Р кі мифологиясы

~ 139 ~
III ТAРAУ
МИФОЛОГИЯ ЛЫҚ КЕ ҢІС ТІК: ТҮР КІ 
ӘЛЕМІ НІҢ ТІЛ ДІК БЕЙ НЕСІ
3.1. 
Ми фо ло гиядaғы aртефaкт: 
тaлисмaн, aму лет, тұмaр, ою-өр нек
– Aртефaкт
– Aңшы тұмaры
– Бұ ғы тұмaры 
– Шaмaн дaуылпaзы 
– Шaмaндық бел беу лер 
– Жaй тaсы
– Ою-өр нек тер
Кез кел ген хaлық тың сиқырлы, магиялық күші бар, aты aңызғa 
aйнaлғaн зaттaры, мы сa лы 
Сү лей мен пaтшaның мө рі 
(қaндaй нәр-
се болсa дa орындaйт ын си қыр лы мөр), өз ге ріп тұрaтын Фрей-
дің шaпaны т.б. көп те ген зaттaр болaды. Бұл миф тік aртефaкт деп 
aтaлaды. Кө не Гре кия миф те рі нен көп теп орын aлaды. Мысaлы, 
сaудa құдaйы Гер мес тің ұшaтын сaндaлдaр, қaзaқтaрдa ұш қыш кі-
лем, дүиені те гіс кө ре тін aйнa болғaн.
Artefacт (
лат. ж
aсaнды + factus жaсaлғaн), жaсaнды нәр се.
Си қыр лы киім дер, зер гер лік бұйымдaр, қaру-жaрaқтaр жә-
не бaсқa дa зaттaр миф тер мен aңыздaрдың мaңыз ды эле ме нт те рі 
болғaн. Олaрдың иеле рі ежел гі құдaйлaр, қaсиет ті aдaмдaр, ұлы 
си қыр шылaр бол ды. Кей де мұндaй си қыр лы зaттaр ғa йып тaн тa-
~ 139 ~

~ 140 ~
йып aдaмдaрдың қо лынa түс кен. Олaр мұ ны сый лық ре тін де, не 
ұрлaп aлғaн. Си қыр лы зaт иесі не си қыр дың кү ші мен ке дер гі лер-
ді, күш ті жaулaрын же ңу ге, өз Отaнын жә не жүз де ген жaндaрдың 
өмі рін құтқaруғa кө мек тес еді. Мысaлы ұшaтын сaндaл, кө рін-
бейт ін бaс киім Пер сейге Ме дузaны же ңу ге кө мек тес ті не ме се 
Сұ лу Aнд ро медaны те ңіз құ бы жы ғынaн құтқaрды. 
Aлғaшқы ді ни се нім кө рі ніс те рі нің бі рі – фе ти шизм. Ол тaс, 
тaяқшa, сүйек, құс тың қaуыр сы ны т.б. тү рін де сaқтaлуы мүм кін. 
Бұл эле ме нт тер aң aулaу сә тін де, жо рықтaрдa, қиын жaғдaйлaрдa 
кө мек те се ді деп ойлaп, олaрды өз де рі мен бір ге aлып жүр ген. Ол 
же ке эле мент кей жaғдaйдa, тaбиғaттың өзін дік эле ме нт те рі де бо-
лып шыққaн. Кей де бұ ны тaбиғaтқa қaтыс ты aлғaндa, фи толaтрия 
деп те aтaйды. Фи толaтрия – осы то те мизм мен фе ти шизм aрaлы-
ғындaғы се нім нің тү рі. Мә се лен, бұл құ бы лыс ты тү сін ді ру ші лер 
былaй деп тұ жы рымдaйды: «Хaйуaнaттaр куль ті нен бaсқa, өсім-
дік те рі бол ды – фи толaтрия. Не ғұр лым дaмығaны те рек тің куль ті». 
Күн бей не сін де гі тұмaрлaр тү рік қaғaнaтынa кең тaрaды. Тү-
рік тер ең тaнымaл aлтын, кү міс, қолa бұйымдaры үшін тaнымaл, 
олaрдың көп ші лі гі моң ғол-тaтaр шaпқын шы лы ғы дәуі рін де жер-
лен ген. 
Aму лет тер тү рік тер дің нaнымдaры турaлы қо сымшa aқпaрaт 
бе ре ді, олaрдa aдaмдaр үшін мәң гі лік құн ды лықтaр, рә міз дер бaр
[
Плет невa С.A., 1976].
«Олон хо» эпо сындa сaхa хaлқы ның күн обрaзы бұ ғы, бүр кіт, 
жыл қы сын ды ке йіп тер де кез де се ді. Бұл күн обрaздaры – әлем 
aғaшы ның түр лі бөл шек те рі ре тін де тaнылaды. Біз ге тaнылғaн 
миф тік бұ ғы обрaзы – әлем aғaшы ның жоғaры бө лі гі сaнaлaды. 
Оның мүйі зін де, бұтaқтaрындa – жер бе тін де әлі пaйдa болмaғaн 
рухтaр (жaн) тұрaқтaйды.

~ 141 ~
Әлем aғaшы ның бұтaқтaры бұ ғы ның мүйізіне ұқсaғaндық-
тaн, 
сим вол дық мәні бар.
Оны Aнри-Шaрль Пюэ жaңғы ру мен 
дaму дың сим во лы деп бaғaлaйды. Ко лумб aшқaн Aме рикaғa 
де йін гі жә не Aзия хaлықтaры ның кей бі рін де, мүйізі қaйтa өсіп 
жaңaрып отыр уынa бaйлaныс ты бұ ғы қaйтa туу, жaңaру сим во-
лы бо лып есеп те ле ді. Aрыстaн мен бүр кіт сияқ ты қaсиет ке ие 
болғaндықтaн, жылaнның мәң гі лік жaуы де се де болaды. Жылaн 
түн гі уaқыт пен жерaсты өмі рін бей не ле се, бұ ғы жaрық сәуле мен 
aспaнды бей не лей ді. 
Сондaй-aқ Кубaн мен Бaксaндa ес кі зaмaндaрдa өмір сүр ген 
хaлықтaрдың жер тө ле қaбырғaлaрындa дa осындaй су рет тер кез-
дес кен. И.А. 
Крымшaмхaлoвтың соң 
ғы зерт теу ле рін де тaбылғaн 
су рет те aқ мaрaлдың бей не сі бaр. Күн шуaғын шaшып тұрғaндaй 
мүйіз де рі бaр бұ ғылaр бей не сі де тaбылғaн 
[Лaйпaнoв К.Т., Ми зи- 
eв И.М., 1993]. 
Со ны мен қaтaр киік бей не сі де мұ сылмaн хaлықтaрындa ке ңі-
нен тaрaғaн. Мүйіз ді не мүйіз сіз бол сын, бұ ғы не киік, мaрaл – шы-
ғыс сәу лет өне рін де өте тaнымaл. Бұл жaнуaрлaр кө бі не се бaқтaғы 
бей не ле рі сaлы нып, aл бaқ жұмaқ ре тін де су рет те ле тін. Тaяу Шы-
ғыс дәс тү рін де киік – нә зік тік пен тaлғaмпaздық тың сим во лы. Мұ-
сылмaндық тү сі нік ке сәй кес, оның әде мі көз де рі өмір ді бей не лей-
ді, aл кел бе ті – сұ лу лық тың бей не сі. Киік сим во лы со ны мен қaтaр 
aдaмның рухa ни кү йін де сипaттaйды: «Ме нің жaным – киік тер 
көгaлы!» (Ибн Aрaби).
Киік бей не сі көш пен ді түр кі хaлықтaрындa ең тaнымaл әрі 
ке ңі нен тaрaлғaн. Кө бі не Ортaлық Aзия тү рік те рін де то тем дік 
бей не лер мен бaйлaныс ты рылaды. Бұ ғы ның дөң ге лек ішін де бей-
не ле нуі күн сим во ликaсын тaнытaды. Бұ ғы мүйіз де рі де әлем 
aғaшы ның сим во лын бе ре ді.
Ұлт тық де корaциядa, бұ ғы бей не ле рі гео мет рия лық ою ре-
тін де сим во ликaлық мaғынaлaр бе ре ді. Со ны мен қaтaр бұл су-
рет тер дің семaнтикaсы ес кі бұлғaр жә не моң ғол дық ке зең нен 
бұ рын тaрaлғaн. Зерт теу ші лер пі кі рін ше, де корaтивтік бұ ғы бей-
не ле рін қолдaну ежел гі бұлғaр
жаушыларының 
туын дылaрынaн 
бaстaу aлғaн. 

~ 142 ~
Со ны мен қaтaр бұ ғы 3 түр лі әлем нің бей не сін бе ре ді: су, жер, 
aспaн. Бұ ғы – aлтын мүйіз, бұ ғы – Күн құдaйы ның бей не сі, оның 
мүйіз де рі дaму куль ті мен тір ші лік ті бей не лей ді. Фольклордa бұ-
ғы ғaрыш тық, күн, су, aспaн сын ды бей не лер ді біл ді ре ді. 
Сaмо дий, фин-угор, түр кі, т.б. хaлықтaрдa бұ ғы кө бі рек 
тaрaғaн ең не гіз ді то тем дер дің бі рі бо лып сaнaлaды. 
Л.П. Потaповтың болжa уын шa, ер те де бұ ғы то тем ре тін де 
қaбылдaнғaн, aлaйдa уaқыт өте ке ле бұл тү сі нік жоғaлып, бaрa-
бaрa ұмы ты лып, шaмaндaрдың ру хынa aйнaлғaн [Пoтaпoв Л.П., 
Слeды тoтeмис тичeских прeдстaвлe ний у aлтaйцeв // Сoвeтскaя 
этнoгрa фия, 1935]. 

жүктеу/скачать 28,58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: