тортінші  бөлім  арқылы  шыгарма  бастамасы  (экспозициясы)  пайда

КӨЗШ1Ң 

кішірейіп  кететінін  аңгартады.Ғ.Мүсірепов  «Соз  жок,  соның

іздері»  әңгімесінде де  маскүнем  Айдарбектің  көзін  «үшбүрыштанган» 

деген сөзбен береді.

«Етті  үстелге  экеп  койысымен,  Төлеген  төргі  үй  жактан  ішіне 

тыгып бірдеңе алып кеп еді, Тыпаң жымың ете түсіп, білмегенсіп:

— Сенің колыңдагы  не? — деп өңірінен тартты.

Кішкене  «Бозжорга»  еді,  -   деп  Төлеген  сыпайы  конагына  карап 

жымиды»  [9,  219  б.].  Мүндағы  «бозжорга»  —  арақ.  Б.Майлиннің 

«Желдірбай 

Жындыбаев» 

әңгімесінде 

Желдірбай 

ауылнайдан 

«кекмойының  бар  ма?»  деп  сұрайтын.  Бүл  сөз  де  сол  кездегі  арактың 

сыпайы атауы болган.

«Бекболат  та  калактай  алақанын  кырынан  жапсырып  жатыр» 

[9,217],  — деп  Бекболаттың  конақтармен  амандасуын  жай  созбен  айта 

салмай,  көз  алдымызга  суретін  елестетеді.  «Қалактай»  деген  сөз 

Бекболаттың  ауыл  баласы  екенін,  колының  жалпақ  екенін  айкындай 

түседі.  В.Набоковтың  «Қапас  кұрсауы»  романында  осыган  ұксас 

мысал  бар:  «Кречмар,  мұнда  кімнің  кожайын  екенін  аңгара  алмай, 

қольга  жуып  жатқан  адам  кұсап  ысқылап  тұрган  Горнге  карсы  жүрді. 

Горн  қолын  әлі  ыскылап  сабындап  тұр,  басьтн  сәл  гана  изеп  коядьт» 

[13,  273  б.].  Бұл  мысал  ыңгайсызданып  тұрган  адамның  кимылын

нақтылай түседі.

«Өзінс  дейін  казак  прозасында  роман  дэстүрі  терең  тамыр 

жаймаганына 

карамастан, 

«Акбілек» 

романы 

стильдік, 

композициялык  тұргыдан,  сөз  жүйесі  бойынша  іргелі  көркемдік 

талаптарга кысылмай-кымтьфылмай жауап береді»  [10, 31  б.].

2.2 Ж.Айіиауытовтыц «Қарткожа» романы

Жоспар:

1) Роман тақьфыбы, идеясы.

2) Қарткожа бейнссі.

3) Дәрмен, Андрей, Полидуб, Сұлтанмахмұт бейнелері.

4) Романньтц коркемдігі.

Роман такырыбы, илеясы

«Бұл  -   казак  кедейінің  өмірін,  онын  әлеуметтік  арпалыстар

кезіндегі  күрделі  тагдырын  эпикалық  үлгіде  коркем  бейнелеуге

арналган  казак эдебиетінің алгашкы көлемді  шыгармасы»  [9,

9 6.].

Мұнда  ак  патша  заманынан  бастап  1916  жылгы  ұлт-азаттык 

көтеріліс,  елді  біресе  акгар,  біресе  кызылдар  билеп,  аласапыран 

болган  кез,  жүрттың  малын  тартып  алу,  байларга  кысым  секілді 

әлеуметтік  ірі окигалар кең көлемде баяндалалы.

55

«

Осындай  жагдайларды  суреттеуде  Жүсіпбек  өзінің  реапист

жазушы екендігін дэлслдейді.

Қазак  жерінен  гыныштық  кетіп,  дүние  астаң-кестең  боп

жатқанда  Қартқожаның  оқуга  ұмтылуы,  оқудың  арқасында  көзі

ашылып,  мұқтаждықтан  құтылып,  елге  жаны  ашитын,  ел  қамын

ойлайтын азамат боп шыгуы -  роман идеясы.

Роман  1926  жылы  Қызылорда  қапасында  жеке  кітап  боп

басылып шыгады. 

~  - __

Қартқожа бсйпесі

Негізгі 

кейіпкер 

Қартқожа 

шыгарма 

басында 

былай 

сипатталады:  «Со  кезде  қожадан  талай  бала  оқиды.  Сол  балалардың 

ішінде  босаға  жақта  -   астында  бір  жаиырақ  тай  тері,  мұрнын  қос- 

костан  тартып,  қожасының  ақ  сабауына  қарай  түсіп,  шиге  шанышқан 

бір  жапырақ  қагазына  үңіліп,  құнысып,  бір  бала  отыратын  еді.  Жасы 

10-11  шамасы  болар  ма  екен,  қалай...  Екі  жеңі  де  сауыс,  бетінің  бір 

жагы да сатпақ,  көзінің былшыгы да бір тазармайды.  Со баланың  қақ- 

соқпен  ісі  жоқ,  момақан,  аңқау,  көзі  бажырайыи,  аузын  ашып,  мұрны 

коңқиып  отырганы.  Жасында  болпиган  сүйкімді  бір  бала  болады  гой,

тап сол бала осы еді  [9, 32 б.].

Балалар  да,  осындай  момынды  басынады,  ыза  қылгысы  келеді.

Бірақ  Қартқожа  оларды  елең  қылмайды.  Қагазын  шұқылаудан

жалықпайды,  ойын  баласы  боп  асыр  салуды  білмеиді.  Ерекше  оқуга

құмарлыгы, ынтасы байқалады.

Қартқожаның  әкесі  Жұман  да  момын  адам:  кісіден  тіленбейді,

кісіге  жагынбайды,  бес  уақыт  намазын  оқып:  «А,  құдай,  бергеніңе

шүкір»  деп,  барга  қанагат,  жоққа  сабыр  ететін  бір  бейуаз.  Ол

сұганақтық  етіп  біреудің  дүниесін  пайда  қылған  жан  ем ес...  Үзіп-

жұлып  шыгатын  артық білімі  де жоқ,  әйткенмен  бір  қазақган  ақылсыз

да емес, желікпен, бұзықтықпен  ісі жоқ»  [9, 33  б.].

Әкесі  қандай болса, балалары да соның ыңгайымен, тәрбиесімен

өскендігі байқалады.

«Қартқожаның  шешесі  де  бір  түрлі  момын,  біртога  жан.

Күйбеңдегі  шаруасын  істеп,  балаларының  үсті-басын  бүтіндеп,  анаган

да,  мынаган  да  «қарагым,  шырагым»  дегеннен  басқа,  бар  дэмін  кісіге

бергеннен  басқа  ботен  мінезі  жоқ.  Кей  қатын  аузы  сүйреңдеп  өсек

айтады;  енді  біреулер  ауылды  басына  көтеріп,  шаңқылдап  баласын,

байын  қаргап  жатады.  Ондайдың  бірімен  ісі  бола  ма  екен?!  Жо-жо-

жоқ»  [9, 34 б.].

Әке-шешесі  бір-біріне  сай,  сабырлы,  мінездері  жақсы  болса, 

Қартқожа олардан асып  қайда барсын?

56

Қарткожа 

жастайынан 

кедейліктен 

қорлык 

көреді. 

Бай 

балаларынан  өзі  талай  қорлық-зорлықты  көрсе,  экесі  де  бай,  тілмаш, 

ауылнай,  шабармандарга  малын  жегізеді.  Карткожа  осылардан  кек 

алсам деген  арманмен өседі.

Қарткожа  молда  болып,  жаназа  шығарып,  құран  окитын  болды.

де  зорльпстан  құтқара  алмайды.  Намаз 

окып,  Құдайга,  пайгамбарга,  әулиелерге  де  жалбарынып  көреді.  Одан 

да түк шыкпайды.

Ол  оқыган  тілмаштарды  көрсе  қызыгатын  болды.  Мектепке 

түсіп  оқыгысы  келеді.  Медреседе  оқитын  бір  шэкіртке  жолыгып, 

оқуга  деген  ынтасы  одан  сайын  арта  түседі.  Сөйтіп  жүргенде 

шаруалары  қырын  кете  бастайды.  Аты  мен  биесі  өлгенде  әке-шешесі 

жылайды, үйді айналып, Қартқожа да жылайды.

Мұнан  Қарткожаның  үй  ішіндегі  жагдайга  көңіл  боліп,  жаны 

ашып отыратыны, көңілі бос, сезімталдыгы көрінеді.

Жұт  жылы  әкесі  карызга  астық  әкелем  деп,  суық  тиіп,  қаза 

табады.

Қартқожа  бір  байдың  үйінде  бала  оқытады.  «Кісі  жокта  бие  де 

сауа салады.  Қонақ  келсе,  шай  жасап,  төсек  салып,  даяршы  да  болып 

кетеді.  Молда  басымен’  даяршы  болганына  қорланса  да,  сыртына 

шыгармай, шыдап жүр»  [9,48 б.].

Ол  кісінің  көңілінен  шыга  біледі,  күй  талгап  жатпайды,  кеуде 

көтеруді,  шалкаюды  білмейді,  әлі  де  өзін  байдың  касында  төмен 

санайды.

1916  жылгы  июнь  жарлыгында  Қартқожа  он  сегізде  болса  да, 

тізімге  он  тогызда  болып  ілінеді.  Тізімге  агасы  да  ілініп,  үйде  еркек 

кіндік калмайтын болган  соң, уайым күшейеді.  Қара жұмысқа  кететіні 

белгілі  болган  соң,  ауылга  деген  қимастық  сезімі  арта  түседі: 

«Қартқожа  үйге  сүйеніп,  ашамайды  шынтақтап,  ауылга  карап  отыр. 

Оған  ауыл  бір  түрлі  жылы,  бір  түрлі  кызықты,  еттсн  ет  бауыр  болып 

көрінді.  Қоңырсыган  сүт,  каңсьтган  казан,  кайнаткан  каймак  иісі  де 

тэтті.  Күлімсі  шуаш  иісі  шыккан  койлар  да  бірге  тугандай,  түтіннің 

иісі  күидегіден  жагымды  тәрізді,  ала  бұзауын  куалап,  кұйрыгьтнан 

алам деп, домалап жаткан  Кенжетайы да бір түрлі  жарастыкты»  [9,

58 б.].

Мұнда  Қарткожаның  туган  жерге  деген  елжіресі,  тіпті  малына 

дейін  ыстық  көруі  нанымды  суреттелген.  Кіндік  қаны  тамган  жерден 

жырақга  жүрген  кай  адам  болмасын  осындай  күй  кешері  созсіз.  Бір 

жагынан  Қарткожада  ауылды  кайтып  коремін  бе,  кормеймін  бе  деген 

де алаңдаушылык бар.

57

Қартқожа 

аулының 

жігіттері 

өздерінше 

көтеріліс 

ұйымдастырады.  Қартқожа да көптің бірі  боп  ішінде жүреді.  Көпшілік 

оган  желік  бітіреді.  Астында  бір  байдыц  жүйрігі,  қасында  қарулы

жігіттер болган соң уайымын ұмытып, қыза түседі.

Жасақта  жүргенде  жүбаныш  болар  ойларга  кетеді:  «Дәрмен 

сықылды  ерлері  тұрганда,  Алабас  сықылды  таулары,  гүл  аңқып 

масатыдай 

құлпырған 

жерлері 

тұрганда, 

элекедей 

жаланган 

жасөспірім  жігіттері  тұрганда  қазақты  ешбір  жау~ала  алмайтындай 

көрді.  Біресе  бұл  жарлық  әншейін  қазақты  шошутуга,  тәубесін  есіне 

түсіруге,  ұйқысын  ашуга  жіберген  «құдайдың  сыны»  шыгар,  ел  боз 

каскасын  айтса,  құрмалдыгын  берсе,  жарылқайтындай  көрінеді. 

Қайтсе  де  осынау  сар  далада  асыр  салып  сайраңдап,  сай  сүйекті 

сырқыратып  жатқан  жаны  бірге  жастарды  ертең  жогалады  деуге

көңілі жібермеді, өлімге қимады»  [9, 76 б.].

Бұл — Қартқожаның елі туралы алгашқы  ойы,  жеке басынан  гөрі

жұртын  ойлай  бастаганы.  Қайткенде де  ол  уайымшыл,  ойшыл,  жүрегі

жұмсақ.  Басында  бір  үйдің  баласындай  болган  жігіттердің  арасында

алауыздық  туып,  бірлік  кете  бастаганда  Қартқожаның  көңілі  су

сепкендей басылады.

Жасақ отр  ядпен  соғысқанда  быт-шыттары  шығып,  қаша

жөнеледі. Қартқожа да жан саугалайды.

Ауылга  келсе,  жасаққа  қатысқаны  үшін  бір  сиырын  алып 

кетіпті. Қатысқандардың өзін ұстап жатыр дегенді естіген бір отагасы:

— 

Сендерді  іздейтін  болса,  шырақтарым,  қашам  деп,  ауылды 

масқара қып жүрмеңдер. Алдымен өзіміз ұстап береміз, — деді.

Мына  сөз  Қарткожаньщ  өңменінен  атып  жібергендей  болды. 

Туысқанның,  ауылдың  түрі  мынау.  Енді  қайда  барганда  жан  қалады? 

Агайыннан, 

ауылдан 

қайранның  жоқтыгын, 

қазақтың  береке, 

ұйымның  бас  паналатқандай  ешбір  тиянақтың  қалмаганын,  қиын- 

қыстау  күн  туса,  әркім  өз  басын  қорыштап  кететінін  Қартқожа  сонда

білді» [9 ,9 2  б.].

Бұл  үзінді  қазақта  ынтымақ,  береке,  ұлттык  намыс  жоқтыгын 

көрсетеді.  Қолдаудың орнына қайта кері тартушылық кездеседі.

Қартқожа  агасының  орнына  бүкірді  жалдап,  өзі  майданга

аттанады. 

'

Майданда 

жүзбасы 

болады. 

Талай 

техниканы 

көреді.

«Қартқожага  «парақод»,  «пойыз»,  «аптамабел»,  «айырплан»,  «окоп»,

«бомба»,  «гранат»,  «пулемет»,  «самолет»  деген  сөздер  ауылдагы

Сэрсембай,  ала  сырмақ,  қара  кебеже,  тор  байтал  дегенмен  бір  есеп

болып кетті»  [9, 97 б.].

58

Жазушының  жеңіл  юморы  байкалады,  Қартқожаның  ауылдагы 

мап  мен  үй  жабдықтарынан  баска  ештеме  көрмей,  баска  дүниеге  топ 

ете калғанын, оган да үйренгенін әзілдей отырып баяндайды.

Қартқожа  бір  татармен  Рига  каласын  арапайды.  Дүниенің 

кызыгын  көруге  акша  мен  гылым  гана  керек  екен  деген  түйін 

жасайды.

Майданда  таныскан  Андрейдің  оган  коп  көмегі  тиеді,  орысшага 

үйретеді.

Қарткожа  майданнан  еліне  кайтканда  туган  жердің  кадірі 

туралы  жазушының  озі  де  шалқып,  толганып  кетеді:  «Туган  жердін 

кәдірін тугапы түзге шыкпаган елдегі адам кайдан білсін?

Туган  жердің кэдірін  алыс  жерге ұзаткаи, үзатканына әлде талай 

жыл өткен қыз білмесе,  кім білсін?

Туган  жердің  кымбатын  гылым  іздеп,  шет  жайлап,  кітап  карап 

сарылып,  көзінің майын тауысқан,  көшенің шаңын  көп  жұтқан  шәкірт 

білмесе, кім білсін?

Туган  жердің  асылын  караңгы  үйге  қамалып,  кара  нан  мен  қара 

шай  жүрегін  кесіп  жатканда,  казы,  қарта,  сары  қымыз  көзінен  бір-бір 

ұшып  есіл  елін  сагынган,  бір  коруге  зар  болган  түтқын  білмесе,  кім 

білсін?

Ыстык кой, шіркін, туган жер!  Тугалы үзап  шықпаган, бауырмал 

эженің  бауырьгада  еркелеп  өскен,  үлбіреген  балапан  жүректі 

Қартқожа қайтіп сүймесін?»  [9,  103  б.].

Қартқожа  көзінің  жасы  мөлтілдеп,  туган  жерімен  аман-есен 

табысады.

Ауылда  жүріп  Андрейдін  оқы  дегені  есіне  түсіп,  оқу  іздеп 

Баянга  келеді.  Үй  ішін  кэсіп  кыламын  деп  алдап  кетеді.  Орыстьш 

байына  малай  боп,  кора  тазалайды,  ат  суарады,  су  әкеледі,  отын 

жарады, тақтай да тіліседі.

Мектепте орын болмайды.  Бір мұгаліммен танысып, содан газет, 

кітап  апып,  елдегі  болып  жаткан  саяси-әлеуметтік  өзгерістермен

таныса бастайды.

Сойтіп  жүргенде  'ауылдан  бір  жігіт  келіп,  агасының  жылы 

біткенін,  жеңгесіне  эмеңгер  болу  керектігін,  жсңгесі  кетсе,  кэрі

эжссіне киын болатынын айтады.

Қартқожа  іштей  акылга  салып,  бсзбендсйді.  «Әжесінен  соңгы 

үлкен  көріп,  сыйлайтын,  сыпайы  сөйлесетін  жеңгесін,  өзінен  жасы 

үлкен  апасындай  жеңгесін,  агасының  қойнында  жатқан  жеңгесін 

Қартқожа  қалай  катын  кылып  алады?  Агасының  аруагынан  ұят  кой! 

Өлгенді  сыйламайтын  заңды  кім  шыгарады?  Адамшылыкка  лайық  па 

деп  бір  ойлады.  «Жок,  оның  балалык,  шешеңді,  жетімдерді

59

і ш г  

чр

1

аямагандык.  Әмеңгер  болган  жалгыз  сен  бе?  Жеңгецді  алмасаң, 

кемпір  қалай  жан  сактайды?  Агаңнан  қалган  тұяқтар  қайда  қалады? 

Оларды  кім  күтеді?  Қаның,  бауырың  емес  пе?  Сен  оқыганда  үйдегі 

шаруаңды  кім  ұқсатып  отырады?.  -д еп   тагы  біреу  айтып  тұргандай

болады»  [9,  109 Б.].

Қартқожа жас басымен өмір сынына түседі, ұят пен туысқандык 

борыштың  қайсысын  гаңдарын білмей,  қыс  бойы  басы  қатады.  Жеңге 

койнына бармак түгілі  ол  элі  бір  қызга  көңіл  білдіріп  көрген  жоқ қой. 

Жасынан  қызды  ауылды  торып  өскен,  әккі  жігіттердей  болган  жоқ,

қыз емес, окуды ойлады.

«Түн  қасарганмен,  күн  еркіне  қояр  ма?  Қыз  қасарганмен,  күйеу

еркіне  қояр  ма?  Өмір  қасарганмен,  өлім еркіне  қоя  ма?  Көнбейін десе

де Қартқожаны тұрмыс еріксіз көндірді.

Қартқожа  бала  еді.  Жаны  да,  тәні  де  әйелден  таза  еді.

Кормегенін  корді.  Әйелмен  «обалга»  батты,  жеңгесін  «қатыным»  деп

айтуга батылы бармайды, көпке дейін «жеңгей» деп жүреді.  [9,

поб.]. 

^  , 

;  ■

  Н Я Ш М  

ЩЯ

ІЙ ЕЗІ

Жазушының  шешендігі  толгау,  терме  айтып  отыргандай. 

Қартқожа басындагысын баягының билерінше мақамдап жеткізеді.

Басында  момын  боп  өскен  Қартқожа  қалай  бұлтарсын?  Кезінде 

агасын қалдырып, майданға да кетті  емес  пе? Өз бақытын  эжесі, жетім 

інілері 

үшін 

құрбандыққа 

шалады. 

Туысқа 

жанашырлыгын, 

қамқорлыгын жасайды. Өз қара басын екінші орынга қояды.

Баянга  барганда  баягы  мұғалім  жолығып,  Семейде  мұғалімдер 

курсы  ашылып  жатқанын,  шығыны  қазынадан  екенін  хабарлайды. 

Оқуды  армандап  жүрген  Қартқожаның  жүрегі  жарыла  жаздайды. 

Керек қағазын  алып,  көп  шәкіртпен бірге ол да партаға отырады.  Қала 

өмірімен танысады. «Өмір қызу. Қартқожаның жүрегі де қызу»  [9, 

1126.].

Қартқожа  бір  жыл  окып,  елге  мұғалім  богі  шығады,  Қарашолак

ауылына қызметке орналасады.

«Қарашолақтың 

арызы 

Қартқожаның 

қолынан 

шығады.

Шелпекке  құран  оқып,  молдалық  та  істеп  қояды.  Ерлі-байлы  кісінің

арасына  бүтінші  де  болып  қояды.  Мұндай  бесаспап  мұғалім  кімге

жақпасын.  Қарашолақ  ауылы  Қартқожаға  қожадай  қол  беретін  болды.

Азды-көпті  табысына  құба  төбел  киім  алып,  көбін  үй-ішіне  керек-

жарақ алын  қайтуға сақтады. Жаз  шыға Қартқожа еліне қайтуға рұқсат

сұрады.  Қартқожаның  шолак  оқуы  бітіп  қалып,  озінен-өзі  ұялып

жүргенін Қарашолақ қайдан білсін...»  [9,  115 б.].

Баяғы  бай  балаларына  мазақ  болатын  Қартқожа  бір  ауылға 

сыйлы мұғалім  болды.  Ақша тауып, үйін асырайтын халге жетті. Бірақ

60

шолақ  оқуы  бітіп  калганыиа  караганда  бүл  окуы  жеткіліксіз. 

Қарткожа коцілі тагы оки түсуді  калайды.

Қалага  барса,  большевиктер  мен  актар  согысы  жүріп  жатыр 

екен.  Баяннын  жігіттерін  іздеп  жүріп,  подвалга  тыгылып  жаткан  өз 

болысын  көріп  кояды,  кезінде 

1916  жылғы  жарлыкта  Қарткожа 

тізімге  іліккені  туралы  білуге  барганда  сөйлескісі  келмей,  «кет  әрі 

мыжымай»  деген  болатын.  Сонда  Қартқожаның  зыгьфданы  кайнаган 

болатын.  Сол  болыс  жампаңдап  амандасып,  тыгылганымды  ешкімге 

айтпа!»деп тапсырады. «Дүние — кезек» деген осы.

Қартқожа  елге  келіп,  інісін,  жиенін, туыстарын  окыта бастайды, 

жастарды окуга үндейді.

жүктеу/скачать 3,97 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: