Р. С. Рахметова Қазіргі қазақ тілінің синтаксисі
Қарсылықты салалас сөйлем
жүктеу/скачать 0,57 Mb.
|
Р. С. Рахметова-emirsaba.org
- Бұл бет үшін навигация:
- Түсіндірмелі салалас сөйлем.
- Талғаулы салалас сөйлем
| 3. Қарсылықты салалас сөйлем. Құрамындағы жай сөйлемдердің
біріндегі іс-оқиға екіншісіндегі іс-оқиғаға қарама-қарсы болатын салаластың түрін қарсылықты салалас дейміз. Жалғаулықты қарсылықты салаластың құрамындағы жай сөйлемдер бірақ, алайда, дегенмен, сонда да, әйтсе де деген шылаулар арқылы байланысады. Мысалы: Ауырғанда жаным көзіме көрініп барады, бірақ анамды қинағым келмейді (Ы.Алтынсарин). Жалғаулықты салалас құрмаластардың арасына үтір қойылады. Қарсылықты салалас құрмалас сөйлем жалғаулық шылаусыз іргелес тұрып та байланыса береді. Мысалы: Балықшылар ауды бірнеше рет салды, – балдырдан басқа ештеме ілінбеді. Жалғаулықсыз қарсылықты салалас сөйлемнің баяндауыштары көбіне антоним сөздерден және болымды-болымсыз формадағы сөздерден жасалады. Мысалы: Атаның баласы болма, – адамның баласы бол. Жалғаулықсыз қарсылықты салаластың аражігі үтір мен сызықша арқылы ажыратылады. Мысалы: Көктем шықты, – ауада суық ызғар бар. 81
алдыңғысы соңғысын нұсқап, ал соңғысы алдыңғы сөйлемнің мағынасын ашып, түсіндіріп тұратын салалас құрмаластың түрі түсіндірмелі салалас деп аталады. Түсіндірмелі салаластың құрамындағы жай сөйлемдер жалғаулық шылаусыз, іргелес тұрып байланысса, арасына қос нүкте қойылады. Мысалы: Көкшенің дария көлінің біреуін жағалап, екі кісі келе жатты: біреуі Алтынсары, екіншісі оның құрдасы Шауыпкел (С.Мұқанов). Түсіндірмелі салаластың бірінші жай сөйлемінің баяндауышының құрамына сол, сонша, соншалық, сондай деген сілтеу есімдіктері қатысса, екі жай сөйлемнің аражігіне сызықша қойылады. Мысалы: Қорыққандығым сонша менің жүрегім жылдамдата соғып, бар қанымды басыма шапшытады (С.Мұқанов). Алғашқы сөйлемде мынандай жалпылауыш сөзі қолданып, келесі сөйлемде оның қандай екендігі нақтыланып тұрады да, жалпылауыш сөзден кейін қос нүсте қойылады: Мынадай жағдай болады: сіз туған өлкеңізді көп кезесіз, оның орман-нуын, өзен-суын көп көресіз, оның сұлулығына сүйсінесіз, рақаттанасыз (З.Қабдолов). 5. Талғаулы салалас сөйлем. Құрамындағы жай сөйлемдерде айтылған іс-әрекеттің біреуі ғана жүзеге асатынын білдіретін саласатың түрі талғаулы салалас деп аталады. Талғаулықты салаластың құрамындағы жай сөйлемдер тек жалғаулықты шылаулар арқылы байланысады да, арасына үтір қойылады. Талғаулықты салаластың құрамындағы жай сөйлемдер не, немесе, я, яки, не болмаса, я болмаса, болмаса, әйтпесе, әлде деген талғаулық мәнді жалғаулық шылаулар арқылы байланысады. Мысалы: Бұл өзеннің я тобарсып жатқанын, я күнсіп аққанын көрмейсің (А.Т.). 6. жүктеу/скачать 0,57 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|