Сонымен  «Батьф  Баян»  ерекше  сезімді  бейнелерімен,  өршіл

Екі л-үздей жүйрік атпен бірге шабатын ол не қылган қобыз?

Бас болып батыр Барақ қалаған соң,

Қойлыбай сонда айтады, шақырып ап,

Ыңгайлы бір бозбаланы өз қасына.

«Ат шабатын жерде бір сексеуіл бар

Жарып өскен жапанның жартасына.

Қобызды сексеу ілге байлап таста,

Мен сенем жын Қақаман жолдасыма».

Қобыз  сексеуілге  байланды.  Оны  сексеуілмен  қоса  жұлып  алып 

келетін  -   бақсының  жын-шайтан  жолдастары.  Олар:  жалгыз  көзді 

жынның  пері  Қақаман,  ага  жын -  Нэдір  пері,  шайтанның  шу  асауы -  

Шайлан.

Бір кезде ат келетін мезгіл жетті,

Боз бала ат алдынаң шауып кетті.

Сол уақыт жай отырган Қойлыбайды,

Аруақ қалшылдатып, дірілдетті,

Аузынан қанды көбік бұрқ-бұрқ етіп,

Жап-жалаңаш қылышты қобыз етті.

|Л Й |

Көздері кып-қызыл боп қанга толып,

Сарыны сар даланы күңірентті.

Бір мезгіл екпіндетіп, долдандырып,

Бір мезгіл жыны буып күбірлетті.

Қапың құмды қап-қара бұптқа қосып,

Қызыл жел құйындатып, дірілдетті.

Жан-жақты  ың-жың, у-шу дауыс  қаптап,

Шапқылап жын-гіерілер дүбірлетті.

Бұл -  Қойлыбайдың бақсылық қасиеті толық корінетін  тұс. Жай 

көз  алдаушы  емес,  шын  бақсылық  өнердің  жұрт  алдында дэлелденуі. 

Негізі,  казақ  ұлтында  осы  секілді  аңыз  эңгімелер  көп  кездеседі. 

Қойлыбай  баксы  секілділер  көп  болган.  Бұл  -   соның  бір  мысалы. 

Ислам  діні  талабы  бойынша  жындармен  жұмыс  істеуге  тыйым 

салынган.  Діннен  хабары  жоқтар  ондай  адамдарга  қасиеті  бар  деи 

табынуы мүмкін.

Сол кезде ат келетін құба жонды,

Түтіндей будак-будак бір шаң жапты.

Сол шаңның ортасында бір сексеуіл.

27

Ербеңдеп, ойнак салып келе жатты.

Екі басы жерді үрьпт кезек-кезек,

Сабалап  кырды жол гып жаралапты.

Байланган сексеуілге кобыз берік,

Коз ашканша жиынга келіп капты.

Сексеуілді копарып алып келіп,

Қакаман жүбатады ерке қартты.

Қойлыбай  жын  жолдастарының  көмегімен  кобызын  бәйгеден 

оздырды. Поэма соңын Магжан былай аяқтайды:

Ертеде ел бар екен калың Найман,

Қазакта бақсы аскан жоқ Қойлыбайдан...

Жараскан бай мен биі, батыр, бақсы,

Алыста елестейсің заман кайран!..

Құдай-ау, албастының ойнагындай,

Мынау сұм заманга кез кылдың қайдан?

Шіркін-ай кер заманды күл қылар ем,

Бата алсам Баганалы Қойлыбайдан.

Осылайша  акын  Қойлыбай  бақсыны  еске  алып,  бұрынгы 

заманды сагынады, бүгінгісінен түңіледі. Бұл сарын Магжанның баска 

поэмаларында, олеңдерінде де кездеседі.

Қойлыбай 

баксының  өмірде 

болган, 

болмаганы  туралы 

Б.Қанарбаева  Ә.Марғұланның  «Ежелгі  жыр-аңыздар»  кітабынан

оірнеше деректер келлреді.

«Қазақ  сахарасында  ежелл  заманның  асқан  данасы,  Қоркыттың 

толгау айту дәстүрін, оньщ күйін, дарынын, нақыл сөздерін  мұра етіп, 

біздің заманымызға жеткізген жыраулар, ойшыл  адамдар аз болмаган. 

Солардың бірі — Қойлыбай»  [3,  196 б.].

«Ежслгі  жыр-аңыздар»  кітабында  Қойлыбай  кобызын  тартатын 

өзен  «Қойлыбай  озені»  деп  аталып  кеткендігін  автор  айта  кетеді. 

Сонымен  бірге  сол  кітаптан  Ә.Маргұланның  Қойлыбай  туралы 

аңызын  келтіреді.  «Қойлыбай  бақсы  кобызын  ат  бәйгесіне  косуды 

тілек  етеді.  Барлыгы  300  сәйгүлік,  ылғи  атақты  жүйрік,  асқан  тұлпар 

косылады.  Бірақ  атсайысшылар  Қойлыбайдың  кобызын  жаратпайды. 

Қобызды  үстап  алып,  бір жуан терекке  арканмен  байлап  кояды...  Сол 

ксзде  сүраныл  боран  согып,  кобыз  агашты  түбімен  жұлып  ала 

жонеледі.  Қайтарында бэйгенің алдынан келеді»  [3,  197 б.].

Екінші  аңыз бойынша, Қойлыбай өзінің жындарының көмегімен 

алты канат ак орданы жерден көтерген.

28

Үшінші — 1924жылы Ташкенттен шыққан «Тарту» жинағындагы 

«Бақсы» деп аталатын аңыз. Бұл екінші аңызга ұқсайды.

Төртінші  аңыз  —  С.Сейфуллиннің  шыгармалар  жинагының  6- 

томындагы 

«Бақсы 

сарыны». 

Онда 

Қорқыттың 

жындарын 

шақыратыны,  дәу  перілердің  дастарқаннан  нан  алып,  отыргандарга 

үлестіретіні,  Қорқыттан  кейінгі  үлкен  бақсы  Қойлыбай  екені 

айтылады. Бірақ Қойлыбайдың бәйгеге қобыз қосқаны айтылмайды.

Бесінші  аңыз  Ш.Уәлихановтың  шыгармалар  жинагының  екінші 

томыпда  бар.  Магжан  поэмасындағы  сюжет  осы  нұсқамен  сәйкес 

келеді.

1.4 «Қорқыт» ііоэмасы

«Қорқыт»  поэмасы  бұрынғы  омір  мен  өлім  тақырыбына 

жазылганымен,  ақын  идеясы  ол  емес.  Поэмада  Қорқыттың  олімнен 

қашып,  соңында  эр  өмірдің  соңы  өліммен  аяқталатынын  түсініп, 

қобызын сарнатып откені айтылады.

«Қазак  аңыздарындагы  терең  философиялық  маңызы  бар 

сюжеттің  бірі  —  Қорқыттың  оліммен  күресуі,  оған  көп  заман 

жолықпай  дауа  іздеуі.  Қорқыт  тіршіліктің  тұрақсыз  өзгергіш  түріне 

күйзелген.  Өліммен  күресу  сюжеті  әсіресе  қазақ  пен  Алтай  елінің 

аңызында оте жогары сарынмен айтылады» [3,  1926.].

Аяңдан алдыменен тауга жүрді,

Асқарға «Өмір не?» деп сұрау берді.

Жаны  гас, жүрегі тас тау не десін,

Өзінен «Өмір не?» деп сұрады енді.

Бұрылып таудан ақырын орман барды,

Оган да «Өмір не?» деп сұрау сапды.

Ежелден ой білмеген меңіреу орман 

Қақиып қарагайы аң-таң қалды.

Сұраса суга келін: «Не, - деп, - омір?» —

Беті құр соғылғаннан жыбыр-жыбыр.

