Р. Сыздык 1-том indd
жүктеу/скачать 1,9 Mb. Pdf көрінісі
|
Абай Р Сыздықова
| медресені бірте-бірте ашып жатыр» (1894, №33); «Бірлі-жарым
қазақтар медресе ашайын десе, көңілдегі молла жоқ» (1896, №3) т.б. Келесі бір көңіл аударатын термин – оқытатын адамның атауы. Бұл күнде мектепте оқытатын адамды білдіру үшін мұғалім (жалпы атақ) және оқытушы (жеке пәндердің мұғалімі деген нақты атақ) деген екі термин әдеби норма ретінде қалыптасқаны белгілі. Ал Абай тұсында, ең алдымен, мұсылманша бастауыш оқу ісін жүргізуші адам қазақтарда молда деп аталды. Мектепте оқу мен молдаға оқу деген тіркестердің семантикалық жағынан синонимдес болғаны да – осыдан. Абай мен Ыбырай да бұл типті оқытушыларды, яғни арабша хат танытатындарды молда 177 деп атаған, Ыбырайда: «Аңқау елге арамза молда тұрып, балаларға сабақ оқытыпты- мыс» (1879, 52); «Қалада бір зор білімді, оқымысты молда бар екен» (1870, 2). Абайда: «Оқытарсың молдаға оны» (I, 127); «Жазу жаздық, хат таныдық, Болдық азат молдадан» (I, 129). Ал орыс-қазақ мектептерінің мұғалімдері ол кезде түрліше аталған: ұстат (ұстаз), учитель, молла, үйретуші. Ыбырай «Хрестоматиясында» бұларды қазақша ұстат деп атаған. Бұл – қазақ тілінде ертеден, кітаби тілден келе жатқан сөз. Ол ортаазиялық түркі әдеби тілінде «учитель» мағынасында 176 Тәжибаев Т. Көрсетілген еңбек. - 35-б. 177 Бұл сөздің тек «оқытушы» ұғымында емес, діни міндеттер мен ритуалдарды орындаушы адам атауы мағынасында да қатар қолданылғаны белгілі. 221 қолданылған сөз (қара: Хорезми. Мухаббат-наме. Издание тек- ста, транскрипция, перевод и исследование Э.Н.Наджипа. - М., 1961. - С. 105, 164 және Боровков А.К. Лексика среднеазиат- ского тефсира XII-XIII вв. - М., 1963. - С. 129, 332). Абайда бұл сөз ұстаттық түрінде келеді. Сірә, өткенде бала тәрбиелеу, оқыту мағынасында ұстаздық ету, ұстаттық қылу деген тіркес қолданылғанға ұқсайды. Соңғысы Абай тілінде де бар: «Ұстаттық қылған жалықпас Үйретуден балаға «(I, 163). Бірақ Абайда «мектеп мұғалімі» мағынасындағы ұстат, ұстаз сөздері де (ұстаз сөзі Абайда жалпы «тәрбиеші, үйретуші» мағынасында келеді), қазақ тілінде сол тұста кіре бастаған өшетіл (учитель) сөзі де, орыс ағартушылары (А.Алекторов, А.Васильев) жасаған үйретуші сөзі де жоқ. Жалпы Абай тілінде үкімет мектептері мұғалімдерінің атауы жоқ. Бұл мектептерді арнайы сөз етпегеннен кейін жазушы оған қатысты көптеген сөздерді тілінде қолданбаған. Бұл күндегі оқушы термині – жаңа туынды. Өткен ғасырда мектеп пен медреселерде оқитындар шәкірт деп аталған. Абайда шәкірт термині «оқушы» мағынасында жұмсалған: «Олардың шәкірттерінің көбі біраз ғараб-парсыдан тіл үйрснес...» (II, 205). Шәкірт сөзінің «тәрбиеленуші, үйренуші» мағынасы да «оқушы» мағынасына жуық: «Шәкіртсіз ғалым тұл» (II, 194). Бұл кезде орыс-қазақ школдарының оқушылары да көбінесе шәкірт сөзімен берілген. Абайда: «Интернатта оқып жүр Талай қазақ баласы, Жаңа өспірім, көк өрім, Бейне қолдың саласы» дегенінен бөтен, бұндай мектеп оқушылары жайында сөз жоқ, демек, атауы да жоқ. Ал Ыбырай «Хресто- матиясында» оларды оқудағы балалар немесе тіпті бала- лар деп атайды, сірә, Ыбырай мектеп-медресе оқушылары- мен шатастырмас үшін, шәкірт деген терминді өз мектеп- терінде оқитындарға әдейі қолданбаған сияқты (бірақ «Руко- водствосындағы» сөздікте ученик дегеннің баламасын шәкірт деп көрсеткен). Оқу-ағарту саласында жиі қолданылатын сөздің бірі, сол процестің атауы – оқу сөзі. Оқы етістігі – байырғы сөз. Одан жасалған туынды зат есім – оқу сөзінің бұрынғы на- жүктеу/скачать 1,9 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|