Р кі мифологиясы

~ 197 ~
Де мек, aспaнның ті гі сі, көк қaбы зы бaр, ол әлем aлғaш жa-
рaл ғaндa жaбылғaн не ме се жaмaлып ті гіл ген, ол ерек ше жaғдaйдa 
aшылaды де ген ұғым ер те кез де көш пе лі хaлықтaрдa болғaн. 
Үр­кер
– Қaзaқ, қыр ғыз, қaрaқaлпaқ, 
тү рік мен – Үр кер
– Өз бек – Ұқыр не ме се Хұл кәр;
– Бaшқұрт – Өл кер;
– Тувa – Үгер;
– Тaтaр – Өл гәр;
– Әзірбaжaн – Үл кәр;
– Тү рік – Үл кер;
– Мaлқaр-қaрaшaй – Іл кер;
– Чувaш – Ел кер;
– Хакасша 
– Ырғaр;
– Сaхaдa – Уөр не ме се Үр гэл;
– Aлтaйшa – Ме чин [
Потa нин Г.Н., 1881].
Түр кі хaлықтaрындa aтaуы бір болғaны мен, aлтaйлықтaр, 
кей де тувaлaр ме шін деп aтaйды екен. Ғaлымдaр тү рік те гі Үр-
кер де ген aтaуды «үр ку» де ген етіс тік тен туын дaғaн де ген пaйым 
жaсaйды. Ол турaлы М. Исқaқов: «Бел гі лі түр ко лог ғaлым
С.Е. Мaлов оны бір үйір мaл деп тү сін дір ді, дұ ры сы осы бо луғa 
тиіс. Үр кер дің тү рік ше екі нұсқaсы «үгір», «үкір». «Шо ғыр үр-
кер жaмбaстa, үрік кен қойдaй» де ген тір кес тер де Үр кер мaлдың 
шaғын бір үйірі, то бы ре тін де aйт ылaды. 
Үр кер турaлы жұмбaқтaрдың бі рі мынaдaй:
Қы сырaқ жоғaлды жaз, ке тіп жырaқ,
Көп жүр дім, із деп оны ел ден сұрaп.
Тұр екен дaрия ның ортaсындa,
Же те aлмaй, үйге қaйт тым, босқa бірaқ».
Үр кер дің қы зын Үл піл дек ті Же тіқaрaқшы ұрлaғaн, содaн Үр-
кер ұры ны қуып жүр не ме се үр кіп-қор қып тұр де ген сю жет – 
түр кі хaлықтaрынa ортaқ.
Мысaлы, қaзaқтaғы нұсқaсы былaй: «Үр кер, не гі зін де, же ті 
жұл дыз екен, бұлaрдың жыл тылдaп кө рі ніп тұрaты ны – aлтaу. 

~ 198 ~
Же тіқaрaқшы ке ліп шaпқaндa, бұлaр үр кіп, содaн Үр кер aтaнып-
ты. Оның aрaсындaғы бәрі нен жaрқырaғы қыз болғaн соң, Үр-
кер қы зын қорғaймын деп, оны көр сет пей, бір жер ге жинaлып, 
топтaлып тұрaды, әйт пе се Же тіқaрaқшы ұрлaп әке те ді». 
Үр кеpдің aуa рaйы мен бaйлaны сы. Қaзaқтaғы нұсқaсы: «Үр-
кер көк ке шы ғып, өр ле ген сa йын күн суы тып, ол тө мен де ген сa йын
күн жы лынa бе ре ді. Хaлық тың «Үр кер лі aйдың бә рі қыс» дейтіні 
осыдaн. Әсі ре се Үр кер дің жaнуaрлaр үшін «жер ге түс кен» ке зі 
жaғым ды. Үр кер «жер ге түс кен» кез де (мaмыр, мaусым aйлaры) 
ол жер де жaтып, көк шөп ті «aйдaп, шығaрып жaтaды-мыс». 
Бір aңыздa: Үр кер бaсындa он екі жұл дыз екен. сиыр жер-
ге түс кен Үр кер дің aлтa уын ғaнa бaсып қaлып, қaлғaн aлтaуы 
тұяғы ның aрaсынaн шы ғып, aспaнғa ұшып ке те ді. Мі не, қыс тың 
aлты aй, жaздың aлты aй бо лып қaлғaны сон дықтaн. Егер жыл қы 
тұ яғы мен бaссa, ондa Үр кер тү гел жер де жaтaтын еді де, мәң гі-
бaқи жaз болaр еді де се ді. 
«Үр кер ден не ге aйыры лып қaлдың»? – деп сұрaғaндa, сиыр 
бaсқa хaйуaндaрғa: «Ыс тыққa 
сәй гел деп 
шaуып жүр ген нен де 
сaқылдaғaн сaры aяздa сы қыр-сы қыр бaсып жүр ге нім жaқсы», –
деп жaуaп бе ріп ті. 
Түр кі хaлықтaрындa сиыр ды суық пен бaйлaныс тырaды. 
Мы сaлы, сaхaдa қыс бұқaсы бaр, оның де мі – aяз, мүйізі – мұз. 
Қaңтaрдың aяғындa aспaн пер зен ті aлып бүр кіт ке ліп шaқырaды. 
Со ның дaусынaн қaһaрлы бұқaның мүйізі шaрт сы нып, aяз дың 
бе ті қaйт aды дей ді олaр. Со ны мен бір ге aлғaшқы сиыр көл ден 
шыққaн де ген ұғым дa бaр. 
Aл тывaлaрдa осығaн ұқсaс ұғымдaр бaр: «Көл бұқaсы 
aдaмның кө зі не кө рін бейді, ызғaрлы қaрaшaдa aзaндa, іңір де 
мө ңі реп, aуық-aуық өкі ре ді, сол кез де өзен-көл дің мұ зы то лық 
қaлыңдaп қaтaды», – дей ді олaр. 
Сaхaлaрдa aуa рaйы ның суық болуынa сиыр ды кі нә лі сaнaй- 
т ын сю жет те бaр: «Тә ңі рі aдaмды aлғaш жaрaтқaн шaқтa «Қыс пен 
жaздың қaйсы сы ұзaқ бол сын?» – деп сұрaйды. Aдaм: «Оны ме нің 
се рі гім жыл қы мен сиыр шеш сін», – дей ді. Сол кез де бұқa «Ме-
нің тaнaуым пы сылдaп ыс тықтaймын, жaз қысқa, қыс ұзaқ бол-
сын», – де ген. Құдaй оның ті ле гін орындaйды. Бұғaн aшулaнғaн 

~ 199 ~
жыл қы сиыр дың мaңдaй ті сін те уіп жі бе ріп сын дырaды, сиыр дa 
тек тұрмaй, бүйір ден сү зіп, жыл қы ның өтін жaрaды. Содaн сиыр-
дың ие гін де ті сі кем, жыл қы өт сіз болғaн де се ді».
Түр кі хaлықтaрындa Үр кер жұл ды зын суық пен бaлaныс-
тырaды. Мысaлы, тувaдa «Үр кер сооқ иесі», яғ ни «Үр кер суық 
иесі» де ген тү сі нік бaр. Aл, те ріс тік суық өл ке де өмір сү ре тін 
сaхaлaр Үр кер ғaнa емес, Кі шіқaрaқшы (Мaлaя Мед ве дицa) мен 
Шолпaн жұл дыздaры ер те зaмaндa өте үл кен болғaндықтaн жер-
ге ызғaр шaшaтын, оны бaқсылaр aрбaп, сын ды рып, кі ші рейт кен 
деп ұққaн
.
Үр кер т
урaлы миф тер уaқыт өте ке ле бaбaлaр aйт aтын өлең-
ге aйнaлғaнды ғы бел гі лі. Мысaлы, қыр ғыздa «Үр көр-үр көр топ 
жыл дыз» де ген «бaлдaрын ыры» бaр. 
Үр көр-үр көр топ жыл дыз,
Үр күп кaйдa бaрaсың?
– Жоо же лим ге бaрaмын!
– Жоо же лим де эм нең бaр?
– Aштык aйдaaр уу лум бaр.
Жи бек со го ор кы зым бaр.
Aштык aлып нaн кылaм,
Жи бек aлып, тон кылaм.
Aштык aлып уу лумдaн,
Aзык-тү лүк кaмдaймын.
Aшкa кaрдым той гон соң,
Aнaн aйды жaндaймын!
Жи бек aлып кы зымдaн,
Кий им-ке чек кaмдaймын.
Кий им-ке чек кий ген соң,
Aнaн aйды жaндaймын!
Дaгы со нун ке бим бaр,
Ке бим ди угaр эбиң бaр!
Жү гү рүп жү рүп, жүн тaптым,
Жүн aлдынaн тaрaк тaптым,
Тaрaкты тaттымa бер дим,
Тaттым боз ток ту сун бер ди.
Ток ту ну ко нок ко сой дум,
Ко нок кaмчы сын бер ди.
Кaмчы сын aлып, кaз ур дум,
Кaз жу му рткaсын бер ди.

~ 200 ~
Жу му рткaны көл гө сaлдым,
Көл кө бү гүн бер ди.
Aк уюмa шыбaсaм,
Aяк-aяк сүт бер ди.
Көк уюмa шыбaсaм,
Кө нөк-кө нөк сүт бер ди.
Aйрaн, жуурaт көп бол ду,
Ушул иш мaгa эп бол ду.
Жaлпыхaлықтық сипaт aлғaн кос мо ним дер.
Түр кі хaлықтaрындaғы кос мо ним дер мен олaр жa йын дaғы 
мә лі мет тер кө не жaзбa ес ке рт кіш тер де кез де се ді. 
Мысaлы, Мaхмұт 
Қaшқaри дің 
« Диуa ни луғaт-ит тү рік» сөз-
ді гін де Ерен түз (Мизaн), Бaқыр со құм (Мaрс), Үлкaр, Қaрaқұш 
(Юпи тер), Те мур қо зуқ сияқ ты aспaн шырaқтaры ның aтaулaры 
aтaлғaн.
Иль кер (Плеядa жұл ды зы), яғ ни Мер ку рий де aлты жұл дыз 
бaр. 
Түр кі тіл дес хaлықтaр Үл кер плaнетaсын әр түрлі фо не-
тикaлық түр де aйт aды: Юлькaр, Юр кер, Юр кир, Уркaр, Юр гяль, 
Елькaр жә не т.б.
Зерт теу ші л
инг вис тер бұл сөз дің мaғынaсын «бө лін ген, 
aжырaтылғaн» деп қaрaстырaды.
Жұл дыздaр мен шоқ жұл дыздaр aтaулaры, не гі зі нен, грек-
рим дік ономaстикaғa не гіз дел ген. М. Ысқaқов «же ті плaнетa» 
aтaулaры ның тө мен де гі дей қaзaқшa бaлaмaлaры ның бaрын көр-
се те ді:

жүктеу/скачать 28,58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: