістері дамымаған. 
Қарым-катынас жасау кезінде ешкандай кысым жасалмауы тиіс. 
Баламен алғашкы қарым-катынасты кандай да бір жағымсыз әсерлер 
пайда болған кезде орнату керек. М. Велштің - холдинг-терапия 
әдістемесі кеңінен таралған. Бүл әдісте анасы баласын колына алып, 
бауырына катты кысады да, көздерін түйістіру үшін бетпе-бет 
үстайды. Анасы баласын ол әлсіреп, бауырына басылғанша үстап 
түруы кажет.

жүктеу/скачать 2,42 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: