Р. С. Рахметова Қазіргі қазақ тілінің синтаксисі
жүктеу/скачать 0,57 Mb.
|
Р. С. Рахметова-emirsaba.org
| Дабыр-дүбір (не?) жақыннан естіле бастады.
1-Кесте Бастауыш болатын сөз таптары Бастауыштар құрамына қарай дара, күрделі және үйірлі болып бөлінеді. Бір ғана сөзден болған бастауышты дара бастауыш дейміз. Қартқожа кеш оянды (Ж.Аймауытов). Білім алушылар (кімдер?) дәрісті зор ынтамен тыңдады. Күрделі бастауыштарға кемінде екі сөзден болған сөйлем мүшесі жатады. Жәнібек батыр шауып ала жөнелді (Д.Рамазан). Ырыс алды ынтымақ (Мақал). Ел көру, жер тану (не?) – ер жігітке лайық қасиет. Кейде сөздер атау тұлғада тұрмаса да сөйлемдегі ойдың иесін білдіріп тұрады. Мысалы, Маған көп оқу керек десек, осындағы маған сөзі сөйлемде логикалық бастауыштың қызметін атқарып тұр. Үйірлі мүше – кемінде екі не одан да көп сөзден құралып, бастауыштық-баяндауыштық қатынастан тұратын, бір сөйлем мүшесінің қызметін атқаратын сөздер тобы. Мысалы, Білегі жуан бірді жығады деген сөйлемде білегі жуан тіркесі кім жығады? сұрағына жауап беріп үйірлі бастауыштың қызметін атқарып тұр. Сол сияқты Жұмысы жоқтық (не?) аздырар адам баласын. Анамның айтқаны (не?) әлі есімде сақтаулы сөйлемдеріндегі жұмысы жоқтық, анамның айтқаны тіркестері үйірлі бастауыш болады. Баяндауыш. Бастауыш сөйлемдегі негізгі ойға ие болса, баяндауыш бастауышқа бағына орналасады. Сонымен бірге баяндауыш кез келген сөз табынан жасалғанмен, бәрібір бастауыштың алуан түрлі қасиетін айқындайтын басты тұлға. Т.Сайрамбаев баяндауыштың төмендегідей негізгі қасиеттерін атап көрсетеді: 1. Баяндауыштың бастауышқа бағынышты сөйлем мүшесі екендігі; 2. Баяндауыштың сөйлемдегі ойды тиянақтайтындығы; 3. Баяндауыш бастауыштың әр түрлі қасиетін көрсететіндігі; 4. Баяндауыштың бастауышпен жақ, көпше, жекеше түрде үйлесуі; 5. Предикативтілікті білдіруі; 6. Олардың екі құрамда болатындығы; 7. Сөйлемнің бас мүшесі екендігі. Баяндауыш үнемі сөйлемнің соңында келеді. Ш.Бектаева: “Туыстас түркі тілдерінің барлығында да бастауыш пен баяндауыш қиыса, қабыса байланысады да, баяндауыш сөйлемнің соңында тұрады. Баяндауыштың бұл қасиеті талай ғасырлар бойы қалыптасып, тектес тілдерде дәстүрге айналып кеткен. Оны өткен ғасырлардан сақталған жазу нұсқаларынан 52
байланысты, өйткені сол бастауыштың барлық қасиетін баяндауыш арқылы танимыз”, - деп баяндауыштың үнемі сөйлем аяғында келуін деректермен береді. 51 Ал поэзиялық жанрда жазылған шығармаларда, өлең шумақтарында баяндауыштың орны ауысып, басында да, ортасында да келе береді. Баяндауыш көбінесе етістіктен жасалып, не істеді? қайтті? не болды? деген сұрақтарға жауап береді. Егер баяндауыш есім сөз табынан жасалса, онда әр сөз табының өзінің тиісті сұрағы қойылады. А.Байтұрсынов: “Ол нәрсенің сырын-сипатын, жайын, амалын, болмысын айтып баяндайтын сөз баяншы мүше болады”, - деп баяндауышқа нақты, дұрыс анықтама берген болатын. 52 Қ.Жұбанов: ”Сөйлем мүшелерінің ішінде біреудің не бірдеменің не қылғанын, я не болғанын баяндап тұратын мүше болады. Оны баяндауыш дейміз”, - деп 53 анықтама береді. Ал С.Аманжолов: ”Баяндауыш дегеніміз - бастауыштың тура көрінісі. Бұлар заттың жалпы көрінісін, болмысын көрсетеді”, деп нақтылайды. 54 Сөйлем жүйесінің, оның грамматикалық құрылысының дамып өзгеруіне байланысты баяндауыштың есім баяндауыш деген түрі бөлініп шықты. Есім баяндауыштың өзіне тән грамматикалық ерекшеліктерін, қолданылуын, жасалу жолын, басқа баяндауыш түрлерінен өзгешелігін толық зерттеген –Т.Ермекова. 55 Баяндауыш құрамына қарай дара, күрделі және үйірлі болып келеді. Дара баяндауыштар бір ғана сөзден болады. Қартқожа кеш оянды (Ж.Аймауытов). Күрделі баяндауыш екі сөздің бірігуінен, қосарлануынан, тіркесуінен және тұрақты тіркестерден жасалады. Күн сәскеліктен асып кетіпті (Ж.Аймауытов). Тоғжан маған деген өкпе-назын айта жөнелетін сияқтанады да тұрады деген сөйлемде асты сызылған тіркестер үйірлі баяндауыш болып тұр. Баяндауыш жасалу жолына қарай етістікті, есімді, құрама баяндауыштар деп бөлінеді. Етістік баяндауыштар Орхон-Енисей, көне түркі жазба ескерткіштерінде көптеп кездеседі. Етістіктердің сөйлемдегі басқа қызметінен гөрі баяндауыш қызметінде жұмсалуынан олардың өздеріне тән мағыналық, грамматикалық ерекшеліктері анық көрініп тұрады. Осы киіз үйде біздің түңғыш сабағымыз басталды (Б.Соқпақбаев). Етістіктер түбір тұлғада тұрып та, етіс тұлғаларында да баяндауыштың қызметін атқара береді: Өнер-білім бар жұрттар тастан сарай салғызды (Ы.Алтынсарин). Сол сияқты көсемше де баяндауыштың қызметін атқарады. Әсіресе көсемше күрделі баяндауыштың және 51 Бектаева Ш. Қазақ тілінде тұрлаулы мүшелердің инверсияланды. А., 1908. 63 б. 52 Байтұрсынұлы А. Тіл тағылымы. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 195-б. 53 Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы, 2010.– 142-б. 54 Аманжолв С. Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы. - Алматы, 1941. – 105-б. 55 Ермекова Т. Компоненттер құрылысының құрмалас сөйлемнің грамматикалық-семантикалық сипатына қатысы: филол. ғыл. докт. ... диссерт. – Алматы, 2007. – 135 б. 53
Терезеден күн сәулесі құйылып тұр. Өзімен-өзі ойнап отырған Сәуле анасына қарайды. Анасы болса бір қырынан бесікке сүйеніп, бұның інісін емізіп отыр (Жақсылық Кенжалиев). Есім баяндауыш деп, әдетте, есім сөздерден жасалған баяндауыштарды айтамыз. Яғни есім баяндауыштар зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, үстеу, модаль сөздерден жасалады: Жәнібек пен Керейдің сүйенері – Арғын (І.Есенберлин). Бұлардың беті – қалың таудың іші (М.Әуезов). Әне бір сілімтік кімдікі? (С. Жүнісов). Ата-ананың ақылы қазулы қара жолмен тең (Д.Бабатайұлы). Осы сөйлемдердегі (асты сызылған) зат есім, есімдік, сын есімдер сөйлемде есім баяндауыштың қызметін атқарып тұр. Зат есімдер кейбір септік жалғауларында тұрып та баяндауыштың қызметін атқарады: Ағаш көркі жапырақ, Адам көркі шүберек (Мақал). Біз намысты елдің ұлымыз. (Бауыржан Момышұлы). Бар, жоқ модаль сөздері есім баяндауыш болады: Жігіттерде үн жоқ (І.Есенберлин). Құрама баяндауыш. Бұл баяндауыштың құрама деген атының өзінен мұнда әрі есімнің де, етістіктің де элементінің қатысатындығы негізге алынған. Мұндай баяндауыштың негізінен екі сыңары есімді және етістікті болып келеді. Кезінде мұны С.Аманжолов аралас баяндауыш деп атаған. Ән кейде батқан күн мен бейуаққа қоштастырған үн сияқты. (М.Әуезов). Мен орасан тентек едім де, ол жуас еді (Қ.Қайсенов). жүктеу/скачать 0,57 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|