Р. М. Муталиева Қазіргі қазақ Әдебиеті
жүктеу/скачать 3,97 Mb. Pdf көрінісі
|
2 Ж. Аймауытов романдары ■
Жоспар: 1) Роман тақырыбы, идеясы; 2) Ақбілек, Қарамұрт, Бекболат бейнелері; 3) Мұқаш, Балташ, Ақбала бейнелері; 4) Мамырбай, Бозінген, Алтынай, Өрік, Үрқия бейнелері; 5) Романның көркемдік срекшеліктері. 39
Роман такырыбы, идеясы «Акбілек» романы - кезінде жеке кітап болып басылып үлгермеген шыгарма. ч: Романда азамат согысы кезіндегі казак даласынлагы аласапыран жагдай, әлеуметтік тартыстар, жеке адамдар тагдыры сөз болады. «Мүнда феодалдык-рушылдык ортада жікшілдік тартыстардан корлык корген казак кызының жаңа заман шындыгын пайдаланып, өз бакытын табуы, тең кұкылы азамат болуы бейнеленеді», - дейді С. Қирабаев[9, 14 б.]. Ақтар кашып, кызылдар куып, казак елі тыныштықтан айрылган заманда көптеген киянат, зорлық-зомбылыктар болып жатты. Әсіресе казак қызының бүрын болмаган қорлыкка үш ы рауы ^ауы р сын. Оны жеңіп шыгу үшін кайрат-жігер, төзім керек болады. Романдагы басты кейіпкер омір ауыртпалыгын осындай қасиеттері мен білім аркасында жеңіп шыгады.
Негізгі кейіпкер Ақбілек - роман басында уайым-кайгысыз жүрген ерке қыз. «Мамырбайдың Акбілегі, Акбілегі — жас түлегі, айы- күні - сұлу кызы, алтын сырга, күміс шолпы сылдырлатып, былдырлатып, ақ көйлегін көлеңдетіп, кызыл, жасыл көрпелерін кагып үйге әкелген ед» [9, 145 б.]. Акбілек екі кештің арасында бақытсыздыкка ұшьфайтынын кайдан білген. Тауды паналап жүрген кашкын ақтар Мұкапггың көрсетуімен Ақбілекті тауга алып кетеді. Бірінші рет көріп тұрган өңшең орыстардың ортасында Акбілек кара мұрт орыска назар аударады. «Олар күліп жаңылдап отырганда, % торле жаткан ұзын бойлы, аккұба, кара мүрт орыс оянып, кырынан жатып, Акбілекке көз салды. Ол өзгелердей сойлескен де, күлген де жок, көп күліп жатканда, біреу сазарып отырса, оның жаны жұмбак кой. Жұмбак нәрсе адамды кұштар кылмақ кой. Әлде өзіне бастас кылгысы келді ме, немесе одан бір жылы сөз күтті ме, болмаса әйелге біткен жеңсікқойлык мүны да жеңді ме, әйтеуір капаста капаланып, жалынарга жан таба алмай отырган Акбілектің козі еріксіз кара мұртка түсті». Акбілектің кара мұртқа үмітпен қарауы одан бір көмек күткендікті білдіреді. Проф. Қ.П.Жүсіп өз дәрісінде осыны Л.Толстой айткан «жан диалектикасы» деп түсіндірді. Кейін озі үшін екі орыстың жекпе-жекке шыққанын естігенде Акбілекті мақтаныш сезімі билейді: «Алды-арты түйык, қараңгылык, ие болары белгісіз... сойда да Акбілек тірі, Акбілек сұлу... Ол елден асты. Қазак түрсыз, атагын орыс естіп, ізлеп келіп, алып кашты... 40
орыс біткен бұіан бола'қырқысты...» [9, 160 б.]. Ақбілск бұл істің Мұқаштан келгендігін білмегендіктен осылай ойлады. Ақбілек басында орыстарды құбыжық корі снімсн, кейін оларга үйренісуге тура келеді. «... анасын, ауылын ойлап, аузына дәм салмай, аштан қатып, бүк түсіи көрсе де, әрі-беріден соң шыбын жаны түскір шыдатпады, мезгілсіз өле алмады. Өмір шіркін неден сонша тәтті болды екен! Адам дегеніңіз «Басқа түссе, баспақшьш» болады екен. Абақты екеш абақтыга да, зынданга да, согысқа да жүре-жүре адамның еті үйренігі көндігіп кетеді деседі, өлім жазасына бұйырылганын естіген адам да тамақ жеп, ұйқы ұйықтап, өмір сүруден безе алмайды деседі. Дүниеде адамнан көнгіш мақұішқ бар дейсіз бе? Ақбілек те бірте-бірте тұтқынга еті өлгендей, бойы үйренгендей болды» [9, 170 б.]. Жазушы осында жалпы адам баласының өмірдің ксз келген жагдайына көндігетінін айтыгі отыр. Ақбілектің көзқарасынша Қара мұрттың өзіне бәйек боп, жас бападай күтуі ерсі, таңсық. Қазақ гұрпында еркектің әйелге олай кішіреймейтінін білетін Ақбілек Кара мұрттың мінезін огаш көреді. |лттык ерекшелікті кцреміз. Ақбілек жас болса да ширақтыгымен озіи қара мұрттың мылтыгынан аман алып қапады. -
Мені өлтірме! Қасықтай қанымды қи! Мен саган тагы керек болмасымды қайдан білесің? Мен түсімде саган еріп қала барын жүр едім. Сен бұл жолдан аман-есен қайтасың, елге аман барасың...- деді [9,173 б.]. Ақбілектің қасқырларды көргенде ойына бірден от жагу келмейтіні нанымды берілген. Қолындагы таягын сермеп, айнапып жүргенде аягы күлге гиіп кетіп, шоқ шашыраганда гана есіне от түсуі жазушылық шеберлікті білдіреді. Елінс қарай кстін бара жатқан Ақбілектің ссзімін жазушы психологиялық параллелизммен шебер жеткізеді: «Асуга шыга бергенде, артына бір қарады. Аяқ астында томардай томпиып қостар тұр. Анау тау жылгасындагы агаш, анау көгал, анау сай-сала, анау орқаш-орқаш тас Ақбілектің адамгершілігін аяққа таптаган, абыройын төккен жер. Оларга көзі түскенде күйінген, өкінген, жиренген - әйтеуір өзегін өртеген бір жаман сезім пайда болды. Төрдегі таза тосенішті оылгап кеткен күшікті желкесінен ұстап, оз тсзсгшс өзінш тұмсыгын тигізсең, қандай жеріп, қыңсылан, кейін шегінеді. Артына қараганда, Ақбілек те сөл күшік тэрізді болды. Қарагысы келмеді, теріс айналды» [9, 177 б.]. 41
Осы үзінді роман жанрының психологиялык екенін айкындай түседі. ІІамысы тапталганнан кейінгі кыздың корлануын жазушы бсйнслі суретпен коз алдымызга дәл келтіреді. Лкбілектің аягы ауыр екснін жазушы әуелі накты айтпайды, жанамалай білдіреді. « ... тагы бір өрге шыкканда аягы коргасын кұйгандай ауырлап кеткен тәрізденді; сүйектері сынып бара жаткандай болды. Ак • сүйек ойнаганда ор кояндай оргып, бір кажымайтын аягы түскірге не болды? [9, 177 б.]. Қыз тәжірибесіз болгандықтан екікабат екенін білмейді. Қыздың аяіынын ауырлап кстуі - деталь. Жазушы Пушкиннің «бәрін айтгіау» дсгсн кагидасын үстанган. Жолда бір ауылга токталганда да кыз кедейдің үйіне барганды калайды. Себебі копшіліктің көзіне күйсіз калпындігтүскісі келмейді, бейсауат жүрісінен де кысылады. Мұнда да кыздың байыптылыгы, акылдылыгы білінеді. Аулына келе жатып Акбілек өз-өзінен жирене бастайды: «Енді бүрынгы нәрестедей уыз денесі былганып, арамданып қалган торізді, бүрынгы кіршіксіз, аппақ кеудесіне енді кара күзгын үл салып кеткен тәрізді; күнә-сүмдыкты білмейтін ақ жүрегі арамдыктың неше атасын біліп, бұрынгы кыз басы катын боп калган тэрізді: бұп былганган дененің кірі, жанның күнәсі өмірі тазармайтын тэрізді. Өз аулының тауына, жеріне жақындаган сайын таза жерді басуга өзінен-озі ұялып, атылып өліп кетпей, кара мұрттың мылтыгына бекер-ақ жармасқан екем деген өкініш пайда болды; ит жалап кеткен ыдыстай, өзінің денесін де арам деп білді...» [9, 194 б.]. Бұл монолог Ақбілектің ішкі арпалысын, тартысын білдіреді. Акбілек аулына келгенде біраз уакыт ауыл адамдары оган бэйек боп, жаны ашитындай, сыйлайтындай көрінеді. Акбілек «жұрттың козкарасы маган өзгермепті, менен ешкім жиренбейді екен» деген ойда болады. Сіңлісі Сара мен інісі Қажікенді күтіп, бауырмалдыгын көрсетеді. Бірақ Акбілекте басқа кайгы пайда болады. Әкесі бүрын кызы дсгсндс олігі түратын болса, енді карамайтын, сойлемейтін болган. Онсыз да корланып жүрген Ақбілекке экенің суып кетуі ауыр тиеді. «Әкесінің қабаіъі қашан жадырар екен, кашан жылы карар екен, кашан тіл қатар екен?» - деп сарылып, саргайып күтеді. Жар дегенде жалгыз әкем мені жек көрсе, енді мен кімге сыямын?» деп кайгырды» [9,242 6.]. * Акбілек канша қайгырганмен, әкесі карамайды, қызы да күдерін үзіп, үй піаруасымен айналысады. 42
Жеңгесі Үрқия Ақбілекке жұрттың «орыстар не істеді екен, орыстан кейін не боп қалды екен?» деп ойлайтынын айтады. Үрқияның өз ойы да осы болатын. Ақбілек жеңгесіне бастан - аяк баяндал береді. «Оңаша болса: жеңгесі Қарашат жайынан оны-мүлы сүрал кояды. Ақбілек дүние корген кісі боп, кейде қарамүрттың қылықтарын асыңқырап айтатын да болды. Өткен күндер бір түрлі жиренішті болса да, айта-айта жиренішті жақтары ұмытылып, сүлу жақтары көбейіп, ертегі тәрізденіп кетті». [9, 244 б.]. Кеше гана арын таптап жүртқа масқара қылган қарамүрт туралы Ақбілектің кексіз, тамсанып әңгімелеуі туралы Б.Майтанов былай дейді:« Ажал
тырнагынан құтылганына куанган Ақбілектің Қарамүртты мүлде естен шыгара алмауын корсетуде колгірсушілік жоқ» [10, 37 б.]. Қайткенде де Ақбілек Қарамұртқа ызаланбайды. Тіпті Бекболат келгенде де оның саусақтарын Қарамұрт саусақтарымен салыстырады. Сөйтіп жүргенде аягы ауыр екені білінеді. Ақбілекке бұл жаңа дерт болады.
Ақбілекке өгей шешесі Өрік қатты өштеседі. Осіресе аягы ауыр екеиі білінгенде қуанганнан жүрегі жарыла жаздайды. «Бұ хабарды естігенде, Өрік өлген байы тіріліп, екі баласы қолына тигендей қуанды. Дүниеде әйел бір-бірімен өштеспесін. Әйел өштессе, аяу дегенді білмейді. Қайдагы жараның аузын жұлып алатын нэзік, жанды жерді аңдиды. Әйел шақса, шаяннан бетер шагады. Әйел өмірі кешірмейді» [9,279 б.]. Жазушы әйелдер психологиясын жетік біледі. С.Шаймерденов үнді жазушысы Тагордың «Күйреу» романын аударганда былай депті: «Мен озім оқыган классикалық эдебиетте эйел жанын дэл осы Тагорша терең түсініп, нэзік те, шебер суреттей білген жазушыны білмеймін» , — дейді. Жүсіпбекті Тагордан кем түседі дей алмаймыз. Ақбілек ұзақ азаптанып, Көркембай кемпірдің жаман үйінде ұл босанады. Бірақ оган қуанатын Ақбілек емес. Аналық сезімін туганга дейін көрген азап, қорлыгы тұмшалап тастагандай. Кемпірге баланың көзін жогалт дейді. «Ақбілек те Ескендірден (сәбиін білмей тұрыіі) қашқан. Үягтан кашқан. Моральдык фактор үстемдік корсеткен. Бәрінеи бұрын өзін сүйген. Өзін аяган, экесін, жақынын аяган. Ақбілек бейнесі сонда да тартымды. Оган себеп - жазушының ұлттьщ орта, психология талаптарын айқын сезіне біліп, кейіпкерін жагдай мен мінез бірлігі тұргысынан сенімді түрде суреттеуі» [10, 38 б.]. 43
«Жыгылган үстіне жұдырык» дегендей Бекболат та «екікабат екенің рас болса, түңілейін» деп хат жазады. Әйтпесе ол Мамырбайдың бермеймін дегені^е карамай Лқбілекке үйленбек боп жүреді. «Бір кайгының үстіне бір кайгы жамылып, Акбілек ең соңгы алданышынан айрылгандай, ойын кара түман басты; кешегі бападан неге өліп кетпедім екен деген ой тагы келді. Өзін бүл дүниеге керексіз, артык адамдай көрді» [9, 283 б.]. Бұдан кейінгі Акбілектің өмірі бес жыл өткен мезгілден кейін шегініс аркылы Кәмиламен диалог арқылы баяндалады. Ауылдагы жанашыры жеңгесі Үрқия болса, капага оқуга келген соң туган жеңгесі Магиша камкоршы болады. Акбілск Ссмейде, Орынборда төрт жылдай оқиды. Баска кыздар сскілді жігітпен кыдырмайды. Жеңгесінің акылын^тыңдайды. Жеңіл жүріске салынып кетпей, білім апып шыгады. Ол салмактылык, шыдам, ерік-жігер көрсетеді.. Ақбілек эуелі Акбала деген окыганга көңілі кетіп, екеуі үйленбек боп жүреді. Бірақ Ақбала Акбілектің жагдайын естігенде бас тартады. Бапташ деген окыган жігіт Акбілектің басынан өткенін білсе дс үйленеді. «Сенің откен күндегің маган керек емсс, адамшылыгьш керек. Оікенге сен жазалы емессің», - дейді Бапташ [9, 313 6 .]. Акбілек Балташпен некеге тұруга барганда баягы Қарамұртты кореді. Акбілек оган кештім дегендей басын изейді. Қарамұрттың да өкінген сыңайы |Н
білетіндігі, кейбір нәрселерді айта беруге болмайтынын жас та болса байыптай алатыны аңгарылады. Акбілек Балташпен еліне бара жатып жолда бір ауылга түседі. Кірген үйлері Бекболаттікі боп шыгады. «Бекболатпен жолықкан күндер замат көз алдына елестеп өтті. Әйтсе де өткен күнге өкінген жок. Бұрынгы арман қылатын тұрмыс енді аяқ астында калгандай, өзі басқа бір жаңа, жарық дүниеге көшкендей. Бір жогары көңіл пайда болды. Бекболат бұрынгыдай емес, сақал, мұрты да көбейіп, бет-аузы да ажымданып, бойы да аласарып, қораш боп калгандай көрінді» [9, 319 б.]. Жазушының Акбілекті Қарамұртпен, Бекболатпен кездейсок ксздестіріп отыруы Л.Толстойдың «Согыс және бейбітшілік» романындагы кейіпкерлердің бір -біріне жолыгып капып отыруларына ұксайды. Толстой да Наташа мен Андрей Болконский, Болконский мен Анатоль Курагин, Пьер Безухов пен Долоховтарды өмірлерінің эр түрлі сокпақтарында ойламаган жерден кездестіріп отырады. Бұл тэсіл кейіпкерлердің өмірге деген көзкарастары өзгеріп, өздері не биіктеп, не томендегендерін дэлелдеу үшін кажет болган. 44
Ақоілек оұрын үиінде жүргенде Бекболатқа қосылсам деп, көз алдына бақытты түрмысты елестетуші еді. Енді уақытгың өзі оларды кайта жүздестіріп, Ақбілектің жоғарылап кеткенін, Бекболатты менсінбейтіндей халге жеткенін көрсетіп отыр. Кезінде корлық көріп, Үрқиядан баскага керек болмай кеткен Акбілек енді окыган, жар тапқан әйел боп келе жатыр. «Ақбілек Алтайга шыққанда, баягы апасын өлтіретін, озінің абүйырын алатын, огей шешенің қорлыгын шегепн, Көркембай кемпірдің көр үйшігінде жаны көзіне көрінетін, алай-түлей, қараңгы күндер барса келмеске біржола кеткендей, анау алыста, етекте біржола қарасы өшкендей боп көрінді. Ақбілек бейнеттен, қорлықтан, күнәдан қүтылып сонау жеті қат көктегі гарышка апарып, жүрегін алтын легенге салып жугандай, 320 6.1. жүрепн жуып і мен күндей п Бүл үзінді — роман идеясы, түйіні. Ақбілек оқудың арқасында жсіңа адам ооп өзгерді, козі ашылды, жар тапты. Бүрынгы күйіктен із де қалмады. Ескендірдің өз баласы екенін білгенде Ақбілекті аналық сезім балқытады, өлтірмей алып қалганына Үркияга риза болады. Кейін өз
колына алмақ болады. «Кезінде көзін қүрттыга санаган Қарамүрт пен озінен туган баласы — Ескендірге деген махаббат — аналық үлы мейірім шуагы. Қасірет тозагының аспанынан бақыт жүлдызы шыга ма? Әкесін сүймей, оның перзентін шаттық көру кандай гажап! Түсініп багыңыз. Адам жаны неліктен төзімді, неге жүмбақ? Небір кияметті көтеретін адам жүрегі қандай берік?! Қаншама кайшылык бір адамның жанына қалай сыймақ? Керемет касіреттен ксйін баянды қуаныш табыла ма? Бүпнгі қуаныш кешегі касіретпен кайтіп үйлеспек? Ақбілек тагдыры алдымен осы тақылетгес жан жүйе болмысына тән кермек сауалдарды алга тартуымен нанымды» [10, 38 6.]. Жазушы Акбілек бейнесіне қатысты оқигалардың бәрін логикалық, психологиялық дәлелдермен бере білген. Акбілек бейнесін С.Қирабаев пікірімен корытуга болады: «Әрине, Ақбілектің бүл күйге жетуі оңай бола салган дүние емес. Жазушы оның қайшылықты тагдырын жеңілдетпей,үлкен психологиялық образ дэрежесіне көтере білді.» [9, 15 б.]. Автор кейбір кейіпкерлердің өзін сөйлетіп, кім екендіктерін өздеріне айткызады. Соның бірі - Қарамүрт. Қарамүрт байдың баласы, әскер академиясын бітірген, күл-қүтанга багынбаймыз деп қашқандардың бірі. «Мал-мүлкімді талады, кісімді өлтірді, қызымлы 45
алып кетті деп, бізді бұзық адам көрін, қазактар жазгырады-ау... аң сықылды жайылган қазак, біздің негып мұндай күйге түскенімізді қайдан білсін?» [9, 150 б.]. Ол да өздерін актайтын дэлелдер келтіреді. Жетіскеннен тау паналап жүргеміз жоқ дейді. Өңшең еркек болгандықтан бізге де әйел керек болды дейді. Оның бір дұрыс ісі -Ақбілекті коике оргақ етпей, өзі иемденуі, сол үшін өлімге бас тігуі. Вір огаш ісі - кетерде Ақбілекті атып кетпек болуы. Алдыңгысы - адамшылыгы болса, кейінгісі - тасжүректігі. Адам өлтіру тауық өлтіргендей болып кеткендігі. Ол озін емес, заманды айыптайды. Бекболат та өзі туралы өзі баяндайды. «Қара^тбры, орта бойлы, қошқар тұмсық, түлкі мұрт шүңірек көз жігітпін» [9, 149 б.]. Бұрын бір байдың, осы күні орта шаруаның баласы екенін, Ақбілекті елден таңдап айттырганын, қалыңдыгына жасырын келе жатқанда Ақбілекті әкетушілердің огы тиіп жараланганын айтады. Ауруханада жатып Ақбілекті ойлайды. «Ол осы күнде не күйде екен? Әлде тұтқында екі козі жаудырап, жасын бұлап жүр? Әлде орыстар олтіріп тастады? Әлде бір сары орыспен құшақтасып отыр? Әлде бәрі жабылып ... деген ойга келгенде, шауып келе жатып, биік жардың ернеуіне төніп қалган кісіше, денесі шіміркеніи, жүрегінің астыңгы жагындагы бір нэзік қыл үзіліп кете жаздагандай болды» [9, 196 б.]. Жазушы Бекболат басындагы үрейленуді бейнелі түрде көз алдымызга елестетеді. Бекболат Ақбілекті алгаш көргенін есіне алады: «Маңдайы қасқиып, мойны қаздиып, көзі мөлдіреп, ерні үлбіреи, үріп ауызга салгандай жұтынып тұр еді-ау! Тал бойында бір міні жоқ, жаңа шыгып келе жатқан сүйріктей еді. Шашбауын сылдыр еткізіп, сып етіп түрегелгені, тізесімен ақ көйлегін серпе тастап, аяңшыл бедеудей кербездене аяқ басқаны, дауысы күмістей сыңгырлап тэп-тәтті күлгені, ... нәп-нәзік торгын қолымен қолтықтап көтеріп аттандырганы, — бэрі-бэрі сондагыдай сайрап көз алдына келді» [9, 200 б.]. Ақбілектің сұлулыгы, сымбаттылыгы, нэзіктігі, әдептілігі, ақылдылыгы, Бекболаттың көз алдынан кетпейді. Таразы басына сезімі мен жұрт талқысы қатар салынады. Қандай шешім қабылдарын білмей, біраз құбылады. Бэрін сарапқа салады: «Орыстардың талқысынан қалган қызды бұл ала ма? Алмай ма? Дүйім елге әйгілі бон, абиұры кеткен қызды қалай алады. Екі создің бірінде құрбы- құрдас бетіне басады гой. Бірақ құдайшылыққа келгенде Ақбілек сорлыда не жазық бар? ...Е л өсегінен қорқып, шынымен алмай кетпегі ме? Қой, омірде қызық болмас. Озге қызды алса да, оның суреті көз алдынан кетпес. Омір бойы өкінер де жүрер» [9, 201 б.]. 46
Сойтіп Бекболат кабыргасымен кеңесіп, Акбілектің жолынла бәріне көнуге токтайды. Мүнда Бекболаттың ішкі тартысы корінеді. Лкбілсктіц хабарын зарыгып күтеді, табылганын естігенде қуанганнан онын орыска маскара болганын ұмытып кетеді, боранда адасып кетіп табылгандай болады. Досы Ақбергенге де соңгы байламын айтады. Акбілекпен де кездесіп кайтады. Бірак аяғы ауыр екенін естігенде қазақшылыгынан аса алмайды. Кейін Акбілектер жолда Бекболаттың үйіне токтаганда Бекболаттың Балташтан томендігі, окымагандыгы білініп калады. «Ақбілек трагедияның ішкі жаны болса, Бекболат — сыртқы кескіні. Бекболат - оқиганың дүмпуі, жаңгырыгы, касіреттің зардабы, жагдаяттың кисынсыз қүрбаны. Бекболат еш нәрсеге айыпты емес. Бірақ ол кінәлі жандай абыржиды» [10,46 б.]. Мүкаш, Балташ, Ақбала бейнелері Ақбілекті орыстарга көрсетуші — Мүкаш. Ол да өзін былай таныстырады: «Мен таикы мүрын, бадырақ коз, шүнак кұлактау, жар жүктеу/скачать 3,97 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|