Желге айтып еді, ол жынды не деуші еді,

Басы жоқ, аяғы жоқ сыбыр-сыбыр.

Күн анау ешбір үнсіз апас ұрған,

Ай да бір - огіз де бір аузын буған.

Қылмыңдап қар қатындай көзін қысқан,

Жұлдыздар тазарта ма жүректі удан.

Осылай  Қорқыт табигаттан  жауап ала алмаган  соң, Күншыгыска 

аттаиады. Онда алдынан:

29

«Өлімнен құтылмайсың кашканменен, 

Мынау  кор -  сенің көрің, Қоркыт жазган!»

дегсн жазуы бар көр шыгады. Қоркыт батыска бет бұрады. Онда 

ла апдынан жаңагы соз шыгады. Аягында күңіреніп Алтайына келсе:

Ел мынау баягыдай малын баккан,

Малындай алдындагы жусап жатқан:

Қайгысы, қуанышы бэрі де ойсыз...

Сиырдай бірі окіріп, бірі шапқан.

Жүрттың өліммен жұмысы жок, тіршілік жүріп жатыр.

Өмірде жүрген жерін канды ор гып,

Шеше алмай жан жұмбағын шерлі Қоркыт.

Жұбанды колындагы қобызымен,

Көрге де кобызымен кірді Қорқыт.

Поэмада  Қоркыт  бейнесі  осылай  түйінделеді.  Ол  карагайдан 

жасаган  кобызына  мұңын  шагып  өтті.  Ал  акын  мақсаты  не?  Ол 

Қоркыт секілді  олімнен кашайын деп отырган жоқ.

Акын -  жел, есер, гулер жүйрік желдей,

Ақын -  от, лаулап жанар аспанга өрлей.

Қиялы, жан жүрегі -  ойнаган от.

Акынды аласұртар тыныштық бёрмей.

Жай адам кияга ондай кол сермей ме?!

Акынга аз нәрсе ауыр ой бермей ме?!

Қиялмен арманга ұшкан, сагым құшқан

Жүйрік жан алдында ылги көр көрмей ме?!

Мұнда  акын  «Жүйрік  жан  алдында  ылги  көр  көрмей  ме?!»  деуі 

аркылы  сол  кездегі  заман  құбылысьш  аңгартады.  «Қайда  барсаң 

Қоркыттың  корі»  дегендей,  казак  байгұс  бодандыктан  кұтылмайтын 

болды-ау деген идеясын білдіреді.

«Қазакстанга  Кеңес  өкіметінің  орнауы  —  білімде,  гылымда, 

онерде  т.б.  табыстарга  халкымыздың  қолын  жеткізді.  Шеллинг 

кагидасы  тұргысынан  қарасақ,  бұл  -  әдемілік,  орыс  халкының  казак 

халкына  жасаган  жаксылыгы.  Жаксылык  —  бостандыкка  тэн,  бірак 

керісінше  казақ  халкын  бостандыгынан  айыру  арқылы  келіп  отыр.

зо

Сондықтан  акын  күңіренеді,  күйзеледі.  Қиялымен  қазақ  халкын 

бостандыгынан 

айырмай, 

тарихын, 

мәдениетін, 

тілін, 

дінін 

ұмыттырмайтын,  жаксылыққа  кенелтетін,  «олтірмейтін» 

қогам 

іздейді,  Қорқыттың  «мэңгілік  гұмыр  іздеуін»  шыгармасына  нысана 

етіп алуы Магжан  философиясының асқақтыгын көрсетеді» [3,  195 б.].

Құшақтап қарагайын сарнаса ақьін,

Толганып, жасын төгіп, зарланса ақын,

Шеткерек тұрып біраз тыңдагайсың,

Басгіалап, тонігі, жаншып келме жақын, -

деи, озінің не жайлы айтып отырғапын дұрыс ұгынуын сұрайды.

