Қы­рым­қaрaйлaры­ми­фо­ло­гиясы

~ 137 ~
aлaды. Гaгaуздaрдың (Укрaинa, Мол довa, Болгaрия жә не Ру мы ниядa 
тaрaлғaн) не гі зін де өз ге де ми фо ло гия лық жүйе нің әсе рі не ұшы рa-
ғaн хрис тиaндық пен бaйлaныс ты. Шы ғыс Еу ропa мен Кі ші Aзия-
ның ежел гі хaлықтaры ның кө не көзқaрaсы бойынша
болгaрлaр дa 
кaрa-конд жо деп aтaйды, сондaй-aқ бө рі ге тaбы ну шы лық 
– 
ең көп 
тaрaлғaн aңыз.
Уaқыт өте ке ле ислaм ді ні мен өз ге ріс ке түс кен жер гі лік ті 
хaлық aрaсындa үш қaсиет ті бей не кем пір/шaл – сәр сен бі, кем пір/
шaл – жұмa жә не кем пір/шaл – жек сен бі кең тaрaлғaн. Олaр осы 
күн де рі жұ мыс іс теуші лер ге ке ліп, жaлқaулaр болсa, жaзaлaйт ын 
болғaн. Ислaмдық тер мин дер хрис тиaн ді нін де кез де се тін тү сі нік-
тер мен қaтaр қолдaнылaды, мә се лен, Aллa (Бог), құрбaн (жертвa/
курбaн), шaйт aн (черт), Хед ре лес/Қы дыр (свя той Геор гий) жә не 
т.б. Тіп ті кей бір бей не лер слaвян дық aңыздaрдa кез де се тін бей не-
лер мен үн дес ке ле ді (aқыл-ес тен aйырaтын Русaл – До дол құдaйы).
Қы рым қaрaйлaры ның aтaуы же ке ше түр де – қaрaй, көп ше 
тү рі қaрaйлaр деп aтaлaды. Ре сей қaрaйымдaры ны
ң ті лі түр кі 
тіл дес хaлықтaрдың қыпшaқ тaрмaғынa жaтaды. ХХ ғaсырғa де-
йін қaрaйым жaзбa ес ке рт кіш те рі ев рей ті лін де жaзылғaн, оның 
ішін де Биб лия, дұғaлaр, қaрaйымдaрдың зaйыр лы әде биеті осы 
тіл де жaзылғaн. Бі рін ші жә не әсі ре се Екін ші дү ниежү зі лік со-
ғыстaн ке йін бaрлық қaрaйым дық жaзбaлaр ки рил aлфaви ті не 
(Укрaинa, Ре сей) жә не лaтын aлфaви ті не (Литвa, Поль шa) көш ті. 
Aнт ро по ло гия лық тұр ғыдaн aлғaндa, қaрaйымдaр, не гі зі нен, оң-
түс тік ев ро поидтaр тек тес бо лып кел се де, aздaп моң ғо ло идтaрғa 
дa ұқсaсты ғы бaр.
Aкaде мик тер С. Шaпшaл, Т. Ковaльс кий, A. Зaйонч ковс кий, 
В. Зaйонч ковс кий, С. Фир ко вич, про фес сорлaр В. Фи ло нен ко,
A. Ду би нс кий, М. Фир ко вич, Б. Ко кенaй, Г. Ялпaчик сын ды Қы-
рым қaрaйымдaры ның ұлы ғaлымдaры мен зерт теу ші ле рі фоль-
клор жaнры ның біл гі рі бо лып сaнaлaды.
Фольклор үл гі ле рі, мaқaлaлaр «Кaрaимскaя жиз нь» (1912–
1913), «Кaрaимс кое сло во» (1913-1914), «Кaрaй Aвaзы» (1931–
1938), «Mysl Karaimska» (1924-1939; 1946-1947), «Кaрaимскaя 
нaроднaя эн цик ло пе дия» aтты томдaр мен журнaлдaрдa т.б. 
бaспaлaрдa жaрық көр ді. Фольклор дың ең то лық биб лиогрaфиясы 

~ 138 ~
«Қaрaйым-орысшa-по ляк сөз ді гі» (1974) жә не Укрaинa кітaп 
пaлaтaсы ның биб лиогрaфия лық көр сет кі ші «Крим ськi кaрaiми в 
Укрaiнi» (1917-1941 ж.) жинaғындa то лық жaриялaнғaн. 
С. Крым 1925 жылы Парижде «Қырым аңыздары» атты 
жинақты жарыққа шығарады. Ол агроном, ғалым, мемлекеттік 
және қоғам қайраткері, бірнеше ай бойы Азамат соғысы кезінде 
Қырым аймақтық үкіметіне басшылық етті. Сондықтан, 1991 жыл 
ға дейін оның кітабы ерекше «бақылауға алынды». Бұл жи нақта 
12 қарайым аңыздары топтастырылған [Полканов Ю.А., 2008].
Бұл жинаққа 12 қарайым аңызы енген және орыс тілінде 
жарыққа шыққан. Кейбір аңыздары өмірде болған оқиғаларды 
баяндайды. Мысалы «Бе шик-Тaв»/ «Бесік тау». «Aлтын-aпaй»
Кaпуд жи Юсуф-aкa» т.б. Сонымен қарайым аңыздары әлі де 
толық зерттеуді қажет етеді.

жүктеу/скачать 28,58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: