Пунктуациясы

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ 
ПАВЛОДАР МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИНСТИТУТЫ 
 
 
 
 
 
 
ЕРҒАЛИЕВ ҚУАНЫШ СОВЕТҰЛЫ 
 
 
 
 
 
 
 
ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ОРФОГРАФИЯСЫ МЕН 
ПУНКТУАЦИЯСЫ 
Оқу құралы 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Павлодар  
2012 

 
2 
УДК 81'35=512.122 
ББК 81.632.4 я 7 
Е 69 
 
 
Баспаға Павлодар мемлекеттік педагогикалық институтының  
Ғылыми кеңесі ұсынған. 
 
 
 
Пікір жазғандар: филология ғылымының докторы, профессор Сағындықұлы Б. 
                        филология ғылымының кандидаты, доцент Қ.А. Мамаділ 
 
 
 
Е  69  Ерғалиев  Қ.С.  Қазақ  тілінің  орфографиясы  мен  пунктуациясы.  Оқу 
құралы.-Павлодар: ПМПИ баспасы, 2012. –135 бет. 
 
 
 
 
 
 
ISBN  978-601-267-172-8 
 
Оқу  құралында  емле  және  тыныс  белгілерінің  соңғы  ізденістер  негізіндегі 
теориялық  мәселелері  қарастырылған.  Білімді  бекіту  мақсатында  түрлі 
деңгейдегі жаттығу жұмыстары мен тест тапсырмалары ұсынылған.  
Оқу құралы қазақ тілі мамандарын дайындайтын жоғары оқу орындарының 
филология 
факультетінің 
студенттеріне, 
тілші 
мамандарға, 
мектеп 
мұғалімдеріне, жалпы көпшілік қауымға арналады. 
 
 
УДК 81'35=512.122 
 
 
 
 
ISBN 978-601-267-172-8 
 
 
 
© Павлодар мемлекеттік педагогикалық институты 
© Ерғалиев Қ.С. 

 
3 
Алғы сөз 
 
Орфография  мен  пунктуация  –  сауаттылықты  және  зеректілікті  талап 
ететін  тіл  білімінің  салалары.  Сауаттылық  –  мәдениеттіліктің  белгісі. 
Сондықтан емле ережелерін сақтап жазуға баса көңіл бөлген жөн. Орфография 
заңдылықтарына  негізделіп  құрастырылған  сөздіктер  де  жыл  сайын  дамып, 
толықтырылып,  өзгеріске  түсіп  отырады.  Ол  –  заңды  да  тарихи  құбылыс. 
Осыған орай түрлі деңгейдегі практикалық тапсырмаларды қамтитын еңбектер 
де жарияланатыны белгілі. Олар заман талабы мен сұранысынан, қажеттілігінен 
туындайды.  
Адамның көңіл күйі мен сезімін, айтайын деген ойын әсерлі де түсінікті 
жеткізуге  көмектесетін,  синтаксистік  байланыстарды  дәл  ажыратып  тұратын 
таңбалар  –  тыныс  белгілері.  Тыныс  белгілері  қате  қойылған  мәтіннің, 
сөйлемнің мағынасы күңгірттеніп не тіпті өзгеріп кетеді. Сондықтан оны дұрыс 
қоюдың мәні зор.  
Бүгінгі таңда орфография мен пунктуация мәселелерінен біршама толық 
әрі  жүйелі  тұрғыда  мағлұмат  беретін  еңбекке  Р.Сыздықованың  «Емле  және 
тыныс  белгілері»  зерттеуін  жатқызамыз.  Оның  қатарында  Ф.Мұсабекованың 
«Қазіргі  қазақ  тілі  пунктуациясы»,  Н.Оралбаева  мен  Ә.Абылақовтың  «Қазақ 
тілі», А.Қыдырниязованың «Орфография және тыныс белгілері» оқу құралдары 
бар. Алайда аталған еңбектердің шыққанына біршама уақыт өтуіне байланысты 
және  олар  арнаулы  орта  оқу  орындарына  арналып  жазылғандықтан  пысықтау 
материалдары да шағын.  
Қазіргі  оқу  үрдісі  талаптары  мен  сұраныстарын  қамтамасыз  ету 
қажеттілігі  ұсынылып  отырған  оқу  құралын  жазуға  алып  келді.  Еңбекте 
теориялық мәселелер оқушылар  мен студенттердің жылдам  есте  сақтауларына 
негізделіп,  кестеге  түсіріліп,  нақты,  қысқа  түрде  берілген.  Пысықтау 
тапсырмаларының 
әртүрлілігі 
олардың 
қызығушылығын 
арттыруға 
көмектеседі.  Онда  тәрбиелік  мәні  бар  мәтіндер  теріліп,  сараланып,  іріктеліп 
алынған. Олардың тақырыптары да қазіргі заман талаптарына жауап береді. 
Оқу  құралында  қазақ  тілі  синтаксисінің  күрделенуіне,  мәтін 
синтаксисінің қалыптасуына байланысты және емле ережелерінің дамуына орай 
пунктуация  мен  орфография,  оның  теориялық  негіздеріндегі  қиындық 
келтіретін жағдайларға айрықша назар аударылды.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
4 
І БӨЛІМ 
ОРФОГРАФИЯ 
 
Орфография  (грек.  оrthographia,  orthos  –  дұрыс,  grapho  –  жазу,  жазамын)  – 
жазудың біркелкілігі үшін ережелер жүйесін жасайтын тіл білімінің саласы.  
 
Қазақ орфографиясының принциптері 
Тіліміздегі  сөздер  фонетикалық,  морфологиялық-фонематикалық  және 
тарихи-дәстүрлік  принциптер  бойынша  жазылады.  Фонетикалық  принцип  – 
сөздердің  дыбыстық  өзгеріске  ұшырауы  негізге  алынып,  айтылуы  (естілуі) 
бойынша  жазылуы;  морфологиялық-фонематикалық  принцип  –  сөздердің 
айтылуында  көршілес  дыбыстардың  дыбыстық  өзгерістерге  түсуі  ескерілмей, 
түбір  тұлғасы  (негізгі  фонемалық  түрі)  сақталып  жазылуы;  тарихи-дәстүрлік 
принцип – сөздердің тілде қалыптасқан тұлғасы бойынша жазылуы. 
 
Принцип  
морфологиялық-фонематикалық 
фонетикалық 
тарихи-дәстүрлік 
жарқабақ 
бүгін 
совхоз 
қарақалпақ 
білім 
хат 
ақуыз 
пәуеске 
хал 
 
1-жаттығу.  Орфографиялық  принциптерге  мысал  келтіріп,  ережесін 
түсіндіріңіздер. 
Үлгі. Морфологиялық принцип:  
                                         жазылуы          айтылуы 
                                         жазса           –    жасса 
                                         сенбі            –    сембі  
 
2-жаттығу.  Асты  сызылған  сөздердің  ережесін  еске  түсіріп,  қандай 
орфографиялық принцип бойынша жазылғанын анықтаңыздар.  
Төмен  сырғанақтаған  бөшкені  бүктетіле  тіреп,  сілеусін  көзі  ызғар  шаша 
қарап қалғаны  Танабайдың көз алдынан кетпей қойды. (Ш.А.) Бейшара несіне 
жетіседі, мұның халінде бетегеден биік, жусаннан аласа тірліктен басқа не бар... 
(Ш.А.)  Биыл  Қарауыл  суы  мол  тасып,  Жидебай,  Мұсақұл  үстіндегі  кең  қорық 
көк жайқын қалың шалғын боп келе жатыр еді. (М.Ә.) Дәл  бүгін осы қонысқа 
жеткенше  бұл  ауылдар  өзге  Шыңғыс  бөктерінен  көшкен  Бөкенші,  Жігітекті 
қуып жете алмаған. (М.Ә.) Сүйтіп, қазаннан жаңа түскен ет бір қолдан бір қолға 
лып-лып  етіп,  салқындамай,  тоңазымай  лезде  жетіп  тұрды.  (М.Ә.) 
Бердіқожаның  көнген  хабарын  алысымен  Құнанбай  қалың  малды,  жыртысты 
бір-ақ жібертті. (М.Ә.) 
 
3-жаттығу.  Төмендегі  үзіндіден  морфологиялық  және  фонетикалық 
принциптер бойынша жазылған сөздерді тауып, ережесін түсіндіріңіздер.  
 Ерліктің  негізі  –  сүйіспеншілік.  Кісі  сүйгенінің  құлы  да,  құрбаны  да 
болады. Отанын сүйген солдат ол үшін отқа да, суға да түседі. Сөйтіп, саналы 

 
5 
түрде  ерлік  жасайды.  Ол  ерлікті  қай  күні,  қай  сағатта  жасайтынын  солдаттың 
өзі  білмейді.  Сәт  сағаты  жетіп,  жан  толқыны  тулап,  шиыршық  атып  аспанға 
шапшығанда,  солдаттың  жұдырықтай  жүрегінен  ерліктің  жалыны  бұрқ  ете 
лаулап атылады. Дүниені дүлей тасқын кернейді. Жер сілкініп, тау төңкеріледі. 
Күн күркіреп, найзағай жарқылдайды. Солдат ерлік жасағанда осындай болады! 
Бірақ  солдат  оны  ерлік  жасадым  деп  есептемейді.  Азаматтық  міндетімді 
атқардым,  Отан  алдындағы  перзенттік  борышымды  өтедім  деп  қана  біледі. 
Ерлік  жасаған  сәтте  солдаттың  басындағы  ой  осы  ғана  болады.  Өзінің  ерлік 
жасағанын  өлген  солдат  білмей  кетеді,  тірі  қалған  артынан  ұғады.  Онда  да 
алғашында  ол  ондай  ерлік  жасаған  емес,  басқа  біреу  болар  деп  ойлайды. 
Мінеки,  ерліктің  ешқандай  есепке  көнбейтіні  де  сондықтан!  (Ә.Нұршайықов 
«Ақиқат пен аңыз») 
 
4-жаттығу.  Қазақ  тілінің  сөздік  құрамына  орыс  тілінен  енген  сөздерге 
мысалдар келтіріңіздер. 
 
5-жаттығу.  Фонетикалық  принцип  бойынша  жазылатын  сөздерге  мысал 
келтіріңіздер, олармен сөйлем құрастырыңыздар. 
 
Әліпби 
Алфавит – тіл дыбыстарының рет-ретімен орналасқан графикалық таңбалар 
(әріптер) жүйесі. 
Қазақ әліпбиі 
Баспа түрі 
Әріптердің 
аты 
Баспа түрі 
Әріптердің аты 
Бас әріп 
Кіші әріп 
Бас әріп 
Кіші әріп 
А 
а 
а 
П 
п 
пы 
Ә 
ә 
ә 
Р 
р 
ыр 
Б 
б 
бы 
С 
с 
сы 
В 
в 
ве 
Т 
т 
ты 
Г 
г 
гі 
У 
у 
ұу 
Ғ 
ғ 
ғы 
Ұ 
ұ 
ұ 
Д 
д 
ды 
Ү 
ү 
ү 
Е 
е 
е 
Ф 
ф 
эф 
Ё 
ё 
йо 
Х 
х 
хы 
Ж 
ж 
жы 
Һ 
һ 
һы 
З 
з 
зы 
Ц 
ц 
це 
И 
и 
ій 
Ч 
ч 
че 
Й 
й 
й 
Ш 
ш 
шы 
К 
к 
кі 
Щ 
щ 
ща 
Қ 
қ 
қы 
Ъ 
ъ 
айыру белгісі 
Л 
л 
ыл 
Ы 
ы 
ы 
М 
м 
мы 
І 
і 
і 
Н 
н 
ны 
Ь 
ь 
жіңішкелік белгісі 
Ң 
ң 
ың 
Э 
э 
э 
О 
о 
о 
Ю 
ю 
йұу 
Ө 
ө 
ө 
Я 
я 
йа 
 

 
6 
6-жаттығу. Төмендегі сөздерді алфавит ретімен көшіріңіздер. 
І. Білім, парасат, үлгі, сана, ынта, шапағат, өнер, қанағат, ой, ес, арман, қиял, 
еңбек,  тәртіп,  абырой,  әділ,  амандық,  қасиет,  бағбан,  махаббат,  төзім,  әлем, 
бейбіт, ақыл, дарын, жақсылық, зейін, инабат, оқу, өнеге, әрекет, дәурен, өсиет, 
рақым,  ғылым,  бостандық,  сенім,  табандылық,  ұлағат,  береке,  ғибрат,  дана, 
үздік,  қабілет,  шәкірт,  өмір,  шыдамдылық,  ықылас,  мейірбан,  бақыт,  ажуа, 
кемеңгер, ілім. 
 
ІІ.  Әдепті,  ержүрек,  бүйрек,  ұстаз,  дастарқан,  қазақ,  мағлұмат,  ибалы, 
ақкөңіл,  баспана,  әсемпаз,  кішіпейіл,  қадірлі,  адалдық,  ғалам,  намысқой, 
байсалды,  хабар,  шаңырақ,  ұғымтал,  зиялы,  тіршілік,  сіңлі,  қоғам,  халық, 
ағайын, алтыбақан, балахана, тұлға, жамандық, ізбасар. 
 
7-жаттығу.  Төмендегі  сөздерді  алфавит  ретімен  көшіріп,  лингвистикалық 
түсіндірме сөздіктен анықтамаларымен танысыңыздар. 
Абзац, литота, бастауыш, толықтауыш, элизия, сөйлем, жалғау, негіз, түбір, 
фонема,  полисемия,  лексика,  дисфемизм,  метафора,  омоним,  морфема, 
акустика,  апокопа,  әріп,  бунақ,  гипербола,  диэреза,  екпін,  жазу,  инверсия, 
көсемше,  қиысу,  мақал,  анықтауыш,  мәтел,  диалект,  монолог,  эпифора, 
неологизм,  одағай,  антоним,  орфография,  пауза,  баяндауыш,  плеоназм, 
антитеза, графема, анлаут, редукция, семантика, буын, есімше, мағына, сөздік, 
етістік,  жұрнақ,  графика,  стиль,  табу,  деривация,  қабысу,  термин,  есімдік, 
дыбыс,  матасу,  ассонанс,  фраза,  шылау,  синоним,  эвфемизм,  грамматика, 
ономастика, протеза, диалог, эпентеза, меңгеру, орфоэпия, метонимия, жаргон, 
этимология. 
 
8-жаттығу. Төмендегі ақын-жазушылардың фамилияларын алфавит ретімен 
көшіріңіздер. Шығармаларын еске түсіріңіздер. 
Сейфуллин  С.,  Жұмабаев  М.,  Аймауытов  Ж.,  Майлин  Б.,  Жансүгіров  І., 
Мұқанов С., Әуезов М., Мүсірепов Ғ., Кекілбаев Ә., Мағауин М., Есенберлин І., 
Есенжанов Х., Мұстафин Ғ., Исабаев Қ., Момышұлы Б., Жүнісов С., Әбілев Д., 
Торайғыров  С.,  Ахтанов  Т.,  Ғабдуллин  Н.,  Мұртаза  Ш.,  Мұратбеков  С., 
Әлімқұлов  Т.,  Құнанбаев  А.,  Мырзалиев  Қ.,  Исабеков  Д.,  Тәжібаев  Ә., 
Нұрпейісов Ә., Әбішев Ә., Дулатов  М., Көбеев С., Мақатаев  М., Шаханов М., 
Оңғарсынова  Ф.,  Айбергенов  Т.,  Молдағалиев  Ж.,  Шаймерденов  С., 
Молдағалиев  Т.,  Әлімбаев  М.,  Иманасов  С.,  Ерғалиев  Х.,  Қайырбеков  Ғ., 
Сәрсенбаев  Ә.,  Құдайбердиев  Ш.,  Айтматов  Ш.,  Аманжолов  Қ.,  Жабаев  Ж., 
Байзақов И. 
 
Қазіргі қазақ емлесінің ережелері 
Дауыстылардың жазылуы 
 
Жалаң дауыстылар: а, ә, е, о, ө, ұ, ү, ы, і, э. 
Қосынды дауыстылар: ё (йо), и (ый, ій), у (ұу, үу), ю (йұу, йүу), я (йа). 

 
7 
Барлық буындарда жазылатын әріптер: а, е, ы, і. 
Буын талғайтын әріптер: ә, о, ө, ұ, ү. 
Кірме әріптер: э, ё. 
 
9-жаттығу.  Көп  нүктенің  орнына  тиісті  әріптерді  қойып,  сөздердің 
жазылуына түсінік беріңіздер.  
З...ялы, қ...янат, акт...р, бейқ...сап, би...лай, би...зы, бұрти..., бүйр...к, вал...та, 
б...ро,  в...кализм,  ғар...п,  ғұс...л,  дәлд...ріштік,  деб...тор,  д...фис,  дз...до,  ду...т, 
жанқ...яр, ж...нақ, ж...ю, жымп...ю, кәст...м, көкп...ңбек, қад...р, қау...п, құд...рет, 
лағ...нет, майм...ю, ма...стро, мет...ор, ми...а, ми..., рухани...т, дәлд...ң, дәнек...с, 
тауқ...мет. 
 
10-жаттығу. Көп нүктенің  орнына а, ә әріптерінің бірін қойып, жаттығуды 
орындаңыздар. 
Т...урат,  ...жу…,  ку...л...ндыру,  б...дия,  д...нд...ку,  күн…к...р,  т…к...ппар, 
мүш...йра,  мүһ...зин,  н...руыздық,  олд...-білд...,  сүтшәрб...т,  әз...зіл,  б...ғбан, 
б...йбіше,  бейкүн...,  бейж...й,  бейм...ғлұм,  бейп...ру…,  бейш...ра,  м...шине, 
г...кку,  гүлт...ж,  дүд...м...л,  күп...йке,  дүб...р…,  ділд...,  әмірл...шкер,  ділм...р, 
дімк...с,  дінд...р,  ж...йлау,  күл...пара,  ж...йнамаз,  күм...жнік,  т...б...рік,  күм...н, 
күн...ра,  ж...мағат,  к...у...п,  ж...риялау,  күш...н,  ж...дит,  з...мз...м,  к…ус...р, 
кін...л...у, кін...р...т, м...н-ж...й, мүк...ммал, мүл...йім, н...м...рт, емд...м, мәрм...р, 
мін...жат, п...руай, пірәд...р, р…су..., ш...й, үк...м...н, ш...йнек. 
 
11-жаттығу.  Көп  нүктенің  орнына  ұ,  ү,  ы,  і  әріптерінің  тиістісін  қойып, 
жаттығуды көшіріңіздер. 
Дәлд...ң,  дәнек...с,  ақк...с,  ақти...н,  алақ...йын,  алақ...рт,  аһ...лау,  уһ...леу, 
әж...м,  әндиқ...л,  байм...р,  бейқад...р,  беймағл...м,  беск...л,  бет-ж...зі,  борғ...й, 
ғар...п,  д...лд...л,  д...рия,  жақ...т,  жар...мес,  жаһ...л,  жекс...рын,  ж...млә, 
зәйт...нағаш,  Зәб...р,  зәб...р,  итм...рын,  келіт...п,  қаб...лет,  қағ...лез,  қад...р, 
қалам...ш, қан...шер, қарағ...с, қас...рет, қат...гез, қат...м, қау...п, құд...р, құд...рет, 
құз...рет,  лағ...нет,  мазм...н,  мазл...м,  мағз...м,  мағл...м,  мақс...т,  мақл...қат, 
малғ...н,  мақ...л,  мақ...л...қ,  марқ...м,  манс...қ,  мәжб...р,  мәжн...н,  мәнз...р, 
мәмл...к,  мәңг...рт,  мәшһ...р,  миғ...ла,  неғайб...л,  сам...рық,  сәк...н,  соғ...рлым, 
сөзт...лға, с...мс...р, тауқ...мет, тәтп...ш, хаз...рет, хак...м. 
 
12-жаттығу.  Төмендегі  жаттығуды  көшіріп,  ә,  ү,  ұ,  о  әріптері  келген 
сөздердің астын сызыңыздар, олардың емлесін есте сақтаңыздар. 
Бектай  өз  қатесін  түсініп,  опынып,  кінәсін  мойнына  алса  екен  деп  тіледі. 
(Ш.А.)  Оң  бұрышта  радиоприемник,  сол  жақта  малдас  құрып  отырған  құндыз 
бөрікті  біреудің  қара  мәрмәрдан  шабылған  кішкене  статуэткасы  қойылған. 
(С.Ш.)  Осы  жалған  дүниеден,  Шешен  де  өткен  не  бұлбұл,  Көсем  де  өткен  не 
дүлдүл. (А.Қ.) Өнер алды – қызыл тіл, Тілде жүйрік – ол дүлдүл. (Ж.Ж.) Қазақ 
жұмыскерлерінің  неден  кешіккендерін  біле  алмай  дүдәмал  болып  отырғанда 
Байшегір  келді.  (Ғ.М.)  Ардақ  бәйек  болып  кішірейген  кінәсіз  жігіттің  сағын 

 
8 
қалай сындырар?! (Ғ.М.) Әрине, бұл жерге даусы  естілмеген соң  не айтып, не 
қойып  бара  жатқаны  өзгеге  беймағлұм  болғанымен,  бала  бәрін  біліп  отыр. 
(Ш.А.) Шынында, Қодар мен Қамқаның осы сорына себепкер болған да дәл осы 
Жетпіс  пен  соның  ағасы  даукес,  бәлеқор  Жексен.  (М.Ә.)  Бала  осы  сәтте  өзін 
мүлде бір қорғансыз, бейшара, көзге ілінбес мүсәпір сезінді. (Ш.А.) Жаңа ғана 
көрінген  автолавка  осылардың  бәрінен  қол  үзіп,  тұра  жүгіруге  мәжбүр  етті. 
(Ш.А.) Соққыдан әлі есін жиып болмаған әкем байғұс жиі тоқтайды. (С.Ш.) Қол 
шананың  жібі  аш  болсын,  тоқ  болсын  бір  мойымайтын,  бір  қабақ  шытпайтын 
өгей шешеме, дүлдүл шешеме қайта-қайта ауысып барады да ұзағырақ тоқырап 
қалады.  (С.Ш.)  Қуандықтың  екі  көзі  күлімсіреп,  ақша  беті  балбұл  жанады. 
(М.Ә.) 
 
13-жаттығу. Орфографиялық сөздіктен мамандығыңызға байланысты ә әрпі 
бар бірнеше сөз теріп, оларды қатыстыра отырып сөйлем құрастырыңыздар. 
 
14-жаттығу.  Көп  нүктенің  орнына  о,  ө  әріптерінің  тиістісін  қойып, 
жаттығуды көшіріңіздер. Олардың сөздегі орнына назар аударып, емлесін есте 
сақтаңыздар. 
Данаг...й,  мүрт...т,  ақылг...й,  бақа...т,  б...зк...де,  д...ңес,  кастр...л,  кәл...ш, 
кәст...м, кәсіпқ...й, кәсіп...дақ, к...збе-к...з, к...нет...з, к...к...ніс, қамқ...р, қамз...л, 
қаск...й, ләмб...к, селқ...с, селс...қ, сенат...р, с...вх...з, шанд...з, шабанд...з. 
 
15-жаттығу.  Төмендегі  сөздердің  екінші  буынында  ұ,  ү,  ө  дыбыстары 
айтылғанымен, олардың жазылмау себебін түсіндіріңіздер. 
Жұдырық,  жауын,  жұлын,  құлын,  құрық,  бөрене,  дөңгелек,  түлкі,  бұғы, 
жауырын,  қауын,  ғұмыр,  домбыра,  дүкен,  дүние,  жұлдыз,  жұмыс,  көбік, 
көгершін, көжек, көде, қоңырау, мүйіз, мойын, мұқият, мұхит, өлең, өрік, өсек, 
самауыр, соғым, суыр, төсеніш. 
 
16-жаттығу. Мәтіннен құрамында о, ө, ұ, ү, и, у әріптері бар сөздерді теріп 
алып, орфоэпия нормасына сай жазыңыздар, өзгеру себебін түсіндіріңіздер. 
Көркем  әдебиетте  әрбір  сөздің  өз  тұрпаты  сақталуға  тиісті.  Тілге  бай,  тілі 
жақсы дегенде ешбір жазушы жаңадан сөз тауып, сонысымен бай, сонысымен 
көркемдікке  жетпейді.  Халқының  тіл  байлығында  бар  сөздерді  дұрыс 
тұрпатымен  пайдаланып,  сол  қордан  алынған  сөздерден  жаңа  теңеулер,  жаңа 
бейнелеулер  арқылы  тілге  бай,  тілге  шебер  деп  аталады.  Әсіресе,  дауысты 
дыбыстар  мен  дауысты  буындарды  кескілеу  сөздің  тұрпатын  бұзумен  бірге 
сөйлемнің  ішкі  ырғағын  да  бұзады.  Ат  жорғалап  келе  жатып  шауып  кетсе, 
желіп келе жатып сүрініп кетсе, қалай көрер едік? Сөйлемнің ырғағын бұзу да 
соған ұқсайды. 
Тіліміздің  қорында  бар  сөздерге  жаңа  мағына  беру  жолындағы 
табыстарымызға  мен  Ісләм  Жарылғаповтың  көрермен,  оқырман,  аялдама  деп 
қосқандарын орынды да орнықты көремін. Мұхтар Мағауиннің «ірінді суы» да 
сондай, белгілі түсініктің мағынасын дәл береді. 

 
9 
Бізде қақ аталатын, шалшық су, жайдақ су деп аталатын сулардың бәрін де 
ірінді су деген дұрыс көрінеді. 
Біраздан  бері  жалпы  мағынасындағы  искусство  дегенді  өнер  деп  атап 
келеміз. Ана тілімізде сақина-білезік соғуды да өнер дейміз. Арба-шана істеуді 
де,  үй  жонуды,  етік  тігуді  де  өнер  дейміз.  Туындысы  –  өнерші.  Дұрысында 
искусствоны басқа өнерлерден айырып, көркем өнер деуіміз керек. Оның ішіне 
сурет,  музыка,  сахна,  экран,  би  өнерлері  ғана  кіретін  болсын.  Көркем  әдебиет 
деген  сияқты  көркем  өнердің  де  өзінің  асыл  тегін  көрсетіп  тұратын  атауы 
болғаны дұрыс. (Ғ.Мүсірепов)  
 
17-жаттығу.  Төмендегі  тіркестердің  бөлек  жазылатынын  есте  сақтап, 
олармен  сөйлем  құрастырыңыздар.  Ұ,  ү  әріптерінің  сөзде  қандай  орында 
келгенін талдаңыздар. 
Ұзын құлақ, ұзын тұра, ұзын сонар, ұзын сүре, ұлы түс, ұлы сәске, Ұлы жүз, 
ұн көже, үй басы, үй жолдас, үй жұмысы, үй шаруасы, үн қату, үн қосу.  
 
18-жаттығу.  Көп  нүктенің  орнына  и,  ый,  ій  әріптерінің  тиістісін  қойып, 
жаттығуды  көшіріңіздер.  И  әрпінің  қандай  дыбыстардың  орнына  жұмсалып 
тұрғанын айтыңыздар. 
З...ялы,  с...ақы,  ақм...я,  с...қыр,  кей...ді,  с...лау,  т...діру,  с...ысу,  т...,  т...тық, 
т...ын,  т...янақты,  т...дыру,  с...лы,  т...ек,  с...палау,  с...лық,  с...рақ,  с...ыну,  с...я, 
бай...ды,  оқ...ды,  су...ды,  мой...ды,  құр...ды,  қағ...да,  тақ...я,  құнт...,  қобд..., 
жам...ғы, жым...ысу. 
 
19-жаттығу. Төмендегі сөздермен түрлі сөз тіркестерін жасап жазыңыздар, 
сый, тый сөзінен тараған сөздерді дұрыс жазуға жаттығыңыздар. 
Сый,  сыйақы,  сый-қошемет,  сый-құрмет,  сыйлас,  сыйлау,  сыйлы,  сыйлық, 
сый-сияпат,  сый-сыбаға,  сыйымсыз,  сыйысу,  тыйғызу,  тыйдыру,  тыйылу, 
тыйым. 
 
20-жаттығу.  Көп  нүктенің  орнына  ю,  йу,  я,  иа  әріптерінің  бірін  қойып, 
сөздердің жазылуына түсінік беріңіздер.  
А...ан, а...т, гор...н, о..., а...анат, бата...қ, ке...ана, д...ана, а...бадам, қ...аз, а...т, 
бо...у, ди..., жалпи..., бо...у, м...а, алди...р, ха...анат, а..., жанқи...р, желқұ...ң, қ...а, 
қи...қ, қи...л, құрпи..., си...көк, тоти...йын, уәла...т, ха...ан,  аңыра...ды, әкіми...т, 
бади...н, жа..., қа...з, та...қ. 
 
21-жаттығу. Төмендегі сөздерге  тұйық етістік  не көсемше жұрнақтарының 
бірін жалғап, дұрыс жазылуын есте сақтаңыздар. 
Үлгі: оқы + у – оқу, оқы + й – оқи(ды), ... 
Ақси,  аңқаусы,  аңқи,  арби,  ая,  бағжи,  бақши,  балши,  байы,  барти,  болпи, 
борби, борси, кейі, кейки. 
 

 
10 
22-жаттығу. Төмендегі сөздерге тұйық етістіктің жұрнағын жалғап, емлесін 
түсіндіріңіздер. 
 Кемі, тоқы, қасы, шаншы, жібі; ойна, саба, бу, мін, сау, тазарт; ки, и, қи, жи; 
сый, тый, той, күй; тік, тақ, жақ, кеп, ық. 
 
Дауыссыздардың жазылуы 
 
Сөздің  басында,  ортасында  және  орыс  тілінен  енген  сөздердің  соңында 
жазылатын әріптер: б, в, г, д. 
Сөздің барлық шенінде (басы, ортасы, соңы) жазылатын әріптер: ж, з, к, қ, л, 
м, н, п, р, с, т, ф, х, һ, ш. 
Тек дауыстылардан кейін жазылатын әріп: й. 
Ң  әрпі  сөздің  ортасында  және  соңында,  ал  ғ  әрпі  сөздің  басында  және 
ортасында ғана келеді. 
Кірме сөздерде жазылатын әріптер: ф, ц, ч, щ. 
 
23-жаттығу.  Төмендегі  өлеңді  мәнерлеп  оқып,  дауыссыз  әріптердің  сөздің 
қай шенінде келгеніне назар аударыңыздар. 
 
 Жаңа қазақтар 
(үзінді) 
Жаңа қазақ, шала қазақ, жас інім, 
Алшысынан тұрды бүгін асығың. 
Саған қарап ойландым да жасыдым. 
Айырмаған азғыны мен асылын 
Мына ғасыр, бәлкім, сенің ғасырың. 
Мына ғасыр безбүйректеу өр ғасыр, 
Жүрегіңде сезім емес, қорғасын, 
Шетке қақты тұлпары мен жорғасын. 
Қақпай қайтсін, бәрін сатып алуға, 
Һәм сатуға мүмкіндігі болғасын. 
Сенде қазір думан дәурен, масат күн, 
Өзіңді-өзің бар жауаптан босаттың. 
Рухани байлыққа да тас аттың, 
Аудандағы жалғыз кітап дүкенін 
Сатып алып, сырахана жасаттың. 
 
Тез ашылып саудагерлік дарының, 
Таудан, тастан қайтпастай өр арының, 
Саудаладың Алматының жарымын. 
Ұлағатты ұлы қазақ елінде 
Сатылмайтын нәрселер де бар, інім. 
 

 
11 
Жалғыз саған борыштыдай бар халық, 
Топ ішінде ісіп-кеуіп, нарланып, 
Кейкиесің қол беруге арланып. 
Дегенмен біз сені туған ұлттың 
Сатылмайтын қасиеттерін қорғадық. 
 
Көз көп қазір сыртымыздан сын айтар, 
Бәйтеректі мазақтаса құмай тал, 
Ерден бұрын ел сенімін мұңайтар. 
Бірақ бізге өз ұлтыңды өзгеден 
Кем сүйесің деп, қанекей, кім айтар? (М.Шаханов)