1.5 «Жүсіп хан» поэмасы

«Жүсіп  хан»  поэмасы  әзербайжан  жазушысы  С.Ф.Ахундовтың 

(1812-1878) «Алданган жұлдыздар» повесінің негізінде жазылган.

Поэмада 

екі 

ханның 

екі  түрлі 

хандыгы 

қарама-қарсы 

суреттеледі. Біріншісі -  Аббас хан,

Елін бақпай, тақ баққан,

Бар жұмысы — тек жатқан 

Алтын сарай ішінде.

Әйел жиган үйірлеп,

«Әйел» деген күбірлеп,

Өңінде де, түсінде.

Арамтамақ Аббас хан,

Өз құлқына тап басқан,

Уәзір жиган өзіндей.

Осы  жолдардан  Аббастың  қандай  адам  екені  белгілі.  Сол  Аббас 

ханга  балшысы  он  күннен  соң  өлім  кеп  тұрганын  хабарлайды.  Хан 

жұлдызшының 

басын  алмақ  болады.  Жұлдызшы  жұлдызды 

алдаудың,  жолын  ойлайық  деп  құгылады.  Хан  төңірегіндегілер 

амалын  таба  алмайды.  Сонда  жұлдызшы  ханга  орнына  уақытша 

біреуді  хан  қоюды  ұсынады.  Уәзір,  қазы,  қолбасы,  жендеттер эр түрлі 

сылтаумен  бас  тартады.  Сонда  балшы  базарда  ер  жасайтын  Жүсіп 

дегенді қояйық дейді. Жүсіптің хан болгандагы омірі:

Үлде-бүлде киінді,

Семірді, жеді, тойынды.

Үйренді тақтың тэртібін.

31

Көні  кепкен сұр кедей,

Біраз күн сөйтіп ләм демей,

Басканнан соң каркынын 

ч;

Бастады Жүкең бір істі:

Ел билеуге кірісті.

Жактап жарлы, жалшыны.

Сыпыргандай тезекті 

Өңшең запым кезептен 

Еңбекші елді аршыды.

Уэзірді  жер аударДы.

Қазының басын алдырды.

Машайыгын, молдасын, 

^

Қойкаңдаган колбасын 

Абақтыга салдырды... 

*

Елді сорган сұмдардың 

Қырықтырды басын түймедей.

Байларды айдап жигызды,

Тұмылдьфық кигізді.

Жүсіп  бұқара  камын  ойлаушы  болса  да,  оның  мына  қантөгісі 

кұптарлық  іс  емес.  Магжан  Жүсіп  бейнесі  аркылы  сталинизм  дәуірін 

эшкерелеп  отыр.  Поэманы  жазган  жылдары  акынның  өзі  ескішіл, 

байшыл  акын  атанып,-  қугынга  ұшырай  бастайды.  1924  жылы 

Мэскеуде  қазақ  жастары  Магжан  шыгармаларын  теріске  шыгарган 

каулы  қабылдап,  Қазақстанга жібереді.  Қаулы  1925 жылы  14  каңтарда 

«Еңбекшіл  казақ»  газетінде  жарияланады.  «Жүсіп  хан»  поэмасы  да 

сол жылы «Шын ертек» деген атпен осы газетке шыгады.

Акын Жүсіп  бейнесі  аркылы  сол кездегі  Кеңес  өкіметі  саясатын 

сынап 

отыр. 

Жүсіп 

кедей  болса,  Кеңес  өкіметі  де  кедей, 

жұмысшылардан  кұрылды.  Жүсіп  байларды  тұмылдырықтаса,  елді 

соргандардың  басын  түймедей  қырықгырса,  Кеңес  өкіметі  де  қазақ 

байларын  кәмпескелеп,  жер  аудартып,  халыққа  карсы  койды,  «халық 

жауы» деп талай азаматтарды құрбан қылды.

Сойтіп,  оныишы  күні  таңында  Аббас  хан  маңындагылар  Жүсіп 

ханды өлтіріп, Аббас хан қайтадан тагына отырады.

Р.Нұргали:  «...Жүсіпханда» тұлга мен тобыр,  мансап  пен ұждан 

диалектикасы бар», -  дейді  [2,  102 б.].

32

1.6 «Токсанныц тобы» дастаиы

1927  жылы  «Еңбекші  қазақ»  газетінде  «Тоқсанныц  тобы» 

поэмасы жарияланады.  .

М.Базарбаев:  «Мағжанның  ең  соңғы  ірі  туындыларының  бірі  -  

«Тоқсанның тобы».  Бұл  поэмада ақын  жаңа өмір  жолына үңіле  қарап, 

оган  шын көңілімен ден  қойганын мойындайды. Бүкіл  халықтың жаңа

түрмыс  құруга  бет  алганын,  озі  де  оган  қосылатынын  айтады.  Тоқсан 

ден  копшілікті  жүздіктің  онын  емес,  тоқсанын  қолдаймын  дейді»  [1,

30 б.].

1927жылы 

поэмада 

қосымша 

ретінде 

Шаймерден

Тоқжігітұлының  «Тоқсан  тобы  туралы»  деген  мақаласы  басылды.

Онда  Магжанның  бұрынгы  жолы  партия  жолынан  басқа  болганмен

айта  келіп,  «Бір  гана  «Тоқсан  тобын»  жазганмен,  Магжанның  тоқсан

жагына  шыққанын  әйгілеп,  жариялап  айқайлауга  да  болмайды.

Магжан  қазақ  еңбекшілерінің  ақын-жыршысы  болды  деп  қуануга  да

болмайды»,  -   деп  түйіндейді  [7,  412  б.].  Және  бұл  мақаланы

в

нартиялық  тапсырмамен  жазганын  да  ескертеді.  Бүдан  сол  кездегі 

коркем  шыгармадан  бастап,  мақалага  дейін  партиялық  нұсқаумен 

жазылып  отырганын  аңгарамыз.  Тіпті,  Магжанның  бұл  поэмасына 

Голощекиннің 

өзі 

де 

пікір 

білдіріпті. 

Оны 

Ш.Тоқжігітұлы

мақаласында  келтіреді:  «Бұл  туралы  олкелік  партия  комитетінің 

хатшысы  Голощекин  жолдас  конференцияда  не  деді?  «Қазақстанның 

октябрь  мерекесіндегі  күйі»  деген  кітабында  не  деп  отыр:  «Қазақ 

ақыны ұлтшыл Жұмабайұлы ауылда не боп жатқанын коргсннен кейін 

«Тоқсан тобы» деген өлеңді былай жазады:

Тоқсаннан сонау он аулақ, 

Сонау оннан мен аулақ, 

Мен тоқсанмен біргемін.

Мінексй,  Оісгябрь  тоцкерісінің  екпіні,  Кецес  қүрылысыныц  күйімен 

патшалык  дэуірдіц  тенкісінде  езілін,  шала-жансар  боп  қалган  қазак 

жұргыныц  көзге  түскен  халге  жетуі,  өсуі  қандай  сыңарезу  байшыл 

ақындарды да ойга түсіріп, багытын өзгертіп отыр» [7, 416 б.].

Осы  секілді  пікірлерден  жиырмасыншы  жылдардагы  эдеби 

сынныц  саясат  құралы  болганын  аңгарамыз.  Магжанның  «Тоқсанның 

тобы»  поэмасы  социалистік  реализм  эдісімен  жазылган.  Ақын 

амалсыз кедсйге жатпайтын ондарды былай бейнелейді:

Кімдер жоқтан бастайын, 

Қысқа қайырып саспайын,

33

Танаудан тізіп санайын.

Жалпы айтканда, жоқ жауыз, 4 

Жатып сорар жапмауыз,

Ннбекші  момын маңайын.

Пара алатын арбалар,

Атымен обьф үлық жок.

Мұндағы  жалмауыз  бен  ұлық 

билеушілері.

■

Сары обырдыи серігі:

Жеті басты жебірі,

Қаргылы құтпан болыс жоқ.

Буаз бие карынды,

Пара алмаса, арынды,

Баягының биі жоқ.

Үлыққа тамақ табатын,

Арсалаңдап шабатын,

Ауылнай атты күшік жок.

Үйірлеп малай жапдайтьш,

Жалдамайтын, жалмайтын,

Еңбексіз обьф сасық жоқ.

Көлемі  күйек сәлд^лі 

Ишан атты пасық жоқ.

Түкірік жагып козіне 

Жүртты улайтын сөзімен 

Өгіз көзді молда жоқ, -

|в

деп  бүкіл  би-болыс,  бай,  молдаларды  ұнамсыз  етіп  көрсетеді. 

Алдыңгы  олең,  поэмаларына  бұл  шыгармасы  карама-кайшы  келеді. 

Мысапы, «Қойлыбайдың қобызы» поэмасында:

Жараскан бай мен биі, батьф, бақсы,

Апыста елестейсің заман қайран, —

деген болатын.Ал тоқсан дегені — кедейлер қауымы.

Бұл жиында кімдер бар?

Жаппы еңбекші, жарлы бар.

Т ап талтүсте таланып,

Тірі  күйі тоналып, 

^

-   ақ  патша  жэне  оның  ел

34

Согым болган сорлы бар.

Сөйтіп,  Магжан  да  қолдан  «үстем  тап»  иен  «езілуші  тап» 

жасайды. Өзінің көпшілік жагында екенін білдіреді.

Ұзын сөздің түйіні —

Бұл тоқсанның жиыны.

Жүзден тоқсан түгел бар.

Жүзден тоқсан -  еңбекші.

Он тоқсанга көнбекші.

Конбссе жаныштар жігер бар,

Жырладым елді жалпылап.

Жасырман, жүзді жоқтадым,

Тоқсанга енді тоқтадым,

Толғанып, ойлап талқылап, -

деп,  бүрынгы  жолдан  шыгып,  заман  ыңгайына  бейімделгені, 

мойынсүлганы ацгарылады.

1.7 «Өтірік ертск» поэмасы

«Өтірік  ертек»  поэмасын  Магжан  суретші  Арлаудың  «Мысық, 

тышқан»  деген  он  төрт  суреті  бойынша  жазганын  ескертіп  кеткен. 

«Өтірік  ертекте»  мысал,  тұспал  әдісімен  берілген  әлеуметтік

тартыстар сыры бар» [2,  102 б.].

Мүнда  да  ел  билеуші  жэне  көпшілік,  тізе  батырушылық  негізгі

мэссле болады.

Тышқалдарды  жеп  жүрген  мысық  бір  күні  қарны  ашқанда 

мешітке барып қулық істейді.

Мейірімі мол, тэңірі ие,

Мъшау мешіт үйінде.

Ант ішемін атыңмен,

Тіпті арамдық етиен деп,

Түмсыгына шертпен деп,

Енді тышкан затының!

Сүттей аппақ ниетпен 

Бір өзіңе ант берем:

Енді өмірімде ет жемен!

Ұшыраса аш тышқан 

Етімнен  кссіп ет берем.

35

Мысықтын  осы  сөзіне  сенген  тышкандар  той  жасап,  елшілер 

мысыкка  достыктың  белгісі  деп  тарту  апарганда,  мысык  оларды 

кырып  салады.  Магжан  мысык  аркылы  сол  кездегі  казак  елін 

жарылкаймыз деп, артынан зобалаң салган  кызыл  империяны  корсетіп 

отыр.

Сойтіп,  тышқандар  мысыкпен  согысып,  мысықты  хандары 

зынданга  сапдырады.  Ертеңіне  дарга  аспак  болганда  мысық  кұтылып 

кетеді. Көпшілік ханның акымақтыгынан көреді.

ір

Хан  кырагы данам деп,

Ханның тілін алам деп, 

„

Қмрылды гой ел бейбак!

Қой, хан деуді коялық!

Ханның көзін жоялық!

Мысық та жау, хан да жау.

Біреуі оның тыстан жау,

Біреуі оның іпгген жау;

Жаудың ісі — ел талау...

Осылай  жұрт  акылдасып,  мысыкпен  тагы  согысып,  жеңіп, 

ханмен бірге косақтап айдайды.

Маі^жан  сыртқы  жау,  ішкі  жау  деп  сол  кездегі  қазаққа  ниеті 

дүрыс еместерді  әдейі  астарлап айтып отыр.  Қазақтың ішінен  шыккан 

жаулар репрессия кезінде талайлардың өліміне себепкер болды.

Соныменен хан, мысык,

Кетті  қаңгып кан кұсып, 

*  ’ 

'ТК <

Қуанышта калың жұрт 

Деп: «Бұгаудан босандық!»

«Жасасын, -  деп, бостандық!»

Қол согылды шарт та шұрт.

Магжанның  айтайын  дегені  осы  жолдардан  көрінеді.  Поэманың

идеясы — бостандык.

Екі жауын осынау • 

ц

Қылган кейін  канталау 

Қапың тышқан -  калың ел, —

36

деп 

ноэмасын 

аяқтайды. 

Көпшілік 

жұмылып, 

бірлесе 

кимылдаса,  талаушы,  кацаушыдан  құтылуга  болады  дегенді  айтқысы

келді.

1.8 «Окжетпестің киясында» поэмасы

«Оқжетнестің  қиясында»  поэмасы  1923  жылы  жазылган.  Поэма

Кенесарыга арналган.

Аркада Бурабайга жер жетпесе,

Алашта Кенекеме ер жетпейді.

Кокшеде күңіренген Кенем қайда?!

Дәрига, жүрегімді дерт өртейді.

«Магжанның  «Оқжетпестің  қиясында»  ноэмасының  тууына 

Кокшетаудаіы  «Кенесары  үңгірі»  деп  аталатын  жер  аты  себепкер 

болса  керек.  Нкіншіден,  Магжан  Кенесарының  ұрпақтарымен  қоян- 

қолтық араласқан адам». [3,  175 б.].

Магжан да сол үңгір туралы айта кетеді:

Алашта талай-талай ерлер өткек,

Ерлерде Кенекеме кім бар жеткен?

Сүйремей елін өрге, көрге сүйреп,

Ер емес «ершіктер» ол елді еңіреткен, —

деп,  шен-шекпенге  елін  сатқан  «ершіктер»  болганын  ескертіп, 

ары қарай:

Жалгыз-ақ Кенекем гой қайрат қылган,

Қазақты құтқарам деп қалың өрттен...

Бір кезде Кенекемді ойлар билеп,

Бір озі Бурабайда кезіп кеткен,

Артында Оқжетпестің үңгір тау бар,

Сол тауда бірнеше күн мекен еткен, -

дсп,  Кенесарыны  ардақ тұтады.  Кенесары  котерілісіне  эділ  бага 

береді.  Ал,  С.Сейфуллин  «Көкшетау»  поэмасында  Кенесарыны  ел 

талаушы етіп корсеткен.

Сол құзда жаткан мошап үйілісіп,

«Жат болган» Көкшетауга күйінісіп.

Шагшақ боп, дуан менен таудагы елін,

37

Күштерін жиып, тастай түйінісіп, -

деп, 

Кенесары 

орыстардын 

қолында  бекініске 

айналган 

Кокшетау  дуанын  тартып  алу  үшін  кол  жиды  дегенді  айтады. 

Кенесары котерілісін хапық бостандыгы үшін деп багаламайды.

Кенесарының  ел  талау  жагына  келсек,  Б.Қанарбаева  мынадай 

дсректерге  сүйенеді:  «Көтерілісті  терең  зерттеп  жазган  тарихшы, 

профессор  Ғ:.Бекмахановтың  пікірінше оның өзіндік себептері  болган. 

Мәсслеп, котерілісті  казақ руларынын бэрі бірдсй колдамаган.

Екіншіден,  үнемі  ат  үстінде  жүрген  Кененің  қолын  азык-түлік, 

кару-жарақпен  жасақтайтын  тегеурінді  тылы  болмагандықтан,  елден 

зекет  жинаган,  оны  бермегендердің  аулын  да,  малын  да  шауып  алып 

отырган.  Кенесарының  қолында  болып  қайтқан  тыңшылардың  бірі 

орыстарга  берген  мэліметінде  «Кенесарының  колы  тым  жүдеу,  арам 

олген жылкының етімен корёктенеді» дейді» [3,  177 б.].

Сонда,  Кенесары  карақшылықпен  айнапысқан  жоқ,  ел  мүддесі 

үшін  жүргендіктен,  елге  сүйенеді,  бермеген  соң тартып  алуга мәжбүр 

болады.

Поэмадагы  қария  -   аруақ,  пір.  Магжан  Кенесары  бейнесін  ашу 

үшін  жэне  идеясын  жеткізу  үшін  эдейі  кірістірген.  Ол  Кенесарыга 

былай деп тіл қатады:

Кенежаи, берірек кел, сырттан балам,

Ел үшін елсіз жерде жортқан балам.

Сақтайтын көзден-тілден сендей ерді,

Ата — пір, қасиетті мен қарт бабаң.

Өз колыммен төменнен тартьтп алдым,

Қияда күтіп сені сансыз заман.

Магжанның  аруақты  алып  отырганы:  бұрынгы  кезде  казак 

аруакқа,  пірлерге  катты  сиынган.  Олар туралы  неше түрлі  аңыздар да 

бар.  Пір Кенеге тагы былай дейді:

Алаштың алдын кара тұман жапқан,

Мынау орыс обыр ол еміп жаткан.

Заман азган шагында адам азбақ,

Көп ерлер жаумен бірге елін шапқан.

Кенежан, елің қалды жау қолында,

Алып кет апашытіды осы жақтан.

Жау калың: азгантай ел, азгантай сиақ,

Болгай ед аруак жар, құдай панаң.

38

Мерт болсаң мақсұтыңа жетпеи егер,

Сол сагат мен осы жерде тасқа айналам.

Алашта тағы сендей ер тууын,

Төбеде тас боп шогіп күтіп қалам».

Мағжан  қазақ  елінің  тағы  да  отарлануын  пірге  айтқызып  отыр. 

Оқиға  XIX  ғасырда  болғанымен,  Мағжан  өз  заманынан  жақсылық 

күтпейді.

Арыстан Алатауда мерт болғанда,

Оқжетпесте тұрган қарт тасқа айналды.

Содан бері біртапай заман өтті,

Апашты улай-улай жаман өтгі.

Тұлпар-тулақ, ел арып, аруақ боп,

Сарыарқа сайран жердің сәні кетті.

Жолбарыстар жортатын сар далада,

Қорсылдаған доңыздар мекен етті.

Жапғыз-ақ Оқжетпестің қиясында,

Шөккен қарт Күншығысқа түзеп бетті,

Көп заман тапмай-тозбай тау басында,

Апаштан Кенекемдей бір ер күтті.

Құдай-ау, мэңгілікке қарғамасаң,

Кенедей енді неге ер тумайды?!

Кене жоқ, ізін басар іні де жоқ,

Дәриға, жүрегімді дерт улайды, Ш

дегі,  Кеңес  өкіметі  кезінде  Магжан  осылай  түңілді.  Қашан 

Кенесарыдай  ер  туып,  қазақ  бодандықган  құтылады  деп  армандады. 

Мағжан  осы  поэмасын  жазып,  зарлағаннан  кейін  63  жылдан  соң 

желтоқсан окигасы бұрқ етті.

жүктеу/скачать 3,97 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: