Апасының  ауылына  барганда  ақтар  келіп  калады.  Қарткожа

I

«Малдың  алуын  білсе  де  іс  қылуын  білмеген  екен.  Мал  кім 

көрінгеннің  колында  кетіпті.  Не  елге,  не  қазынага  пайда  келтіре 

алмай,  есіл  малдың  бей-берекет  болғанына 

Қартқожаның  жаны 

ауырады.  Амал  не?»  [9,  131  б.].  Мұнда  авторлық  позиция  да

байқалады. 

,.

Семейге  келіп,  қазақ  институтына  түседі,  қосымша  бала

оқытады. 

.

Басшы  мекемелерде,  оқу,  сауда  орындарының  бэрінде  қызмет

етіп жүрген  казақтар екенін  көрген соң Қартқожаны ұлттық мақтаныш

сезімі билейді. 

. \

Қартқожа  гезеттен  қазақтың  үштен  екісі  аштан  қырылып

жатқанын  оқып  уайымдайды.  Жазушы  сол  кезедегі  көптеген  саяси-

элеуметтік мәселелердің шет-жагасын көрсетіп  отырган.

Қазақша  оқу  Қартқожаның  білімге  деген  шөлін  қандырмайды,

орысша үйренгісі келеді.

«Орысша  білмесем,  кісіге  де,  өзіме  де  пайда  тигізе  алмаймын.

Орысша  оқымасам,  адам  болып  жүрмеймін,  не  де  болса  орысша 

оқудың соңында өлейін деп, Қартқожа өзіне-өзі  серт қылды.  Қартқожа 

біртога, бірбет жігіт — сертінен қайтып көрген емес»  [9,  134 б.].

Ол  қасына інісін  ертіп,  жапғыз өгізі  мен  атын жегіп Омбыға жол 

тартады.  Жолда  аты  өледі.  Қырсықтың  басы  болып  жүрмесін  деп 

ырымдайды.  Өйткені  эйелін  ренжітіп  кеткен,  әжесі  де  разы  болмай 

қалған.  Сонда  да  конбістікпен  шыдады.  Шыдамаса,  оңай  жерден

мақсатқа жетем деп ойласа, жолға шықпас еді.

Жолда  12  жасар  шамасында  қызы  бар  бір  әйел  бірге  келе

жатады.  «Қартқожа байқаи жүретін.  Әлгі  кішкене  қызды түскен жерде 

тезекке,  суга  айдайтын,  жөнді  тамақ  та  бермейтін.  Түн  болса,  көлік 

күзеттіріп  қоятын.  Байгүстың  жөнді  киімі  де  жоқ.  Шашы  білте-білте, 

түрі  жүдеу,  арық.  Қартқожа  әлгі  қызды  ішінен  аяп  келе  жататын»  [9,

135  б.]. 

'  /  

й

Әлгі  эйел  қыздың  өгей  шешесі  екен,  қалаға  апарып  біреуге

сатиак  немесе  жай  бсріп  кетпек.  Қартқожа  қызды  сүрап  алады.

Жолдастары  мазактан,  күледі.

—  Атың  бір  жерде,  арбаң  бір  жерде  қалды.  Озің  жаяу  келе

жатырсың.  Бұ қызды қайтпексің? Әй, Қожанасыр! -  десті.

Қартқожа  оны  өзіне  қарындас  етіп,  оқытатынын  айтады. 

Қартқожаның 

кісіні 

аяғыштығы, 

мейірімділігі, 

бауырмалдығы 

көрінеді. Жетім қызға жаны ашып, өзіне бауыр етіп алды.

Қапаға  барған  соң  өгізін  сатып,  пұл  қылады.  Құжаттарымен 

бірге  ақшасын  базарда  ұрлатады.  Қарындасы,  інісі  үшеуі  далада 

каңғын  калады.  «Қарткожа тағы  ойланды.  Жан-жагындағы  еңгезердей

62

үилерге  қаранды.  Мындаган  үйі,  миллиондаган  жаны  бар  кала  тым 

болмаса  есігінсн  караттіалы-ау!  Мүны  білімнін,  адамгершіліктін  орны 

дейді-ау!  Адамгершілігі  кайда?  Білімді  ел  тас  бауыр  бола  ма  екен? 

Мына  түргандар  үй  ме?  Жыртқыш,  жалмауыз  гой.  Ай,  кеңпсйіл 

казагым-ай!  Қадірің осындайда білінеді  екен  гой»  [9,  138 б.].

Қартқожа  озі  болса  кошеде  панасыз  сандалып  жүргендерге 

көмектесер  еді.  Қазак  даласының  есепсіз  қонақжайлылыгы,  мәдени 

орындары  болмаса  да  жомарттыгы  қаламен  салыстьтрылады.  Қазак 

ауылы  кісіні  далага  кондырмайды.  Акшаң  жоқ  екен  деп  үйден 

шыгарып жібермейді.

Осылай  корланып  жылап  жатып,  түс  кореді.  Әжесі  кайда  бару 

керектігін 

айтып, 

жүбатады. 

Қартқожа 

губерниялық 

аткару 

комитетіне  барып,  оку  боліміне  жолдама  алады.  Қанша  киындық 

көрсе де, тозіп, шыдаи, армандаган оқуына қол жеткізеді.

«Қос  қабат  тас  болат  үйдің  үстіңгі  бөлмесінде  электр  нүрына 

шомылып,  Архимед,  Торилел,  Пифагор,  Ньютон,  Богданов,  Каутский, 

Уйпперлермен  айналысып,  терең  ойга  бойлап  отырган  кошкыл  жігіт 

кім?

Үш  кабат  ак  үйдің  аузында  домалаңдаган,  шолақ  көйлекті  кара 

торы  қыз  бапа:  «Агатай-ау,  мен  пионер  болдым!»  деп  жүгіріп  келіп, 

мойнынан  күшақтай  алганда:  «Рас  па,  жаным?»  деп,  жымиып  тұрган 

жігіт кім?

«Сабагыңды  жаксы  окы!  Үқпаган  жеріңді  келіп  сүрап  алып 

түр!»  деп,  он  екі  жасар  балага  ақыл  айтып,  шыгарып  салып  түрган 

ажарлы жігіт кім?

Күштіден  зорлык  көріп,  не  жері,  не  жесірі  кетіп,  арызын  кайда 

берерін  білмей  каңгып  жүрген  казакка акыл  айтып,  жөн  сілтеп  түрган 

кайырымды жігіт кім?

Базарда  ақшасын  алдырып,  зарлап  келе  жатқан  казакты  есіркеп, 

калтасындагы барлык тиынын үстата беріп түрган мейірімді  жігіт кім?

Әкесі  зорлап  малга  сатканына  көнбей,  каладагы  бір  таныс 

казақтыкіне  кашып  келіп,  мүңын  кімге  шагарын  білмей,  басына  күн 

туып  отырган  Гүлсімге  агалык  міндетін  атқарып,  пәтеріне  келіп 

окытьтп түратын кара жігіт кім?

Бала  окытып  тапкан  тебен-теңгесіне  кырық  шақты  кездей  нәрсе 

алып,  елгс  баратын  калашыдан  әжесіне  сәлемдеме  жіберіп  отырган 

бауырмал жігіт кім?

Жаздыкүні  Гүлсімнің  ауылында  30  шақты  үлкендерді  оқытып, 

хат  танытып,  Гүлсім  мен  екеуі  бірін-бірі  сүйіп,  күзге  таман  калага 

алып  кашып  кслген ер жігіт кім?

63

Шэкірттердің  жиналысында  ұйымның  ісі  туралы  баяндама 

қылып,  кемшілікті тура айтып,  өз міндетін дұрыс атқарып, сенім апыл

тұрған жігіт кім?

Қартқожа, Қартқожа, Қартқожа...»  [9,  139 б.].

Қартқожа  өзін  гана  ойлаған  жоқ,  інісін  де,  қарындасын  да 

окытты.  Қиналған  кісілерден  көмегін  аяган  жоқ.  Сүйгеи  кызына

үйленіп, жеңгесіне ерік беріп, бақыт тілейді.

Жазушы  қазақ  оқыгандары  Қартқожадай  ^бдлса  екен  деген

мақсатта 

болган. 

Әйтпесе, 

сол 

кездегі 

оқыгандардың 

бэрі

Қартқожадай  елі  үшін  күйзелетін,  басына  күн  туганда  қол  ұшын

беретіндей  болган  жоқ.  Қартқожа  қалада  сандалып  жүріп,  адвокат

Жайдарқанга  көмек  сұрап  барганда,  ол  үйінен  қуып  шыгады.  Ол  да -

қазақ оқыгандарының бір үлгісі.

«Жазушы  табигатынан  бұйыгы,  ұстамды,  сабырлы,  жоқ-жітік, 

кедей-кепшіктен  шыққан  адамның  бірте-бірте  оянып,  жарыққа 

ұмтылып,  зор  қиындықпен  білім  алып,  әлеумет  күресіне  тартылып, 

ақырын-ақырын  өзгере  жүріп,  жаңа  күрескерлерінің  қатарына 

қосылуын  психологиялық  тұргыдан  сенімді  бейнелеуін  «Қартқожа»

романының ең басты кемелді олжасы деп білеміз»  [2,  110 б.].

Қарткожаның  осу  эволюциясы  коз  жеткізерлік.  Қцзақша, 

орысша  білім  алган  Қартқожа  елге  қызмет  ету  үшін  Баянга  оралады. 

Плге  пайдам  тимесе,  не  үшін  оқыдым  деп  ойлайды.  Бұл  да — жазушы

идеясының бірі. 

*  , 

й

»

Дэрмен, Андрей, Полидуб, Сұлтанмахмұг бейнелері

Шыгармада  көзге  түсетін  кейіпкерлердің  бірі  —  Дэрмен.  Ол 

эсіресе  1916  жылгы  котерілісте,  актардың  елге  бықпырттай  тиген

кезінде көзге түседі.

Ол  -   балуан,  энші.  «Омырауды  ашып  тастап,  әнмен  бауырын

жазып алган ақын әрі-беріден соң қара өлеңге басты.

Ол  казақтың  еркін  күнін,  ескі  дэуірін  жоқтады,  бұрынгы  өткен

ерлерді,  батырларды,  билерді  жоқтады.  Ол  күндегі  байлықты,

берекені,  бірлікті,  ерлікті,  серілікті  өлеңге  қосты.  Бері  таман  келген

соң  қазактың  алты  ауыз  болып  орысқа  багынганын,  елдің  азганын,

жаттан  көрген  зорлыгын,  қала  салганын,  жерді  қақол  алганын,  қол-

аяқты  кісендеп,  жылдан-жылга  өрісті  тарылтып  бара  жатқанын

сөйледі.  Бір  жагынан  қазактан  шыкқан  жақсьшар  елдің  қамын

ойламай,  шенге,  шекпенге  мастанып,  елді  қанап,  пара  жеп,

жауыздыққа  салынганына  кектенді.  Елде  қызық  қалмады,  өнері  бар

жігіт  аз  омірін  немен  жұбатып  өткізу  керек?  Бұ  күнде  қолдан  күш

кстіп,  азамат  басына  күн  туып,  қазақтың  басы  каңгырып,  не  болары

щ

64

белгісіз  екенін  сарнап,  сары  даланы  басына  көтеріп,  күніренді. 

Тыңдаушылардың сай-сүйегі сьфқырап, көзіне жас алды»  [9,  72 б.].

Мүндай  жоқтау,  бұрынгыны  ансау  Магжан  шыгармасында  көп 

кездесетін.  Жүсіпбек  те  көптің  көкейінде  жүрген  дертті  Дәрменге 

айткызган.  Бұл -  жазушының да мұңы, торыгуы.

Дәрмен 

мсн 

Бәтіш 

арасындагы 

махаббат 

хикаясы 

да 

кызгылықты  баяндалады.  Бәтіш  —  бір  байдын  кызы,  ұрын  келген 

күиеуінің  түрінен  шошып,  каңгып  өлейін  деп  шыққанда  Дәрменге 

жолыгады.  «Үлде  мен  бүлдеге  оранган,  ай  мен  күндей  бір  сұлу  кыз! 

Хордың кызы екен деп ойладым»  [9, 74 б.].

Екеуі  серттесіп,  атка  конады.  Үш  күннен  соң  қалың  жылкыга 

тап  болып,  Дәрмен  ат  алмакшы  болганда  ұсталып  калады.  Бэтішті 

артынан  іздеушілер алып  кетеді.

Дэрменнің  кейінгі  істеген  ерліктерін  Қарткожа  да  естиді. 

«Ақтардың  зорлыгына  жұрт  тұяқ  серпе  алмады.  Бірақ  Дэрмен 

сыкылды  өжет  ерлер  кегін  алды.  Шашау  шыккан  солдаттардын, 

бастықтарын  бас  салып,  кырып  тастап  отырды.  15  шақты  жігіт 

іріктеліп  алынып,  күні-түні  аттан  түспеген.  Оның  бір  жерде  жетісін, 

бір  жерде  төртін  бауыздап,  атып,  құдыкка  тастагандары  болган»  [9, 

120 б.].

Кейін Дәрмен  бір  ел  бүлдіргіштің үстінен  материал  жинап,  арыз 

жазамын ден, сонын колынан каза табады.

Романда  Сұлтанмахмұт  Торайгыров  бейнесі  де  көрініп  калады. 

«Сол  жылы  Сұлтанмахмұт  деген  жас  ақын  Семейден  ауырып,  еліне 

келген.  Қарткожа Махмұтты  білетін.  Ол ак жүрек, кедейшіл, жалынды 

жас  акын  болатын.  Елдегі  байлардың,  жуан  атаның  нашарга  істеген 

қиянатын,  зорлыгын  газетке  жазып,  күштілермен  ұстасып  жүретін. 

Сұлтанмахмұт  жуандардан  корықпайтын,  бетің-жүзің  бар  демей, 

коңілдегісін  айтып  салатын.  Семейдегі  жастар  Сүлтанмахмүтты 

колдайтын,  үлкендсрі  адамгершілігін,  турашылдыгын,  тазалыгын, 

акындыгын  багалап  сыйлайтын.  Қарткожа  ай-жай  болган  соң,  әдейі 

іздеп Торайгыр ауылына келді.

Махмұт үйде  екен.  Қарткожаның келгеніне  куаньш  калды.  Бірак 

жүдеу  екен,  жөтелі  жиі  ұстап,  көп  сөйлесе  зорланып  калады  екен. 

Қартқожаның қолын ұстасымен:

-   Е,  Қарт-екем!  Күнің  туды,  балшабек  табарыштарды  көрдік,  -  

леді  күліп.Жотелі басылган соң тасымалдап тагы  сөйледі:

-   Бүлардың 

түтынган  жолы,  идеясы  жаксы  гой,  кедейге 

пайдалы.  Түбінде  казак  ел  болатын  болса,  балшабектердің  аркасында 

болады. Тірі болсаң,  көрерсің. Мен көрмеймін гой...

-  Неге? Олай демеңіз?

65

-  

Қызық  заман  гой!  Не  керек...  Әтгең  10-15  жыл  өмірім  болар 

ма ед і!

Махмұттың  көцілі  бұзылайын  деді.  Қартқожа  басқа  сөзге

жұбатқысы келді»  [9,  121  б.]. 

.

Мұнда  жас  ақынның  өмірінің  соңғы  күндері  көрсетіледі.  Өмірі

қысқа  екенін  ақынның  өзі  де  сезеді.  Ол  большевиктерге  сенеді.

Қазаққа жамандық жасамайды деп үміттенеді.

Майданда  жүргенде  Қартқожаның  көзін  ?аЙГқан  -   Андрей.

Қазақшага  судай,  қазақ  ішінде  бес  жыл  тұрған,  қазактан  көрген

жақсылығын ұмытпайды.

«Қазақ  қайырымды,  кең,  меймандос,  зерек,  ақылды  жұрт.  Ауыз

әдебиеті,  музыкасы  бай.  Оқыса,  қазақ  тез  түзеліп  кетеді.  Оқу  керек.

Патша жаман. Қазақгы ел қылмайды», -  дейді Андрей  [9,  100 б.].

Қартқожага  Омбыда  көмек  беруші  —  губерниялық  атқару 

комитетінің  бастығы  Полидуб.  Жайдарқан  секілді  оқығаннан  гөрі 

орыс  та  болса  Полидубтың  адамшылығы  артық  боп  шыгады.  Ол  да

қазақпен,  қазақ оқығандарымен таныс болады.

Мұнан  автордың  * қазақтың  да  қазаққа  қайырымсызы,  басқа

жұрттың да қайырымдылары болады деген ойы аңғарылады.

Романның көркемдігі

«Шығарманың  шұрайлы  тілі  -   жазушы  шеберлігінің  айқын 

көрінісі.  Ондағы  суреттер  ел  өмірін,  дала  тіршілігін,  ондағы  адамдар 

ұғым-түсінігін оқырманның көз алдына жайып салып отырады»  [9,

ізб.]. 

ш ш

 

і

Жазушы  жұт  болардағы  халықтық жорамал,  ұғымдарды  келтіре 

кетеді:  «Биыл  жұт болады деп  күн бұрын есепшілер де  айтқан:  шөптің 

шығысы  жаман,  серейген-серейген  еркек  шөп,  бұйдай  бас,  көде,  боз 

қаптап  кетті.  Тышқанның  шөп  жинауы  бұзық,  інінің  төңірегін  тап- 

тақыр  қып  тастапты.  Құмырсқаның  илеу  ортасы  шұқырайып  кетіпті. 

Сиыр  далаға  түнеп,  жусамайды,  кеш  болса,  ауылға  жүгіреді.  Жылқы 

ацырайып,  тыраңдап,  жатпайды.  Малдың  ындыны  құрып  барады,

«атау  кересін» жеуге асыккан немеше. Адал  құс ерте кайтты»  [9,

42 б.].

Жүсіибек  ел  іші  жағдайымен  таныстығын,  ауылда  өскендігін 

білдіреді.  Оқу-тоқуы  болмаса  да  халық  тәжірибеге  сүйеніп,  жыл

мезгілдерін алдын-ала болжап отыратын болған.

Жазушы  көбіне  ауылда  көріп  өскендерін  басқа  нәрсені

сипаттарда  ұксата  қояды:  «Қарашолак  азаматтарының  ащы  тері 

шыкты.  Шешендердің  шеке  тамыры  білеудей  болып,  жыққан  сиыр 

козденіп, созге қонақ беріспеді»  [9,  113  6.].

66

Қызыл  кеңірдек  боп,  мэселені  шеше  алмай  жаткан  адамдарлын 

сиыр  көзденіп  кетуі  — сенімді.  Жай  сиыр  емес,  жыккан  сиьфдың  көзі 

аларатыны рас. Мұнда эзіл, мыскыл да байқапады.

«Дауыл  үдеді.  Құтырған  қүйын  шеттегі  қараша  лашыкгарды 

доптай ұшьфды.  Үлкен  үйлер де  апдына таман  итініп, ұиықтап тұрган 

қатынның жаулыгы  құсап,  қисайып калды» [9, 91  б.].

Мұнда  кисайып  калган  үйді  айтып  отырса  да,  жаульпымен 

ұйықтай салатын еріншек эйелдерді де коса қагытып отырган тэрізді.

Жүсіпбек  Бейімбет секілді  ауыл  эйелдерінің  эр түрлі  мінездерін 

көргіш. Қартқожаның жеңгесінің ашулы жүргенін былай көрсетеді:

«Бір  жұмага  шейін теріс  карап  жатып,  кыран  жапкандай  кылып 

балаларын  жылатып,  отты  өртеп  жагып,  сүтті  суалтып,  кыр  көрсетіп 

жүрді»  [9,  118 б.].

Ашулы  эйел  өшін  балаларынан  алатынын,  істеген  шаруасынан 

білінетінін жазушы дөп басқан.

Жұт болган жылгы қыстың суреті де жанды:

«Күн  құлактанып,  шаңытқан  ақ  пердеге  жасырынып,  жана 

түскен  келіндей-ак  дидарын  көрсетпеді.  Қас  қараяр-қараймаста, 

күнбатыстан  шатынаган  шақшиган,  жалгыз  көзді  жан  алгыштан 

жаман  жарық  жұлдыз  шыгады,  күннен  күнге  шарықтап,  көкке 

өрлейді,  жел  қасарып,  Темірқазықган  таймай  ызғырады  да  тұрады. 

Енді жұг болмаганда несі  калды?» [9, 42 б.].

Күннің  жаңа  түскен  келіндей  ақ  пердеге  жасьфынуы  күнде  ак 

түтек согып, борандатуьщ, аяздың қатты болуын білдіреді.

Пейзаж  да  дала  суретін,  тіршілігін  көз  алдымызга  жайып 

салады:

«Мидай  жазык,  кең  дала,  жел  жоқ.  Күн  шуақ.  Аспанда  ақ 

сабыннын  көбігіндей,  ақ  мақтадай  ақ  бұлттар.  Деген  шеке  кызып,  ми 

кайнар  уакыт.  Инелік,  шегіртке,  бөгелек,  масаның  қалың  шөптің 

арасынан  ұшып,  эуені  каптап,  шарықгап,  олай-былай  жүйткіп,  шыр- 

шыр  етіп,  канаттары  дырылдап,  ызылдаганынан  баска,  екі  аттың 

пысқьфып,  кұйрыгы  суылдап,  аягын  тебініп,  бөгелек  жаскаганынан 

басқа,  анда-санда  шық-шык  еткен  торгайдың  даусынан  баска 

жаңгырыккан ешбір тыкыр не бір үн естілмейді.»  [9, 40 б.].

Көзге  ыстық  корінетін,  далада  өскен  эрбір  казақтың  жүрегін 

елжірететін  сурет.  Бізге  шегіркелердің  ұшқаны,  аттың  пыскырганы, 

торгайдың  шыкылы  -   бэрі  кұлагымызга  естіліп  түргандай  эсер

щ

аламыз.

Кешкі  ауылдын  суреті  Қарткожа  көзімсн  суреттеледі,  мұнда 

лиризм коса беріледі:

67

«

«Кісі-місі  кор*ііср 

ме 

екен  деп,  Қаргқожа  төбеге  шыкгы. 

Көрінбейді.  Құдық  басында  жылқы  су  ішіп  жагыр.  Жслтен  қара  мал 

тырагайлап  жайылыи  жатыр.  Оты  қанган  бөдес  тайлар  бірін-бірі 

қ>алап,  шапкыласып,  секірісіп,  тістелесіп  жүр.  Кенже  торы  құлыны 

күйрыгын  тігіп  алып,  енесін  айнала 

зырқырап  шабады.  Енесі 

қасында,  тамагы  тоқ,  ойнамай  қайтсін!  Ойында  түк  жоқ!  Менен  де 

торы 

қүлын 

ырысты-ау! 

Қарашы, 

бүлталаңдап, 

асыр 

салып 

жүргенін...  Қандай  жақсы!  Бір  күнде  осылардьі  көруге  де  зар

болармыз-ау!  деп ойлап түр Қартқожа>>  [9, 58 б.].

Қартқожа  өзін  қүлынмен  салыстырып,  өмірінің  алаңсыз,  шат-

шадыман  болмаганына  қамыгады.  Ауылдың сэні  малымен  екені,  ауыл

баласы  үшін мал  мінездері де ыстық екені аңгарылады.

Қорыта 

айтқанда, 

«Қартқожа» 

романы 

келелі 

тақырып,

танымдық  деңгейінің  жогарылыгымен,  толыққанды  кейіпкерлер,  бай

тілімен жазушының шебер жазушы екенін айгақтайды.

3 Б.М айлиннің «Қара  шелек»  әңгімесі

в

жүктеу/скачать 3,97 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: